Ali Ahmad Said Esber, i njohur ndërkombëtarisht si Adonis, konsiderohet si një ndër poetët më më ndikim të letërsisë moderne arabe. Vendi i tij, Siria, është sot epiqendra e krizës kryesore globale, shoqëruar me një tragjedi vrasjesh dhe shpërnguljesh të jashtëzakonshme. Përmes një interviste për Jonathan Guyer në “The New York Review of Books”, poeti në fjalë flet për atë që e cilëson si krizë e thellë identiteti tek arabët. Është një krizë e cila siç thotë ai vjen me barrën e pesëmbëdhjetë shekujve. Arabët duhet të kalojnë fazën mesjetare të shtetit fetar dhe të krijojnë shoqërinë moderne, të “qytetarit, me detyrat e të cilit vijnë edhe të drejtat”. Është një betejë sipas tij, të cilën nuk po e kuptojnë shkrimtarët arabë. “Asnjë prej tyre nuk është në burg, që do të thotë se ata nuk po thonë të vërtetën”, shprehet Adonis, duke na kujtuar edhe njëherë Golgotën, si metaforë e shpëtimit të shoqërisë së sëmurë.

Aq më tepër ka vlerë ky mesazh, që s’ka pse të jetë qëllim në vetvete, kur poeti sirian jep një fakt historik që ka rëndësi: asnjë poet i madh arab nuk ka qenë njeri fetar. Feja e lidhur me shtetin është sëmundja e botës arabe, e një epoke prej 15 shekujsh në të cilën “ISIS është britma e fundit”. Por “ne duhet të mbetemi besimtarë…”, thotë poeti sirian.

Në fillim të luftës në Siri ju i shkruat një letër presidentit Bashar al-Assad. Çfarë do t’i thoshit tani atij?

Asgjë nuk ka ndryshuar. Përkundrazi, problemet janë edhe më të mëdha. Si mundet që dyzet shtete në aleancë kundër ISIS të mos jenë në gjendje të bëjnë dot gjë në dy vjet? Asgjë nuk ka për të ndryshuar derisa të mos ketë ndarje të fesë nga shteti. Nëse nuk dallojmë mes asaj që është fetare dhe asaj që është politike, kulturore, sociale, asgjë nuk do të ndryshojë dhe rënia e botës arabe do të përkeqësohet. Feja nuk është më përgjigja e problemeve, por shkaku i tyre.  Për këtë arsye duhet të ndahet. Çdo njeri i lirë beson në atë që do dhe ne duhet ta respektojmë këtë. Por që feja të jetë themeli i shoqërisë? Jo.

Kur ishte hera e fundit që e vizituat Sirinë?

Në vitin 2010.

Përpara luftës: Mund të na flisni për atmosferën e atëhershme?

Nuk e di. Dëgjoj lajmet, njësoj si Ju. Di që Siria u shkatërrua, po për çfarë? Cili është projekti?

Shiko, revolucionari duhet ta mbrojë vendin e tij. Ai lufton regjimin, por mbron institucionet. Dëgjova se tregjet e Halepit u shkatërruan tërësisht. Ishte një pasuri e paçmuar, si mundet  ta kenë shkatërruar? Revolucionari nuk i plaçkit muzeumet. Ai nuk vret një njeri pse është Kristian, Alavit, apo Druzhe. Revolucionari nuk deporton një popullsi të tërë si në rastin e Jazidive. A është ky revolucion? Pse e mbështet Perëndimi atë?

Pikëpamjet tuaja mbi Luftën siriane kanë shkaktuar kriticizëm në botën arabe.

Ju e dini që ka shumë arabë të punësuar nga revolucionarët dhe ata përherë më kritikojnë. Ata thonë se unë nuk jam pro revolucionit – revolucionit që shkatërron muzeumet.

Çfarë është revolucioni dhe kush është pro tij?

