John Hodgson: Shqipja e Ismail Kadaresë
Në 1889, shkrimtari Sami Frashëri, një dritë udhëheqëse për Rilindjen shqiptare, shkroi një libër të vogël, të titulluar “Shqipëria ç’ka qenë, c’është dhe ç’do të bëhet”. Ai ideoi një vizion europian për të ardhmen e vendit që kishte qenë nën sundimin osman që nga shekulli i 15. Ai dëshironte që fjalë të reja të zëvendësonin fjalët e huazuara nga turqishtja dhe ta pajiste shqipen me fjalë moderne, të kohës. Disa prej tyre ia dolën, si dritare në vend të penxhere, por të tjera nuk arritën të mbijetonin. Për fjalën universitet ai propozoi gjithëmësime, por ajo nuk arriti të zëvendësonte fjalën universitet.
Shqipja është një nga gjuhët më të vjetra europiane, por u standardizua si gjuhë letrare vetëm gjatë shekullit të 20. Gjithsesi gjuha shqipe është ende në fermentim dhe gramatika e fjalori i saj janë duke u përballur me argumente të fortë.
Ismail Kadare i ka dhënë jetë dhe diversitet në shprehi kësaj gjuhe, i ka vënë vulën e tij personale dhe në një formë apo tjetrën i ka dhënë një drejtim për nga e ardhmja.
Gjatë viteve të komunizmit, Kadare ka shkruar nën presionin e diktaturës, por ka arritur t’i japë diçka më interesante publikut, përtej novelave që flisnin për kooperativa dhe baltë. Ai i ka vendosur novelat e tij në Moskë, Stamboll dhe Nju Jork dhe i ka ofruar mundësi shqiptarëve të cilët ishin të mbyllur brenda kufijve të vendit të tyre të vogël, të udhëtonin nëpërmjet imagjinatës. Shpirti patriotik i Kadaresë dhe përpunimi i gojëdhënave i dha zemër një kombi i cili e kishte vetëvlerësimin të plagosur dhe arriti të fitonte lexueshmëri sidomos mes shqiptarëve të Kosovës. Ajo që konsiderohej si pjesa inteligjente e Tiranës arriti të shijonte satirën e koduar, e cila fshihej mirë në mënyrë që t’i shpëtonte syrit të diktaturës. (Të gjithë kujtojmë një citim nga Karl Kraus: “Satira që kuptohet nga censura është e fshehur mirë.”)
Shumë nga kjo satirë është gjetur në novelat historike të Kadaresë, sidomos në Pallatin e Ëndrrave. Perandoria Osmane në veprat e Kadaresë është pjesërisht një rikrijim historik dhe reflekton marrëdhënien e pavendosur mes kulturës shqiptare dhe ndikimit të asaj osmane. Osmanët janë pushtuesit që erdhën dhe plaçkitën Shqipërinë, një vend në zemër të Europës (mes Athinës dhe Romës). Nga ana tjetër evokimi i të kaluarës osmane, që është relativisht tërheqëse ka inspiruar disa nga prozat me “joshëse” të Kadaresë. Ka gjithashtu anakronima të studiuara dhe kurioze sepse shpeshherë ai nuk është duke shkruar për të shkuarën por duke krijuar një realitet fantastik paralel me të tashmen totalitare.
Me rënien e komunizmit lidhja e Kadaresë me publikun lexues ndryshoi. Kadareja nuk e provoi kurrë pjesën e hidhur të realizmit socialist (e cila është e paraqitur në librin e tij “Vajzë në ekzil”), por në fazën post-komuniste të të shkruarit ai i dha shqiptarëve një mjet të ri dhe eksploroi subjekte të ndaluara për kohën. Shqipëria mbetet një vend i varfër, por Kadareja e zhvillon një pjesë të madhe të librit “Aksidenti” në hotele luksoze. Në këtë libër dhe në “Vajzë në ekzil” ai eksploron dimensione metafizike dhe mistere të seksit dhe dashurisë të cilat ishin tabu në regjimin e egër dhe ateist të Enver Hoxhës.
Proza e Kadaresë ka ndryshuar gjithashtu dhe faktikisht në ribotimet e veprave të mëparshme ai ka bërë rishikime. Në të shkuarën Kadareja i vuri në përdorim fjalët në zhdukje që kishin ardhur nga turqishtja duke krijuar një atmosferë osmane, siç do kërkonte një shkrimtar anglez për efekte speciale ne fjalorin sakson ose latin. Por në ditët e sotme leksikologjia e Kadaresë është duke u pastruar nga turqizmat. Në shqip shumë objekte të përdorimit shtëpiak kanë një origjinë turke. Për shembull Kadareja ka risjellë në jetë fjalën nënkresë si zëvendësuese për fjalën jastëk, (nënkresë tekstualisht: poshtë kokës). Ai gjithashtu tenton të largojë dhe huazimet europiane si fjalë të pazakonta që i është zëvendësuar rrënja me fjalë në shqip, fjalë internacionale si fasadë ose teleskop.
Rezultati është pak i bezdisshëm, paska i ngritur, por thellësisht në stilin shqiptar ku gjërat janë paksa të shkëputura nga realiteti i përditshëm, por që gjithsesi japin një ide se si gjuha shqipe mund të evoluojë, sigurisht pasi të dalë nga hija osmane dhe staliniste dhe pasi t’i mbijetojë anglishtes së internetit. Një fjali e Kadaresë njihet lehtësisht si gjuha e tij personale. Por a do të ngjisin këto neologjizma? Mbase si ato të Sami Frashërit; ca po dhe ca jo.