Albspirit

Media/News/Publishing

Kur dashuronte Eqrem Çabej

Kur do të shihemi, lus të bjerë shi…

Kur do të shihemi, lus të bjerë shi / Pikë pas pike gjithë kësaj nate / Që kur të dalim bashkë un’ e ti / Mbi pllaja kodra dielli ka ratë …” Eqrem Çabej do t’i shkruante këto vargje në vitin 1951, nën padurimin e bukur që i sillte takimi me vajzën 28-vjeçare Shyhret. Mënyra sesi ajo fliste, dashuria e përbashkët për librat dhe gjithçka tjetër në ato biseda të shkurtra, ia shtonin padurimin për ta parë sërish. Në mbrëmjet që i kalonte i vetëm, ai hidhte në fletore vargje për të, vargje që një ditë do t’i radhiste në një fletore për t’ia dhuruar.

Ishte 1 janari i vitit 1951, kur Eqremi 42-vjeçar i dhuron Shyhretit një fletore me tetëmbëdhjetë sonete shkruar për të. Ishin njohur rreth dy vjet më parë, në pranverë 1949, kur ajo sapo ishte liruar nga burgu politik dhe punonte në Bibliotekë Kombëtare. Kjo fletore do të ruhej me kujdes për vite me radhë nga gruaja, si shenjë e artë e kohëve të dashurisë. Do të ishte e bija e çiftit, Brikena, e cila do t’i zbulonte këto sonete aty nga mesi i viteve ‘70, në fund të dollapit të tyre, duke rrëmuar me kureshti, si bëjnë shumë bij tek rreken të zbulojnë fshehtësira nga e shkuara prindërore, të kohëve kur vetë ende nuk qenë.

“Nga skaji më i errët i dollapit dora më nxjerr një fletore të kaltër, me shkrimin e pangatërrueshëm të Eqremit! Fletorja e vjetër, e kaltër, përmbante vjersha dashurie! E pabesueshme! Natyrisht kisha zbuluar shumë më tepër sesa shpresoja të gjeja! E nxjerr në dritë, e shfletoj dhe me paturpësinë e bijve ndaj prindit, me t’u kthyer Shyhreti nga biblioteka ku kishte rifilluar punë pas vitit të gjëmshëm 1970, ia tund përpara: ‘Po kjo, ç’është?’ E alarmuar dhe e çuditur që e kisha gjetur, sepse ishte e bindur që e kishte fshehur fort mirë, Shyhreti më kërkoi prerë ta ktheja sërish fletoren në vend të vet e kurrsesi mos ta merrte vesh Eqremi që e kisha parë.

Pikërisht për këtë arsye, që ‘mos ta shihte fëmija’, për vite me radhë Eqremi e kishte hequr nga shtëpia atë fletore: Ia kishte dhënë ta ruante mikut të tij, Odhise Paskali, i cili e kishte mbajtur nja njëzet vjet dhe ia kishte kthyer vetëm pak kohë më parë. Pa mundur as ta lexoja mirë, fletorja e ndaluar hyri sërish në skutat e errëta nga kish dalë.

Kurrë nuk e zura ngoje ekzistencën e saj me Eqremin”, rrëfen Brikena. Kur Çabej do të ndahej përgjithmonë nga kjo jetë, me trishtimin e një ikjeje që dhemb, ajo do të ndalej gjatë në bibliotekë për të lexuar gjithçka të mbetur prej tij. Ndalesa në gjërat që i kujtonin atë, ishte një ngushëllim i lehtë, si një takim përmes rreshtash. “Me ikjen e tij nga kjo botë, më 13 gusht 1980, nevoja jetike për të forcuar lidhjen e këputur aq herët me të, më shtyu t’i lexoj e rilexoj pa fund këto sonete. Shyhreti nuk më ndaloi më, por më tha, veç, se qysh në krye të herës kishin vendosur të dy që ato sonete të mos dilnin në gjallje të tyre. “Një ditë kur të mos jemi ne mundet edhe botohen”, i pat thënë Eqremi”, kujton Brikena. Duket që këto sonete ishin të shenjta për Shyhretin, e cila gjithnjë kujdesej për t’i ruajtur fort. Ajo do t’i merrte me vete dhe në Paris tek e bija, e cila nga frika e bjerrjes do t’i hidhte në kompjuter.