Diçka që nuk mund të thuhet…Një shkrimtar nuk mund të jetë kurrë në anën e vrasjeve. Është e pamundur, ju më kuptoni.  Por disa njerëz e duan shumë vrasjen dhe dhunën. Si mundet që një poet apo një piktor të jetë në të njëjtën llogore me një person me një rrip eksplozivi  që shkon në shkollë dhe shpërthen veten? Si? Ata janë fëmijë. Si mund t’i vrasësh ata? Ky është një monstruozitet i paimagjinueshëm. Vëllai im, nëse regjimi është tiranik, atëherë lufto regjimin. Mos lufto fëmijët dhe shkollat! Mos e shkatërro vendin! Mos vri njerëz të pafajshëm! Lufto regjimin!

Kjo është poshtëruese! T’i përkasësh kësaj bote është poshtëruese! Nuk kam hasur një gjë të ngjashme në histori; të shkatërrosh një vend të tërë – si Jemeni – vetëm për të vënë si president një budalla…

Sheh njerëz që e mbështesin.

Intelektualët. Si mund t’i luftosh ata? Ata të kritikojnë pse nuk je në krahun e tyre. Duhet të jesh një përbindësh si ata.

Si xhihdaistët ?

Jo vetëm, sepse xhihadistët janë pjesë e popullit. Njerëz që nuk dëshirojnë që kjo të njoftojë refuzimin e tyre publikisht. Keni lexuar ndonjëherë ndonjë deklaratë të vetme kundër kësaj? Ka njerëz që thonë atë që po themi ne tani: Por a keni lexuar Ju qoftë edhe një deklaratë të vetme nga një shtet arab, nga ndonjë përfaqësues i lartë i partive politike, apo nga ndonjë grup u madh kundër asaj që është bërë nga grupet xhihadiste? Ekziston një lloj pranimi. Durimi është një lloj pranimi.  Nuk pati as edhe një protestë të vetme në vendet arabe kundër asaj që po ndodhte. Cili është kuptimi i kësaj?

Ata vrasin njerëz dhe shesin gra tregjeve. Ata po shkatërrojnë muzeume, arritjet më të mëdha të njerëzimit dhe nuk ka as edhe një protestë të vetme, as edhe një deklaratë kundër.

Në librin tuaj “Violence et Islam” ju keni shkruar se ISIS përfaqëson fundin e Islamit. A do të ketë një fillim të ri?

Ju e kuptoni, ne duhet të mbetemi besimtarë. Pse? Nëse njerëzit, njerëzimit i vjen fundi, atëherë edhe botës i vjen fundi. Për sa kohë do të ketë njerëz – kjo që po them tani është se unë nuk jam vetëm. Ka shumë njerëz, në Egjipt dhe në vende të tjera, që thonë këtë që po them unë tani. Kjo është arsyeja pse duhet të mbetemi besimplotë se njeriu do të arrijë në një fazë ku ai do të gjejë zgjidhje më të mira. Kur dhe si, kjo do të përcaktohet me kohën. Por unë mund të them se arabët nuk do të përparojnë kurrë përsa kohë ata mendojnë dhe veprojnë në kontekstin e vjetëruar, fetaro-xhihadist. Nuk është e mundur. Ai përfaqëson atë që është zhdukur, ka mbaruar. ISIS është britma e fundit. Si një qiri që po mbaron, ai shuhet me një flakë të fortë.

Rilindja kërkon kohë. Shoqëria jonë, gjatë 15 shekujve që nga themelimi i shtetit të parë Islamik, nuk ka qenë në gjendje të ndërtojë një shoqëri të qytetarëve. Me detyrat e qytetarit vijnë të drejtat. Deri më tani, shoqëritë arabe janë formuar nga individë që kryejnë të njëjtat detyra, por kanë të drejta të ndryshme: kristiani nuk ka të njëjtat të drejta si myslimani p.sh. Pesëmbëdhjetë shekuj. Si mund të zgjidhim barrën e 15 shekujve në një javë, apo në dy, në një muaj apo dy? Por unë kam besim se koha do të vijë, por jashtë këtij konteksti.

