Ndryshe nga Kafka, ankthi në botën e Kadaresë ishte i vërtetë

JOHN BANVILLE*

Kafka duhej të qëmtonte në cepat e errët të Perandorisë Austro-Hungareze në rrënim, që të mblidhte materiale për botën imagjinare hiper-reale, ku ngjizen trillimet e tij. Ndërtesat e tij, të tejmbushura si fole milingonash, zyrat e zymta, dhomat e gjumit dhe sallat e gjyqeve identifikohen menjëherë si mjedisi i fundit i shekullit XIX dhe fillimit të atij XX.

Ai ishte po aq realist sa Floberi, vetëm se, siç thoshte vetë, i bënte paksa të mistershme, përmes shtrembërimeve dhe përjashtimeve të manipuluara me kujdes dhe vetëdije. Bota nuk ishte kafkiane, derisa Kafka e bëri të tillë. Por ndryshe nga Kafka, me të cilin është krahasuar shpesh, romancieri shqiptar Ismail Kadare është gjendur në një botë të ankthshme, por të vërtetë.

Edhe Kafka do ta kishte konsideruar surrealitetin e Shqipërisë së pasluftës disi të paimagjinueshëm. Kadare, i cili u lind në vitin 1936 në qytetin e Gjirokastrës, është një nga të paktët shkrimtarë të Europës Lindore që mbijetuan të paprekur prej absurditeteve të komunizmit të pasluftës, e cila, në vende si Shqipëria dhe Rumania, ishte sigurisht një maskim për hajdutët dhe korrupsionin ultranacionalist.

“E penguara”, romani i tij i fundit i përkthyer në anglisht, u kushtohet “vajzave shqiptare, që lindën, u rritën dhe u vajzëruan në internim”. Personazhi kryesor, i cili nuk mund të quhet vërtet hero, është Rudian Stefa, një dramaturg shqiptar. Historia e tij zë vend midis viteve ’80, kur regjimi i tmerrshëm i Enver Hoxhës ishte në kulmin e tij dhe afrimit të mijëvjeçarit, kur turmat e ngazëllyera tërheqin përgjatë rrugëve statujat e rrëzuara të tiranëve. Ngjarja nis me Rudianin, i cili gjendet në ngatërresë, megjithëse ai nuk e di se për çfarë bëhet fjalë, apo përse është përfshirë.

Ekzistojnë dy arsye të mundshme përse e kanë thirrur, pa shpjegim, të paraqitet përpara Komitetit të Partisë: drama e tij e re, shfaqja e së cilës po pengohet nga censorët ose nga e dashura e tij e re në moshë, Migena, me të cilën ka pasur një grindje të rëndë, saqë në kulmin e saj, ai e goditi, megjithëse kjo skenë i kujtohet shumë turbull dhe, në inat e sipër, e akuzoi se ishte spiune.

Në Shqipërinë e Hoxhës, të godisje një vajzë ishte një gjë, por të nënkuptoje se ishte agjente e shtetit, kjo ishte krejt tjetër. Megjithatë, kur ai mbërrin në zyrat qendrore të Komitetit të Partisë, e pyesin për një vajzë tjetër, Linda B., e cila kishte kryer vetëvrasje dhe kishte një libër në të cilin ishte kushtimi i tij. Sërish, një vajzë që vret veten, për autoritetet nuk ka ndonjë rëndësi, por kjo vajzë ishte nga një familje e klasës së mesme, e cila ishte dënuar me internim, çka në Shqipëri do të thoshte krim. Qyteti ku i kishin dëbuar familjen për periudha pesëvjeçare, të cilat përsëriteshin vazhdimisht, ishte një nga ato vendet e neveritshme, për të cilët regjimi komunist ishte i specializuar dhe Linda B., e cila ndiente se jeta po i fikej, kishte mall për dritat e Tiranës. Ajo u fiksua pas Rudianit të famshëm, i cili ishte mishërim i emocionit dhe magjepsjes së botës intelektuale urbane.

Megjithëse nuk e kishte takuar kurrë, por vetëm e kishte parë disa herë në televizor, ajo ushqeu një pasion për të. Ishte shoqja e saj e shkollës dhe njëkohësisht e dashura e Rudianit, Migena, që e bëri atë t’i kushtonte Lindës B., librin që do të bëhej guri i saj më i çmuar, hajmalia dhe në një mënyrë, pasaporta drejt një- farë lirie. Kur ajo kuptoi se Migena kishte rënë në dashuri me Rudianin dhe ishte në një marrëdhënie me të, e pranoi këtë fakt, sepse, megjithëse ndiente xhelozi, këtë ajo e shihte si një kontakt të drejtpërdrejtë me personin e saj të dashur: buzët e Migenës kishin prekur të tijat, duart e tij kishin ledhatuar gjoksin e saj… Romani është i mbushur me referenca të zakonshme të tmerreve të përditshme të jetës nën regjimin totalitar.

Një kafene përmendet me emrin “që njihej përpara fushatës ideologjike kundër kafeneve”; shfaqja e Rudianit, e cila kishte një fantazmë, mund të ishte penguar sepse “realizmi socialist nuk i pranonte fantazmat”; Rudiani në një pjesë habitet kur merr vesh se Migena është marrë në pyetje, por nuk është lënduar, meqë “zyrat e hetuesve në Shqipëri i kishin dyshemetë me gjak”. Sidoqoftë, rasti më i dhimbshëm i natyrës së padurueshme të jetës në internim, është kur Linda bën një kontroll gjoksi, duke shpresuar të ketë kancer, gjë e cila do të thoshte se ajo më në fund do të mund të shkonte në Tiranë, sepse vetëm atje mund të çohej për t’u trajtuar. “E penguara” është një përzierje magjepsëse e realizmit, ëndërrimit dhe elegjisë, zjarrmisë.

Kadare na komunikon me një pasqyrim të hatashëm natyrën e tiranisë dhe përshtatjet që duhet të bëjnë ata që bien pre, siç duhej të bënte Kadare vetë. Kur e mbaron së lexuari këtë roman [që flet për jetën nën diktaturë], aq më tepër të vjen të brohorasësh për demokracinë, sado e mjerë apo e deformuar të jetë ajo.

(*John Banville (lindur më 8 dhjetor 1945), romancier, dramaturg dhe skenarist irlandez, fitues i shumë çmimeve letrare, duke përfshirë edhe “Princi i Asturias” për letërsinë (2014) dhe është disa herë pretendent për çmimin “Nobel”. “Financial Times”, 11 mars 2016).