“Shyhreti i kishte sjellë me vete në Paris, bashkë me dorëshkrimin e dy soneteve aq të rralla e të shtrenjta që Eqremi kishte shkruar për Artanin pas vitit 1970, kur Artani vendosi të ikte prej nesh e të nisej drejt qiejsh të tjerë, shpresoj më të kthjellët. I kisha bërë madje dhe gati për shtyp sonetet, e me kalimin e kohës, sidomos këto vjetët e fundit të ‘pleqërisë së thellë’, si thoshte ajo vetë, kisha edhe lejen e Shyhretit për t’i botuar. Mirëpo një frikë besëtyte më ndalonte ta bëja këtë: kisha një si bindje se po t’i botoja, do të më ikte dhe ajo …”, shkruan Brikena.

Poezia ka qenë gjuha e dashurisë mes Eqrem Çabejit dhe të shoqes. Ato vargje që ai i shkroi me pasionin e një të dashuruari, ishin orët më të bukura ku Shyhreti ndalonte shpesh. “Shyhreti qysh shumë e re e kishte lexuar me pasion poezinë, sidomos poezinë frënge dhe dinte përmendësh perla të saj. Them se dashuria e përbashkët për poezinë ka qenë nxitja që Eqremi t’i shkruante e t’i blatonte Shyhretit këto sonete. Shpesh në bisedat e tyre në shtëpi citoheshin vargje poetike, krejt natyrshëm, sidomos të poezisë frënge, si referenca të sublimes në jetë, të fjalës së naltë, fisnike, që e ngre shpirtin njerëzor në maja që s’kapen dot pa magjinë e saj. Poezia besoj u fali atyre atë lidhje të rrallë, unike, atë dashuri e respekt të pashoq e të pabesueshëm që kishin për njëri-tjetrin.

“30 vjet me Eqremin si 30 ditë”, përsëriste Shyhreti thuajse përditë pas ikjes së tij”, shkruan Brikena. Poezia do të ishte me ta deri në vdekje. “Fjalët e mbrame të Eqremit në këtë jetë, drejtuar Shyhretit në spitalin e Romës – vetëm të dy, ai dergjur në shtrat të vdekjes, pak minuta para se të jepte shpirt, ajo te kryet e tij, krejt vetëm, e paepur: Si ka thënë ai poeti, Shyhret: ‘Tout lasse, tout casse, tout passe’. Mundet vërtet gjithçka ikën e shkon kësaj bote, poezia nuk tretet kurrë”, kujton Brikena. Sonetet e prindërve ajo do t’i sillte në një libër, në përvjetorin e parë të ikjes nga jeta të nënës.


Çabej poet dhe gruaja e jetës në sonete

 

Botohen për herë të parë sonetet që gjuhëtari Eqrem Çabej ia pat kushtuar të shoqes, Shyhretit, dhe dy sonete për tronditjen që i shkaktoi jetës së tij humbja e të birit.
Në vitin e njëqindtë të lindjes së albanologut Eqrem Çabej, e bija, Brikena, njoftonte daljen në dritë të soneteve që i ati pat shkruar në vitet ’50. Dhe u bë. Më 27 gusht, në njëvjetorin e vdekjes së Shyhret Çabejt, gruaja që i kushtohen sonetet, libri ngjyrëhiri i ka gëzuar ata njerëz që e morën të parët në dorë apo të tjerë, tani që libri qarkullon, ka për të emocionuar. Vargjet e para që hapin vëllimin, janë një kushtim i drejtpërdrejtë për gruan: “Kur do të shihemi, lus të bjerë shi/ Pikë pas pike gjithë kësaj natë,/ Që kur të dalim bashkë un’ e ti/ Mbi pllaja kodra dielli ka ratë.”

Mban datën 1 janar 1951. Në rrëfimin e Brikenës lexuesi ka historinë se si e mbërrijnë, pas gjysmë shekulli, këtë ditë vargjet e Çabejt.

Nuk është e vështirë që lexuesi të dallojë se sa të përsosura janë ato formalisht, se gjuhëtari në këtë rast i ka shërbyer poetit kurse ky i fundit i është bindur ndjenjës. Është e rrallë gjithmonë të marrësh prej artit emocione në gjendjen fillestare, të pandikuara nga akademizmi i dijeve, i kulturës dhe formave cerebrale të përpunimit të informacionit të brendshëm njerëzor. Lexuesi ka për të ndjerë se nuk i këndohet një ideali utopik, dashurisë apo një jete të pamundur. Vargjet kanë një optimizëm të kthjellët sepse besojnë që njeriut të cilit i falet dashuria, përunjësia, dlirësia, detet, ekziston, është real:

“Ç’ëndërr kërkoj në ty, o pjekëgjata?

Të qënët bashkë, mate qetësie;

Harresë bote, kopshte plot me hie.