A kërkon ky ndryshim një angazhim me Perëndimin? Lexoj në poemën tuaj “Dëshira  përmes hartës së Materies”(1987) për Kullën Eiffel që pluskon në detin Mesdhe dhe një bisedë që Ju shkruat mes Abu Naëas dhe Victor Hugo.ura mes arabëve dhe Perëndimit…

Lindja dhe Perëndimi janë koncepte ekonomike dhe ushtarake dhe u krijuan nga kolonializmi. Ne mund të flasim në konteskin gjeografik se ka Lindje dhe Perëndim. Kolonializmi dhe Ekonomia e shfrytëzuan këtë gjë.

Por në art nuk ka Lindje dhe Perëndim. Ju shihni pikturat e Paul Klee sesi ai u frymëzua nga Tunizia dhe Arabia Lindore. Mund të shihni pikturat e Delacroix dhe sesi ai u frymëzua nga Maroku. Kur lexon Rimbaud, konstaton se gjëja  më e mirë tek ai është se ai nuk është Perëndimor; edhe pse kishte lindur në Perëndim, ai ishte plotësisht kundër Perëndimit. Kur lexon Abu Naëas,  apo Abu Al-Ma’arri, ti nuk mund të thuash nëse ata janë Lindorë apo Perëndimorë. Krijuesit janë nga një botë, pavarësisht se nga cili vend vijnë apo ku shkojnë. Ata jetojë së bashku përtej gjeografisë, përtej gjuhës dhe nacionalizmit dhe ata i përkasin botës krijuese të njerëzimit. Në këtë kuptim nuk ka as Lindje dhe as Perëndim. Ëhitman për mua është njësoj si Abu Tammam. Ai është pjesë e imja dhe unë jam pjesë e tij.

Por Perëndimi ka zhvilluar institucione sociale që ju mendoni se i mungojnë botës arabe.

Problemet që përjetoi Europa u tejkaluan nga establishmenti i shoqërive të reja, tërësisht i ndarë nga kisha dhe besimi fetar. Në Mesjetë gjyqet ekleziaste ishin si xhihadistët sot. Ata vrisnin njerëzit dhe i digjnin ata. Për Perëndimi ia doli me sukses të ndante kishën nga shteti dhe të krijonte shoqëri moderne. Ne jemi akoma në këta fazë. Dhe nëse Perëndimi ishte i suksesshëm në këtë ndarje atëherë nuk ka arsye që të ndalet kjo edhe të arabët. Ne po bëjmë pikërisht këtë betejë. Do ta fitojmë atë pavarësisht të gjithave, pavarësisht politikanëve perëndimorë po ashtu, sepse politikanët perëndimorë i përçmojnë arabët dhe regjimet arabe. I përçmojnë. Perëndimi i përdor këto regjime si vegla për të ekzekutuar planet e veta.

Po si mund të arrihet një ndarje efektive mes  fesë dhe qeverisë?

Duke nisur sërish nga fillimi. Është e domosdoshme një betejë. Beteja është e pashmangshme. Nuk mund t’i bësh gjërat duke qëndruar ulur, pa bërë gjë. Duhet të përballesh, të qëndrosh dhe të luftosh. Të shkruash dhe të burgosesh. Pyes veten se përse burgjet arabe nuk janë plot me shkrimtarë. Pyes, sepse kjo do të thotë se shkrimtarët arabë nuk po e bëjnë detyrën e tyre. Ata nuk po kritikojnë, nuk po flasin për çështje të thella, çështjet e vërteta të jetës. Ata nuk po flasin për krizat e vërteta. Pra kriticizmi im që këtej shkon për shkrimtarët jo për shtetin. Duke qenë jashtë burgut, ata provojnë kështu se nuk po thonë të vërtetën. Sa kohë që librat e tyre do të ndalohen…ne mund të themi se po, kultura ka një rol.

Por a mundet që poezia të adresojë dhunën e tmerrshme, barbare që po përmbyt Sirinë? Na shkon mendja tek deklarata e Adorno për poezinë pas Auschëitz.

Kjo është të flasësh. Auschëitz ishte një fatkeqësi katastrofike, por njerëzimi ka kaluar shumë të tilla. Përkundrazi, unë besoj se shkrimi nis me bërjen e pyetjeve dhe me zbulimin e burimit të së keqes, ngado që ato vijnë. Sepse, për ta thënë me fjalët e Adorno, ai na ndalon ne nga parashtrimi i pyetjeve dhe na detyron që të pranojmë. Kjo është e gabuar. Nuk bie dakord me të. Tani nis shkrimi, Pas Auschëitz-it.

Po për sa i përket shkrimit të poezisë gjatë luftës civile siriane?

Nuk mund të krahasosh një bombë me poemën. Nuk duhet ta heqësh këtë krahasim. Çdo plumb qorr mund të ndryshojë një regjim, çfarëdo plumb i neveritshëm mund të vrasë një njeri të madh, si Kennedy p.sh. Nuk mund të bësh paralele të tilla sepse është në themel e gabuar. Poezia është si të krijosh ajrin, parfumin, si të marrësh frymë. Nuk mund të matet me standarde materialiste. Kjo është arsyeja pse poezia e përçmon luftën dhe nuk është e lidhur kurrë me të. Por kur lufta ka mbaruar, është e mundshme të meditosh për të vdekurit, gërmadhat, shkatërrimin, rrënojat. Atëherë dikush mund të shkruajë diçka, por është sërish një element i luftës.

Dimë se ISIS ka shkruar poezi, Osama bin Laden po ashtu.

Ajo nuk është poezi.  Nuk duhet të konsiderohet poezi, në mënyrë përfundimtare jo. Sepse poezia është një dukuri sociale. Kur kultura është pjesë e jetës së përditshme, çdo njeri është një poet dhe çdo njeri është novelist. Tani ka me mijëra romancierë. Por nëse mund të gjesh se kush janë të mirë për t’u lexuar, atëherë ndodhesh aty ku duhet.  Në Amerikë…ka me mijëra romane; do gjesh pesë apo gjashtë të mirë, pjesa tjetër janë plehra. E njëjat vlen edhe për arabët. Të gjithë arabët janë poetë, por 95% e tyre janë pa vlerë.

Keni shkruar së fundmi për imigracionin si një pjesë e rëndësishme e kulturës arabe. Tani përballemi me një krizë migratore në Lindjen e Mesme dhe në Europë. Mund të flisni për këtë?

E shoh imigrimin të shkaktuar nga dy gjëra:  nga fakti se nuk ka punë, ose nuk ka liri – pa punë ose pa liri. Kështru që qytetari, apo njeriu, shikon për një vend ku të punojë dhe të jetë i lirë. Dhe vendet arabe janë të varfra. Për 200 vjet ne kemi qenë të paaftë që të krijojmë një universitet të mirë apo një institucion kërkimor. Dhe ne kemi burime të mëdha. Ne i përdorim ato në armë të padobishme. Ne blejmë armë, avionë, madje edhe pilotë që të pilotojnë avionët dhe të luftojnë për ne, siç po bëjnë sauditët në Jemen.

Bota është kënetë. Ne jemi primitivë. Ne jemi akoma në Mesjetë dhe Ju po bëni pyetje të kohëve moderne. Mos u gënjeni nga makinat e huaja apo nga Universiteti Amerikan në Kajro. Ne nuk mund të prodhojmë makina. Ne nuk mund të prodhojmë as edhe një kupë kafeje.  Si qenkemi modernë atëherë? Politikanët perëndimorë po na tallin. Ju jeni intelektualë. Ju duhet t’i njhni faktet.

Në një shkrim tuaj të fundit, ju keni ngritur pyetje rreth identitetit arab. P.sh “Kush jam – kush jemi ne?”(Al-Hayat, 10 dhjetor 2015).

Është e vështirë jo vetëm për arabët. Është e vështirë për qenien njerëzore, po të flasim në përgjithësi. Sepse religjioni ka siguruar përgjigje: kristiani është kristian; hebreu është hebre; muslimani është mysliman. Secili është nën vëzhgimin e “tjetrit” , nën monitorim.  Nëse ai beson në atë që unë besoj, atëherë unë e njoh atë; dhe nëse ai nuk beson, atëherë unë nuk e njoh atë. Kjo është arsyeja pse koncepti i tjetrit në religjionet monoteiste është i papërkufizuar.

Kështu që për një person jofetar, koncepti i identitetit është kompleks. Ka sugjerimet rreth kësaj çështjejej mes arabëev sufistë.

Ju e dini që Rimbaud tha: Je est un autre. Unë – është tjetri(I is another). Sufiu arab, një mijë mijë vjet para tij tha: Tjetri jam Unë. E dini, në Islam, myslimani e trashëgon identitetin e tij, njësoj siç trashëgon shtëpinë, arat e tij, apo paratë e babait. Identiteti imponohet ndaj tij a priori. Sufiu tha, Jo, identiteti është një krijim i vazhdueshëm.

Njeriu e formëson identitetin me punën dhe ideologjinë e tij. Dhe nëse identiteti është krijim, atëherë “Unë” nuk ekziston individualisht; “Unë” ekziston me tjetrin dhe tjetri është pesë e saj. Për mua që të jem vetvetja, duhet të kaloj përmes tjetrit. Në të njëjtën mënyrë, identiteti në Sufizëm është pafundësisht i hapur.

Për sa kohë që një person është gjallë, identiteti i tij është vazhdimisht i ndryshueshëm. Nëse ai ka qenë poet, identiteti i tij nuk do të marrë fund as nëse ai vdes, sepse tekstet e tij rinovohen dhe rishikohen vazhdimisht dhe lexohen në mënyra të ndrysnme, kështu që identiteti i tij është i hapur.

Edhe në këtë kuptim gjithashtu, poezia është kundër religjionit. Nuk mund të jetë me religjionin. Dua të them se ju nuk do të gjeni një poet në historinë arabe që të ketë qenë fetar. Është e pamundur që të thuash se ky është një poet i madh dhe se ai është fetar. Nëse ai është njeri besimtar, ai do të jetë si sufiu që e quan veten besimtar dhe beson në një Zot që është tërësisht i ndryshëm nga Zoti Zyrtar Islamik – Zoti i parimeve, ligjit dhe institucionit. Kështu që pushteti i vërtetë i qenies njerëzore nuk qëndron në  dhënien e një përgjigjeje; pushteti i vërtetë qëndron në shtrimin e pyetjeve.

Shtatëdhjetë vjet më parë ju zgjodhët emrin Adonis.

Jo, unë krijova një emër për të dalë nga bota e religjionit.

Por tani emri është bërë –

Një krim!

Pse?

Është kritikuar sepse nuk është një emër arab apo mysliman. Fatkeqësisht, kultura fetare ka reduktuar të gjithë kulturën. Jeton në sipërfaqe.

Ku qëndron atëherë e ardhmja e kulturës arabe?

Ju thashë më lart, për sa kohë që do të ekzistojë dashuria dhe vdekja, arti do të jetojë. Mos u shqetësoni! Nietzche, agjitatori i mendimit modern, nuk u publikua në kohën e tij. Askush nuk e njihte. Ky është fati i artit, përherë. Shumë botohen dhe shesin miliona, por librat e tyre e kanë vendin në mbeturina.

ResPublica