Kadare, letërsia referenciale

“Kadare – Letersia referenciale”, e lexuar sot nga Vehbi Miftari në konferencen shkencore: “Kadare – leximi e interpretimi”, organizuar nga Biblioteka Kombetare e Shqiperise dhe ajo e Kosoves/

Vehbi Miftari

Zhan Lui Guro (Jean Louis Gouraud), duke e hetuar praninë e botës antike në veprat e autorëve modernë, e nënvizonte një dimension të vecantë: raportin të cilin letërsia e zhvillon me historinë, të cilën, thoshte, tekstet e mira janë në gjendje ta tejkalojnë. Shekspiri, Danteja e Dostojevski qenë shndërruar në autorë tejkohorë (fr: intemporele) pasi e kishin shtjelluar historinë e njerëzimit, duke i përmbledhur kohët, ngjashëm me Shën Augustinin. Kadareja, në rend me klasikët botërorë, i referohet reales, për ta shkruar jo vetëm të tashmen e njerëzimit, por edhe të kaluarën e të ardhmen e tij, në një perspektivë tejkohore, në të cilën ne e zbulojmë perspektivën e njerëzimit, e cila është sa historike po aq edhe mitike. Ai i zbulon rrënjët e mitit e të kulturës njerëzore, duke iu referuar një realiteti tejkohor, tejhistorik e tejmitologjik. Tekstet e tij i referohen nje çasti të tejkohshëm historik e mitologjik, i cili e përmbledh përvojën njerëzore në kushte libri. Rrjedhimisht, një dimension i çuditshëm zhvillohet në tekstet e tij: Kadareja shkruan letërsi e cila u referohet kohëve reale dhe vendit/vendeve reale. Pra, ai i referohet reales vendësore e kohësore. Por, sa më shumë që i referohen realitetit, aq më tejreale e tejkohore bëhen tekstet e tij.

Duke trajtuar letrarisht raporte ideologjike të kohës së komunizmit, ta zëmë, ai e krijon referencë me një kohë e me një vend, por kjo është vetëm perspektiva e krijuesit. Perspektiva e lexuesit nuk mbetet aty. Raportet e tekstit me kohën, lexuesi (ideal, Eco) i sheh në kontekst të dijeve për historinë e filozofinë, për kulturën e mitologjinë njerëzore. Kjo është arsyeja, mbase, pse Kadareja është trajtuar si autor homerik, realiteti i të cilit, sikur është e zakontë, e tejkalon fiksionin, por njëkohësisht, sikur është krejt e pazakontë, historia e tejkalon edhe imagjinatën. Duke iu referuar historisë së Shqipërisë, ai e ndërton historinë e njerëzimit, duke iu referuar marrëdhënieve të njeriut nën diktaturë me veten e me tjetrin, ai e ndërton “labirintin e skëterrshëm të pushtetit e të shpirtrave” (Bashkim Shehu); duke iu referuar mitologjisë e folklorit, ai e krijon lidhjen e njerëzimit me hirin epik, i cili kërkon të ringjallet në letra, në një perspektivë makfersoniane e këngëve osianike, e cila te Kadareja shprehet përmes raportit të tij me traditën gojësore (Anton Nikë Berisha), mbi të gjitha me kangët e kreshnikëve.
Krijimtaria gojore i ka shërbyer Kadaresë si substrat për krijime letrare. Rimmarrja e strukturës së këtyre teksteve ka ndikuar që hiperteksti kadarean ta ruajë strukturën e tyre, por ta transformojë atë në një botë tjetër, duke e krijuar iluzionin e saj. Kapërcimi nga bota reale (jo vetëm historike, por edhe mitologjike) në atë të fiksionit letrar ose anasjelltas është i zakonshëm për Kadarenë. Prej këtej, mbase, duhet të jetë lindur njëri ndër keqkuptimet më të mëdha në letërsinë shqipe: ai i të quajturit të veprës së Kadaresë vepër e realizmit (socialist). Le të thuhet menjëherë: Kadareja lëviz mes botës së mitologjisë, historisë e fiksionit, duke krijuar një lidhje të përhershme mes tyre. Referencialiteti, prandaj, është i përhershëm. Porse, ai përbrendësohet brenda fiksionit, duke krijuar nga vepra e tij një tërësi shenjash e referencash, të cilat edhe pa i përsaktësuar nëse janë të vëreta ose jo, ne i besojmë përmes letrës. Pra, vepra e Kadaresë mundëson njohjen e miteve e të mitologjisë, gojëtarisë (literaturës gojore), gojëdhënave e legjendave, traditës e zakoneve dhe, në fund, historisë nacionale, në një perspektivë të pazakontë letrare. Rrjedhimisht, ajo e krijon iluzionin e tërë këtyre botëve, duke e krijuar “efektin e së njohurës” te lexuesi. Pra, ajo sot lexohet si vepër e cila e prek referencialitetin me këto botë. Gjithçka e trajtuar aty duket sikur të ishte e njohur, e jetueshme, e gjithëpranishme brenda nesh, e, megjithë këtë, është e zbuluar rishmi.

Por, krahas tyre ekziston edhe një lloj tjetër i rimarrjes së ralitetit dhe i krijimit të iluzionit të tij: kapërcimi nga bota e njërit tekst letrar në tjetrin dhe referimi ndaj botës së njërit si realitet i njohur, i përngjasshëm me realitetin tonë a me realitetin e tekstit, për ta krijuar iluzionin e realitetit në tekstin pasues. Pra, në sistemin poetik kadarean ekziston një lloj kapërcmi i vazhdueshëm mes botës “reale” – referenciale (botës mitologjike, historike, kulturore e, madje, letrare) dhe botës së tekstit. Iluzioni i realitetit, prandaj, është pasqyrimi i një bote në të cilën kufijtë mes reales e fiktives shkrihen, njëjtësohen, për të krijuar në fund jo vetëm iluzionin e realitetit, por edhe tejkohësinë e tij.

Në romanin Kush e solli Doruntinën kemi një kapërcim të vazhdueshëm mes gojëdhënës, realitetit të saj si refrencë, si dhe tekstit, mitologjisë e historisë. Teksti i referohet një realiteti: atij të baladës së vjetër shqiptare për vëllain e vdekur që e sjell të motrën në shtëpi. Për ndryshim nga Kuteli, ta zëmë, Kadareja i përmbahet strukturës së saj vetëm në disa vija të përgjithshme. Ai e ndërton një botë të re, e cila i referohet konceptit mesjetar të ringjalljes. Struktura e tekstit shtrihet nga besimi pagan te ai mesjetar për ringjalljen, për ta ndërtuar një realitet artistik i cili derivon një strukturë të re të vetë baladës a gojëdhënës mbi të cilën është ndërtuar teksti kadarean. Duke qenë se ngjarjen e situon në mesjetë, konceptin e ringjalljes Kadareja e bën bosht qendror të veprës, duke e ballafaquar strukturën e baladës me konceptin kishtar mesjetar për ringjalljen.

Iluzioni i realitetit krijohet edhe në një dimension tjetër, përveç atij strukturor e tematik: në rimarrjen e personazheve nga njëri roman në tjetrin. Disa karaktere rimerren nga historia, disa nga kultura e disa të tjerë nga mitologjia. Ata bashkëjetojnë në tekst, bashkëveprojnë dhe, së bashku, e krijojnë iluzionin e realitetit. Ajkuna, personazh mitologjik, Gjon Buzuku e de Rada, personazhe kulturore, princat mesjetarë, personazhe historike, e Milosao, personazh letrar, ribashkohen brenda atmosferës mitologjike të tekstit, duke krijuar përshtypjen e realitetit të tejkohshëm të veprave të Kadaresë dhe krijimin e “subjektit të ndërthurur të veprave të tij”. Ky subjekt është rezultat i një sistemi të konsoliduar poetik të Kadaresë, në të cilin mitologjia, kultura e historia janë pjesë të baraspjesshme të një bote letrare e cila në vazhdimësi i referohet një realiteti.

Ura me tri harqe ndërtohet si mbishtresim i disa niveleve në tekst: një tradite letrare, kulturore e zakonore, në njërën anë, dhe një tjetre formale-letrare, në anën tjetër. Gojëdhëna, tradita gojore, në aspektin formal i nënshtrohet tekstit të shkruar, duke e krijuar përshtypjen e përhershmërive (trasncendencave) tematike. Gojëdhëna i referohet kohësisht mesjetës, poetika e së cilës e kërkonte “iluzioinin e dritës”, duke pasqyruar edhe një karakter religjioz. Gojëdhënat e hershme shqiptare, në veçanti, ndërtohen mbi një ballafaqim të vazhdueshëm të “mbretërisë së dritës”, e cila vendoset përballë “mbretërisë së vdekjes”. Teksti i Kadaresë, prandaj, është pasqyrim i një iluzioni, brenda të cilit janë shtresuar gojëdhënat, legjandat, mitologjia dhe kërkimi për të vërtetën e besueshme.
Prilli i thyer, i cilësuar gabimisht si “roman mbi gjakmarrjen” (interpretim që mbështetet në aksin themelor narrativ), është jehona e jetës në prag të vdekjes, monument i pakrahasueshëm hijes së njeriut që endet mbi këtë botë duke e pritur çastin kur do t’i dorëzohet vdekjes, të parathënës, fatit tragjik i cili e përcjell njeriun e fisit brez pas brezi. Ai është pasqyrim i traditës zakonore shqiptare në një perspektivë letrare, duke i lidhur nyjë temat e mëdha të letërsisë me traditën zakonore shqiptare e kodet kulturore e jetësore me letrarësinë (transcendencat tematike e ideore). Ai ngjason, prandaj, jehonës së teksteve danteseke, po aq sa e shpirtit të tragjedive klasike. Jehona danteske hetohet në rrugëtimin e Gjorgut drejt botës së nëndheshme dhe këkrimit për të njohurit, të cilët e parathëna i ka rrokullisur vetëdijshëm drejt humnerës së vdekjes, e cila, nga ana e saj, e mbështjell jetën e fisit.

Pra, romani e përdor kodin zakonor, Kanunin, si mjet për të udhëtuar në lashtësinë e ligjeve të jetës, për ta realizuar synimin e tekstit: kthimin në të tashmen e largët. Koha, element thelbësor në roman, është augustiniane, një e tashme që i lidhë nyjë të shkuarën dhe të ardhmen. Brenda saj karakteret janë të vdekshëm, vdekatarë e hyjnorë njëkohësisht, ata priren drejt vdekjes sikur ai të ishte kthimi i përhershëm në jetë dhe jetojnë jetë tokësore e hyjnore njëkohshëm. Kësisoj, ne e ndjejmë në vazhdimësi “jehonën” e këtij kapërcimi mes kohëve, duke jetuar në një të tashme të largët, në të cilën pasqyrohet bota e këtejme, e përtejme dhe ajo hyjnore, duke e bartur mbi supe kryqin e fatalitetit. E, është pikërisht ky lloj dimensioni i fatalitetetit transcendental i cili e krijon jehonën e së tashmes së largët, asaj që shpreh kujtesën morale e zakonore, por që shpreh edhe shenjë identitare. Është gjëma e botës në një pasqyrim iluzor të kodeve zakonore, të cilat ne i përjetojmë si të ishin kodet morale tonat.

Kategorisë së teksteve që i referohen një realiteti historik i përkasin disa tekste të Kadaresë. Tekste të cilat synojnë një metarealitet historik për t’i dëshmuar marrëdhëniet politike, janë Dimri i vetmisë së madhe, Koncert në fund të stinës, Pasardhësi etj. Në këtë të fundit autori i referohet një ngjarjeje historike, një personi historik dhe një kohe e një vendi po kështu historik. E, megjthatë synimi i tekstit nuk është të dëshmojë, por “të përngjasojë”. Teksti, pjesë e një diptiku, e ndërlidh fuqishëm realitetin e sotëm e të nesërm (Pasardhësi, ai që shihet si trashëgimtar dhe që pritet ta trashëgojë fronin), pra realiteti i fuqishëm historik-politik, me realitetin e djeshëm, me të shkuarën e kujtuar (Vajza e Agamamenonit), pra me realitetin mitologjik, e historik-letrar.

Pra, synimi të krijojë ndërlidhjen e fuqishme mes mitologjisë e historisë dhë, më tej, mes historisë e letërsisë. Tekste të tjera të Kadaresë e krijojnë iluzionin e realitetit duke thurur fiksionin sipas modelit të reales, të cilit i përngjason, por nuk është paqyrim i tij (këtë e bëjnë romanet historike). Përngjasimi është në mbamendjen e autorit e të lexuesit. Madje, edhe sfondi i tyre (kohëhapësira), sikur edhe karakteret, jo rrallë janë të ngjashëm me sfondin e karakteret reale, por nuk u referohen atyre. Tekstet i rindërtojnë ato në tekst, duke e shndërruar fiksionin në pasqyrim fiktiv të një bote reale. Iluzioni është ai i përngjasimit dhe jo i referimit.

Kronikë në gur e ndërton këtë iluzion të realitetit. Fabula shtrihet mbi një përvojë jetësore, që nuk transponohet si e tillë në tekst, por e shoqëruar me elemente të tjera, siç janë: mitsikja, e magjishmja, filozofia etj., të paktën si kohë e shkrimit. Kronikë në gur, krahas iluzionit të realitetit, e ndërton edhe një referencë të brendshme të tipit fantastik. Shtëpitë dhe rrugët e gurta, prania e përhershme e gurit, si dhe rrëfimet autobiografike, të cilat rrëfehen si kujtesë autoriale për ngjarjet e tetë vjetëve të para të fëmijërisë së autorit në këtë qytet, në njërën anë, si dhe brendia e ekzistimit të tyre, që nuk prek në kufijtë e së natyrshmes, por i përket, para së gjithash, tipit fantastiko-filozofik, prej të cilave buron pastaj e magjishmja, në anën tjetër, e ndërtojnë opozicionin ndërmjet “historisë” letrare (tekstit) dhe asaj reale (fëmijërisë së autorit). I gjithë qyteti ngjan me një qytet të dalë nga përrallat.

Fantastikja e pasuron përvojën me elemente të së magjishmes. Sterra, ta zëmë, është një detaj i përkryer, në të cilin autori vepron me të magjishmen. Nëpërmjet saj krijohet edhe një opozicion tjetër: raporti ndërmjet tokës – botës së nëndheshme, dhe ajrit – parajsës qiellore.

Duke e përzier realen me fantastiken dhe të magjishmen, duke prekur në themele të teologjisë e të filozofisë së jetës, duke i ballafaquar ato në strukturën e tekstit, Kadareja e ka riinterpretuar botën e brendshme shpirtërore të njeriut dhe njohjen prej tij të natyrës, mistiken e religjiozen. Kjo, madje, ngjet me shumicën e “historive”palimpseste. Te “Kronikë në gur” mitikja, përrallorja, fantastikja, “bota alternative”, i nënshtrohen qëllimit praktik: ndërtimit të iluzionit të realitetit.