Të qënët vetëm e të larga dhata.

Endër të thellë si s’e jep dot nata,

As gaz as helm, po gjerësi të qetë.

Gurrë të verës ku të shuaj etë;

Çdo gjë që humba e çdo gjë që pata…”

Sa për gjuhën, edhe ajo ndihet që i kapërcen kohërat. Çabej shkruan “u” për “unë”, “ratë” për “ra”, “pameta” për “prapë”, “përpjeta” për “përpjetë”, “zbreç” për “zbresësh” etj. “Është e vërtetë që përdor dialektalizma të Gjirokastrës, por janë edhe gjurmë të shqipes së vjetër, të Buzukut dhe poetëve arbëreshë të cilët i vlerësonte shumë”, -komenton e bija dhe njëherësh botuesja e “Çabej”, Brikena. Ajo pohon ndikimin që këto sonete kanë nga poezia popullore.

Brikena e mban mend të atin tek i recitonte poezi të shkurtra për të stërvitur “gjermanishten time të varfër”. Vargje nga Gëte, Hajne, Shiler që deklamonte bukur, si një actuer manqué. “E kishte çlodhje nga puna apo nga streset e epokës”,- shton ajo.

Sonetet janë shkruar në kohën e njohjes dhe dashurisë së çiftit që prej vitit 1949 deri më 1951, i cili dy vjet më vonë u lidh në martesë.

Shyhret Çabej në kujtimet e së bijës është një grua që e donte poezinë. Librat e rinisë së saj ishin botime të çmueshëm, të lidhur bukur, në origjinalin e gjuhëve tëpoetëve si Rimbaud, Baudelaire, Shekspir apo Elizabeth Broëning.

Gruaja para të cilës Çabej u ndal në moshën 42-vjeçare, kur deri atëherë të tjera kish njohur, siç u këndon aq bukur në sonetin prolog të soneteve (Brikena thotë se ky sonet ka pasur një titull, “Atyre së tjerave”) kishte patur një rini në furtunë. Me këtë pjesë të jetës ai bëri një ndarje njëherë e përgjithmonë. Nuk i ka folur kurrë së bijës për angazhimin në luftë dhe për dënimin pa gjyq në vitin 1947.

Në moshën 15-16-vjeçare Shyhreti u bë pjesë e celulës më parë të grave komuniste dhe një ndër anëtaret e para të Partisë Komuniste. Thuhet po ashtu, se ka qenë e para femër që ka dalë në mal. U përjashtua nga partia e akuzuar si spiune e Aleatëve.

Një natë maji të vitit 1947 të cilën Brikena e quan “Natë Shën Bartolemeu”, kur u arrtesuan 500 vetë, Shyhreti u muar edhe ajo dhe bëri 22 muaj hetuesi.

Kështu kishte marrë fund edhe idealizmi i gruas për komunizmin e hamendësuar si humanizëm.

“Sonetet”, ky libër i çmuar me fare pak fletë, ka edhe dy poezi tronditëse që edhe ato dalin për herë të parë në dritë. I kushtohen birit të çiftit Çabej, Artanit, i ikur nga jeta para kohe.

Është, megjithatë aq e rrallë fjala “vdekje” në sonetet e Çabejt. Pa dyshim që ajo ndihet, e nderë, në një formë tjetër, si kohë që rrjedh e shkon dhe që merr me vete “gjëra” që njeriut nuk i kthehen më deri në vdekjen biologjike.

Dimensioni i poetit te Çabej që po zbulohet 28 vjet pas vdekjes, tregon se gjuhëtar i shquar ai “është bërë” prej poezisë, “poezisë” pa të cilën njeriu nuk bën dot asi veprash që s’i takojnë më atij por njerëzve.

Artanit

Mbi ty ku dergje te banesa jote

Të motit gjurmë ndjeki varg e varg.

Fryn er’ e malit, ndihet vera larg

E vesa shtrohet si një shtrojë e lote.

Mbi ty kalojnë muaj edhe mote

Me dit të rënda e me net të shkreta.

Mimoza frorit, pika shiu të qeta,

Nata e vitit pa një krismë gote.

Ti rri si një shenjt edhe një mbret.

Nuk ngrin prej dimri as nuk pret prëndverë;

Nuk pyet për shokë që ke tash përherë,

Për ç’le këndej, për vjet që po kalojnë,

Për sytë e errur, gjeth të mbulojnë,

Për qelq që pive, gjëmën që të gjet.

Fryn er’ e malit, bie bora larg

Fryn er’ e malit, hëna ndrit nga larg

Please follow and like us: