Dr. Sadik Bejko: Disidentët e rremë
Lënda
Hyrje
Kreu I
I.1. Fabrikimi i disidentëve të rremë
Kreu II
II.1. Dy replika: Përgjigje për çështjen Trebeshina
II.2. Përgjigje Ardian Klosit. Dokumente të reja
Kreu III
III.1. Tri tekste të Kasëm Trebeshinës
III.2. Promemorje e dyshuar për Enver Hoxhën
III.2. Stalinit, poemë
III.4. Shënim mbi poemën
III.5. Vrit ose do të të vrasin (Fragment nga N.Dragoi)
Kreu IV
IV.1. Dokumente dhe letra
IV.2. Shteti dhe Trebeshina në vitet ‘60
IV.3. Letra e Trebeshinës, tetor 1963
Letra e Zonjës Trebeshina
IV.4. Përgjigje të H. Kroit dhe V. Sotiriadhit
IV.5. Letra, dhjetor 1963
IV.6. Trebeshina apelon
IV.7. Trebeshina i grabiti bibliotekën A.Omarit
IV.8. Sigurimi dhe Trebeshina
Kreu V
V.1. Rrugaçëria shqiptare në shërbim të diktaturës
V.2. Çështja “Janulla”. Dokumente
V.3. Biografia e Janullës sipas arkivit
V.4. Një literaturë e turpshme
V.5. Kallëzime dhe dëshmi
Kreu VI
VI.1. Përndjekja në letërsi dhe në arte
Kreu VII
VII.1. Shembuj të çuditshëm
VII.2. Pse fshati ynë nuk u bë qytet (fragment tregimi)
VII.3. Shënimi mbi këtë tregim
VII.4. Mendime mbi veprën Mekami
VII.5 Mekami (fragmente)
Kreu VIII
Pasthënie
Faksimile: Themeluesit e armës së Sigurimit
Faksimile: Gradimi kapiten i parë i Kasëm Trebeshinës nga Enver Hoxha, mars 1945
Faksimile: Akuza të K. Trebeshinës kundër Mark Ndojës
Faksimile: Valer Dyrzi akuzon Ardian Klosin për denoncim në Sigurim
Faksimile: Drejtoria e Sigurimit për Tiranën vendos që Ardian Klosi të dalë si dëshmitar në procesin politik të shokëve të tij
Faksimile: Deponime të Sokol Ngjelës mbi Ardian Klosin dhe Valer Dyrzin
Faksimile: Kasëm Trebeshina, Letër Enver Hoxhës nga Gramshi
Faksimile: Letra të Trebeshinës për KQ të Partisë më 1963
Faksimile: Informacion i Vangjelo Sotiriadhit mbi Trebeshinën më 1963 (fragment)
Faksimile: Janulla Rrapi denoncon në hetuesi dy gra me kombësi ruse
Faksimile: Janulla si kallëzimtare në hetuesi kundër dy grave ruse
Faksimile: Drejtoria e Sigurimit e Tiranës propozon internimin e Janulla Rrapit
Hyrje
Më kishte bërë përshtypje dhuna verbale dhe e shkruar në shtyp, në radio, në intervista deri dhe e bisedave në tavolina e një shkrimtari, e një njeriu të vuajtur, e Kasëm Trebeshinës. Një dhunë përherë në rritje… Kjo më bëri të shqyrtoj mendimin tim për të dhe të kërkoj se nga buron gjithë kjo urrejtje e pashuar te ky njeri. Mendimi i parë është se një njeri që ka vuajtur, domosdo ka dhe ngarkesa që ia kanë vënë mbi supe kohët dhe padrejtësitë. Por ky i përvuajtur nga komunizmi me agresivitetin e tij të helmët, kishte diçka që e dallonte nga të përndjekurit e tjerë të së njëjtës kohë. Kishte edhe maninë për t’u afishuar si hero, si disident i pakundërshtueshëm, si një shkrimtar që prapë edhe në këto ditët tona dikush ia do të keqen, se po ia ha hakun… Këto më bënë që të hetoj dhe të hulumtoj më tej në historinë e tij. Të lexoj librat e tij, të shfletoj në biografinë e tij, në dosjet e arkivave. Dhe gjithçka të re që zbulova rreth tij mendova ta paraqes në këtë libër.
Nga një botë e së keqes, nga një botë e vuajtjes, mund të dalësh jo domosdo si hero. Heronjtë ndonjëherë janë sajesa. Për të mos thënë se, për ne që vijmë nga komunizmi, shpesh ata janë të tillë: të rremë. Figura e të persekutuarit politik nga komunizmi në këto vite doli para nesh me dinjitetin e dëshmitarit, jo domosdo dhe me atë të triumfatorit. Vuajtja dhe të qenit kundër nuk janë vlera të pakundërshtueshme. Për më tepër në një sistem si ai që provuam mbi kurriz, sistem që nuk e pranonte kundërvënien ballas. Ai sistem shkoi në plumb dhe në litar edhe njerëz që nuk kishin ndër mend t’i delnin kundër. I ekzekutoi se dhunën e kishte praktikë. Se kishte apoteozën e dhunës. Se i dukej se nuk merrte frymë po të mos përdorte dhunën, ekzekutimin, varjen në litar. Këto ndëshkime kapitale, të jashtëzakonshme për çdo kohë, në komunizëm ishin si gjimnastikë për regjimin. Ai sistem mund të thuash se kishte frikë, po të mos ishte i dhunshëm, deri dhe gjakatar. Në këtë kuptim, jo cilido që ka vuajtur në atë kohë, ka të drejtën të na i tundë para syve viktimizimin e tij si shenjë heroizmi.
Ndonjëherë vuajtjet e së djeshmes sot kanë shërbyer si truall për disidentë të rremë, për idhuj të remë. Dhe deri më tani kjo ka ndodhur ndër ne.
Asgjë e re nën këtë diell. Kjo thënie e Solomonit të urtë na thotë se gjërat mund të përsëriten. Sidomos në një tokë si e jona. Një tokë ku njerëzit nuk mendojnë thellë, një tokë ku shpesh mungojnë vlerat dhe bindjet thelbësore. Ata që erdhën si heronj nga Lufta e Dytë Botërore (dhe shumë nga ata ishin vërtet të tillë) në emër të këtij heroizmi na u imponuan me të drejta të pakundërshtueshme. Dhe kjo praktikë e heronjve që kanë të drejtë për gjithçka, e dimë se sa na kushtoi. E dimë dhe se këta heronj me yll në ballë dështuan në paqe. Dështuan që të gjithë. Për fat të keq, dështuan.
Një tjetër urtësi dhe vlerë duhet të kërkojmë për të ndërtuar të ardhmen. Urtësi dhe moral universal që nuk mbahet në heronj, po në praktika që u kanë rezistuar thellësive të kohërave.
Ndër ne shoqëria dhe të vërtetat e saj ngrihen mbi mohimin dhe urrejtjen e atyre që ishin në fuqi përpara nesh. Ndërtohet vallë progresi mbi urrejtjen dhe mohimin e atyre që qenë në krye më përpara? Ai që ka vuajtur nën një regjim të urryer, a është domosdo hero në kohën që vjen më pas?
Në një klimë si kjo e jona ku, që të identifikohesh me të mirën, duhet të provosh se ke qenë kundra atij të keqit të djeshëm, në një kohë si e jona kur janë tronditur të vërtetat dhe bindjet thelbësore, universale, është e lehtë të fabrikosh një idhull të rremë.
Kështu, ndodh që heronjtë e remë që prodhoi koha e komunizmit, këmbehen me martirët dhe me disidentët e rremë të së sotmes. Dhe asgjë e re në këtë truall.
Dosja më poshtë do të flasë për fabrikimin e një disidenti të tillë. Do të sjellë fakte dhe dokumente mbi Kasëm Trebeshinën.
Dikush mund të ulërijë se ai ka vuajtur. Po është e vërtetë: ka vuajtur dhe shumë. Por nga se? Vuajti se humbi në luftën brenda llojit, vuajti nga përplasja me sivëllezërit e tij. Shumë nga ata që i përkisnin hierarkisë së komunizmit, kanë vuajtur nga përplasja e klaneve komuniste për pushtet e privilegje, jo nga se ishin më pranë apo më larg idealeve të tyre komuniste. Jo se kishin ndonjë ideal a moral të ndryshëm nga shokët e tyre.
Dhe të tillë “heronj” kanë edhe një anë tjetër, që na e kanë fshehur. E kanë fshehur heronjtë e rremë, ose ata që u duheshin idhuj të tillë.
Të çmitizosh një idhull nuk është keqdashje. Është përpjekja për ta kthyer atë në përmasat reale, në dinjitetin e tij të zhveshur nga fabrikimet. Të zhveshur dhe prej vuajtjes. Vuajtja nuk mund të shërbejë si alibi për ata që dikur kanë bërë krime. Për më tepër, kur shumica e atyre që janë persekutuar me rrënjë e me degë, që u janë pushkatuar bijtë, vëllezërit dhe të afërmit, vuajnë edhe sot.
Po ai është shkrimtar, mund të thotë ndokush. Është shkrimtar. Por vallë të qenit shkrimtar i jep dikujt të drejtën e një fuqie shkatërrimtare, të drejtën e një fuqie që nuk pranon asgjë tjetër veç vetvetes? Pastaj dhe fuqinë që të falsifikojë të kaluarën e tij apo të drejtën të thotë gjëra të paqena, të urryera për ata që i quan kundërshtarët e tij?
Në një tokë ku bindjet dhe të vërtetat thelbësore ndërrojnë e përmbysen shpesh është e vështirë të gjesh një taban të fortë si mbështetje për dinjitetin personal dhe atë kolektiv.
Megjithatë diçka mund të propozojmë. Besoj se virtytet e dashurisë, të durimit dhe ato të kundërshtimit të çdo gjëje të rreme nuk e kanë shterrur forcën e tyre, për sot dhe për nesër.
Kur thuhet me ngulm se një idhull duhet zhveshur prej fabrikimeve, njerëzit zihen bosh. Fillojnë mospranimet, kërcitjet, reagimet. Bëhen pyetjet: pse t’i shkojmë të vërtetës gjer në fund? Pse të shtojmë konfliktimin etj, etj.
Arsyet e një reagimi të tillë mund të vijnë nga mosdija, ose nga që dija për disa gjëra është fshehur me mjeshtëri apo është falsifikuar sa për t’u dukur si e vërtetë.
Zhurmuesit më të mëdhenj në këtë pikë janë ndër ata që kanë frikë se mos iu preket idhulli, të cilin vetë e kanë krijuar. Mendja e tyre nuk punon që të dallojmë të vërtetën nga jo e vërteta. Ata dredhojnë, e devijojnë objektin gjetkë. Ngrenë barrikadën: Trebeshina këndej, shkrimtarët e tjerë andej. Ky ka qenë i tillë dhe të tjerët të këtillë. Ky është martiri, të tjerët pa dallim e kanë viktimizuar atë.
Objekti i këtij libri është tjetër: të rindërtojë portretin e “disidentit”, të tregojë se ç’pamje ka ky idhull i rremë, po ta zhveshësh nga gjysmë të vërtetat e nga fabrikimet.
Ka pasur raste flagrante, siç është ai i Dhora Lekës. Rehabilitimi moral dhe material i saj të ngjan me një lojë të pastër shërbimesh.
A mund të ketë edhe raste të tjera si ai i Dh. Lekës?
Fakt është që njerëzit e ish-shërbimeve shqiptare dhe një pjesë e intelegjencës sonë me prejardhje nga nomenklatura e lartë komuniste, dashur pa dashur, janë të përfshira në këto tollovi. Ata, ndonëse kanë ditur gjithçka, kanë heshtur, ose janë bërë pjesë e lojës kundër vendit të tyre. Pastaj kanë fabrikuar idhuj të dyshimtë dhe i kanë përdorur ata si kamxhik kundër të tjerëve. A janë në këtë lojë dhe disa nga zelltarët dhe trumbetuesit e Kasëm Trebeshinës?
Ky libër merr për sipër të informojë dhe të japë një sinjal për të parandaluar fabrikimet e idhujve të rremë nga radhët e rrugaçërisë, nga radhët e spiunëve dhe të sigurimsave, të ndalë trillimin dhe falsifikimin, shndërrimin e monstrave në heronj. Për deformime të tilla do të na vinin në turp të gjithëve nga ata që do te vijnë pas nesh.
Kreu I
Fabrikim i disidentëve të rremë
Shqipëria dhe kërkesa e Europës për dënimin e krimeve të komunizmit
Shqipëria dhe qytetërimi i saj i sotëm në ballafaqim me parimet më themelore për një demokraci e për një qeverisje të standardit europian ku mëton të integrohet, për fat të keq, vazhdon të mbetet një vend jo serioz. Ndonjë herë sinjalet dhe porositë që lëshojnë drejt nesh kanceleritë europiane këtu vijnë me vonesë si korrierët në provincat e largëta romake, ose vijnë aq të pakuptuara sa zbatimi i tyre ngjan i përçudshëm e krejt grotesk. Mjafton të përmendim një nga kërkesat e Europës për dënimin e krimeve të komunizmit. Kjo Shqipërinë e ka zënë gafil. Si gjithmonë edhe këtë herë Shqipëria është e turbullt dhe në mëdyshje. Si gjithmonë edhe këtë herë ajo mbetet në vendnumëro, mbetet e fundit në zbatimin e orientimeve të tilla europiane. Shqipëria, vendi ku diktatura është ushtruar më ekstremisht se kudo tjetër në Europë, kësaj herë ngec e nuk di të bëjë asgjë.
Jo vetëm kaq, kjo do të ishte gjysma e së keqes. Shqipëria, si në shumë aspekte të tjera të shtetësisë, të demokratizimit e të progresit, duke mos pasur në sirtarin e saj asnjë strategji, asnjë përfytyrim se ku duhet shkuar e si duhet shkuar, në vend që të shkojë përpara, bën pas, i hap udhë kaosit dhe moskuptimit. Ajo vetëm bëlbëzon dhe luhatet. Më së shumti parimet themelore të qytetërimit të sotëm ajo i artikulon vetëm si slogane pa asnjë pëmbajtje të thellë përbrenda. Merr një hap sot, pastaj shqepon një tjetër nesër, se ajo nuk ka optika që rrokin atë që vjen, atë që pritet. Shqipëria si atdheu a si shtëpia e varfanjakëve, mendon vetëm sot për sot.
Një kërkesë të tillë, si ajo për dënimin e krimeve të komunizmit, Shqipëria jo se nuk e njeh. Madje ajo djallëzisht e ka përdorur problemin e të persekutuarve politikë, i ka shfrytëzuar ata sa për propagandë elektorale, pra, një gjë kaq themelore e ka pranuar vetëm për demagogji. Duke mos menduar thellë, Shqipëria ngjan se nuk ka shpatulla për të vërteta të mëdha. Ajo me parimet e mëdha, më së shumti mashtron veten dhe të tjerët në nivel propagandistk, sipërfaqësor, dhe asgjë më shumë.
Shqipëria jo vetëm që nuk ka predispozitën serioze për të kthyer kokën pas, për të pastruar veten nga helmet e komunizmit në trupin e saj, por ajo ka bërë një lojë të keqe me një plagë kaq serioze, ajo ka nxjerrë gjuhën e talljes ndaj një problemi të tillë. Pse një cinizëm i tillë? Ndër të tjera, kjo vjen jo nga që ajo nuk ka fuqi reale të përballohet me një gjë kaq themelore, por sepse një pjesë nga ata që sot drejtojnë këtë vend, janë vetë të përlyer dhe nuk e duan ballafaqimin me të kaluarën.
Dhe ç’ka ndodhur?
Në Shqipëri janë shtuar përpjekjet për të lancuar deri për t’i ngritur në pushtet disa nga figurat më të dyshimta, figura të lidhura me njëmijë fije me diktaturën: udhëheqës, xhelatë, kriminelë në Shqipëri kanë gjetur punë në shtet, në biznes, në diplomaci, në kulturë. Shqipëria ka qenë dheu i artë, ku vetëm me fjalë mund ta shash diktaturën sa të duash, por prodhimet e saj më të shpifura, mund t’i kesh në krye të vendit.
Veç se në politikë apo në biznes, në botën e artit e të letrave ndodh po e njëjta gjë: janë bërë përpjekje për të ngritur e glorifikuar personazhe të dyshimtë. Shpesh këta janë shpallur deri heronjtë e moralitetit dhe të nderit suprem të shoqërisë shqiptare.
Kjo rendje me kokëposhtë domosdo do të shoqërohej me hedhje të baltës mbi vlerat e vërteta, do të shoqërohej me fabrikime disidentësh të rremë, me lajka e lavdërime për ish- spiunë të shtetit komunist, shkurt, me çoroditje totale të sistemit të vlerave.
Këto ditët e fundit gazeta “Panorama”A ka botuar në shumë numra të saj materiale sekrete të Byrosë Politike. Shprazet aty gjithë turpi, gjithë mizerja e kupolës komuniste. Por botimi i këtij arkivi u ndoq me vëmendje nga opinioni, jo vetëm sa për të shuar kuriozitetin. U ndoq për atë që mosnjohja e të vërtetave ka ndikuar thellë mbi të sotmen. Po sjellim vetëm një shembull. Të bënte përshtypje që në këto dokumente përmendej emri i një muzikanteje të njohur, i Dhora Lekës. Emri i saj lidhet me problemin që sapo e ngritëm, me fabrikimin e disidentëve të rremë.
Deri më tani ne e njohim këtë zonjë si një disidente të madhe. Ka një fondacion me emrin e saj. Ka një shkollë me emrin e saj. Ka nderime e çmime të mëdha për të. Mundet dhe një emër rruge mban emrin e saj. Dhe të gjitha këto asaj ju dhanë qysh në gjallje.
Ndërkaq, veç të tjerash, ne lexojmë në dokumentet e “Panoramës” se Dhora Leka na paska qenë një denoncuese e shquar kundër shkrimtarëve, artistëve, intelektualëve e politikanëve. Sidomos pas Konferencës së Tiranës më 1956.
Me dhjetëra njerëz janë dënuar nga këto denoncime. Bedri Spahiu, ish-prokuror i përgjithshëm dhe ish-udhëheqës komunist i penduar, ka folur për këtë denoncuese disa vite më parë.
Mirëpo kujtesa shqiptare është e shkurtër. Kjo grua vazhdoi të marrë nderime edhe pas kësaj.
Ky është vetëm një shembull që tregon se sa e nevojshme ka qenë hapja e dosjeve dhe arkivave të fshehta, që u kërkua me
këmbëngulje shumë vite më parë nga shkrimtarë dhe artistë të njohur.
Kjo hapje do t’i vinte stop, çoroditjes, kaosit, do t’i thoshte stop përpjekjeve të diktaturës së rrëzuar, për t’u ringjallur në fillim shpirtërisht e pastaj realisht. Duke mos e respektuar këtë kërkesë, Shqipëria ngriti në piedestal disa nga fundërrinat e diktaturës.
Në një analizë të shkëlqyer, të bërë kohët e fundit në SHBA, zonja Madelene Ollbrajt e quante vazhdimësi logjike faktin që sot në Rusinë e Putinit po ringjallet simpatia për Stalinin. Terrori stalinist bazohej mbi policinë e fshehtë, KGB-në. Eshtë e logjikshme që një oficer i KGB-së si Putini, të sillte me vete nderimin për mjeshtrin e terrorit, Stalinin.
Në Shqipëri prej kohësh shtypi ka vënë në dukje përpjekjet për ringjalljen e enverizmit. Është folur për nostalgjitë ndaj regjimit, për kujtimet me ngjyrë rozë të anëtarëve të nomenklaturës ose të servilëve të saj, për praninë skandaloze në shtyp të anëtarëve të familjes Hoxha e të familjeve të tjera, që e kanë shtypur këtë popull. Mirëpo kjo nuk e ka ndaluar hovin e tyre. Më keq akoma, janë sulmuar ata që e kanë vënë në dukje këtë fenomen.
Në këtë shkrim do të përqendrohemi për shtrirjen e fenomenit në sferën e kulturës, kryesisht të letërsisë. Për këtë dukuri ka pasur shkrime të shumta, emisione televizive, debate e polemika, shoqëruar këto nga mendime kontradiktore. Por ende nuk ka një mendim pak a shumë të kristalizuar. Së paku, për disa gjëra themelore. Kjo do të ndihmonte jo vetëm për një analizë shkencore e objektive, jo vetëm për një vlerësim konstruktiv të letërsisë shqipe, por më gjerë: për hartimin e teksteve shkollore me nivel më të lartë. Për programet shkollore e universitare etj.
Kështu do të ndërpritej sëmundja e kaosit, që ka zënë rrënjë në shkolla e po vazhdon për vite me radhë.
Vlerat dhe antivlerat në art dhe kulturë
Vlerësimi objektiv i letërsisë së një epoke është pjesë e historisë së një kombi.
Kjo kërkon një vullnet e një përgatitje serioze.
Ka një ligj universal: çdo letërsi e çdo art vlerësohet nga majat, nga kuotat më të larta të tij. Askush nuk merret me shkrimtarët e rëndomtë, me ata që në çdo regjim janë të destinuar të harrohen.
Në këtë pikë krijohet gjithmonë një problem: cilat janë vlerat e cilat antivlerat?
Ka një përpjekje për seleksionim. Çdo vend, sipas nivelit kulturor që ka, e zgjidh këtë problem.
Në vende me tranzicion si i yni, problemi ndërlikohet. Vetë kalimi nga një epokë në tjetrën, nga robëria në liri, e sjell ndërlikimin.
Përveç faktorit të vlerave, që është themelor në çdo letërsi, një faktor tjetër përzihet: ai i moralitetit.
Kjo është e njohur.
Janë shfaqur dy mendime: Njëri që njeh vetëm faktorin vlerë dhe nuk çan kokën për qëndrimet morale e politike të shkrimtarit. Tjetri, që i merr parasysh të dyja.
Mendimi ynë është me këtë të fundit.
Mirëpo orientimi nuk është i lehtë. Ka shumë spekullime. Një shkrimtar që ka vuajtur nga regjimi, natyrisht, me të drejtë kërkon që t’i njihet kjo. Por nuk mundet vetëm nga mundimet, sado të mëdha qofshin, të përcaktohet vendi i tij në letërsi, se, në radhë të parë, shkrimtarët vlerësohen nga vlerat e mirëfillta letrare.
Vlera morale e favorizon, pa asnjë dyshim. Ndër dy shkrimtarë, me vlera artistike të afërta, natyrisht, ai që ka vuajtur nga regjimi, vetvetiu është më i vlerësuar dhe kjo është absolutisht e drejtë.
Problemi tek ne lind kur kalohet në skajin tjetër: përpjekja që, për shkak të biografisë, shkrimtari të zejë pa të drejtë një vend, vend që vlera e veprës nuk ia siguron dot.
E vërteta është se tek ne, në shumicën e rasteve, shkrimtarët e artistët nuk janë dhënë pas një spekullimi të tillë. Kështu, për shembull, i ndjeri Pjeter Arbnori, ndonëse me një vuajtje gati legjendare, e ruajti modestinë si shkrimtar, pa kërkuar
që, për shkak të biografisë të ngrihet mbi të tjerët. E raste të tilla ka plot, si Visar Zhiti, Edi Hila, Sherif Merdani, Frederik Rreshpja etj. Pa përmendur këtu dëshmitarin e madh At Zef Pllumbin dhe veprën e tij monumentale “Rrno vetëm për me tregue”.
Problem krijojnë disa shkrimtarë të tjerë, që janë përpjekur e vazhdojnë të përpiqen me të gjitha mënyrat e të gjitha spekulimet për të zenë atë vend që arti i tyre nuk ua jep.
Jo vetëm kaq. Këta bëjnë zhurmë të tepëruar për vuajtjet e tyre, sajojnë mite e gjëra të paqena. Me fjalë të tjera, jo vetëm që shpesh mashtrojnë e spekulojnë me vetëviktimizimin, por janë jashtëzakonisht agresivë ndaj të tjerëve: shpifin kundër të tjerëve, kërkojnë t’i rrëzojnë ata me çdo kusht.
Tek këta hyjnë disa nga “disidentët e rremë”, për të cilët kanë folur në shkrimet e tyre Mehmet Kraja, Ardian Ndreca, Rushen Alimerko, Arben Kallamata, Skënder Gjoni etj.
Duke qenë marrë me njërin nga shembujt, atë të Kasëm Trebeshinës, ne do të përqendrohemi te ky shkrimtar, për të trajtuar më gjerësisht fenomenin.
Histori me disidentë të rremë
Menjëherë pas rënies së komunizmit më 1992, u shfaq edhe emri i Kasëm Trebeshinës si “shkrimtar dhe disident i jashtëzakonshëm”. U bënë të gjitha përpjekjet për ta paraqitur atë si të tillë, por, për një çudi të madhe, zhurma për kultivimin e këtij miti hasi gati në shpërfilljen e plotë të lexuesit dhe opinionit publik shqiptar.
Cili ishte shkaku?
Vetë autori Kasëm Trebeshina si edhe mbështetësit e tij ngulnin këmbë me shumë britma e rrahje gjoksi, se ky shkrimtar e disident i paparë luftohej ende prej shtetit komunist. Meqenëse shteti komunist ishte rrëzuar, kjo tezë nuk ishte fort e besueshme.
Por këmbëngulja vazhdonte. Flitej për 150 vepra të tij, ose më mirë për kryevepra, për rreth 70 romane e 40 drama etj,etj, që do ta mahnisnin publikun shqiptar dhe atë botëror.
Paralelisht me këtë zhurmë, vazhdonte legjenda e pengesës. Ky shkrimtar ende po pengohej! Nga kush? Kjo nuk kuptohej!
Më në fund, autori vetë e gjeti çelësin e enigmës. K.Trebeshina pengohej nga I.Kadareja! Sipas Trebeshinës, megjithëse diktatori i parë i Shqipërisë, Enver Hoxha, kishte vdekur, kishte mbetur gjallë diktatori tjetër, I. Kadareja. Sipas tij, këta dy diktatorë e kishin sunduar së bashku Shqipërinë, bile diktatori I.Kadare ishte edhe më i keq se diktatori E.Hoxha.
Me këto përralla njerëzit që sigurisht do të qeshnin. Dhe ata qeshën vërtet.
Ndërkaq K.Trebeshina botoi rreth 15 vepra, që, pas një shuarjeje të kuriozitetit prej bujës së krijuar në media e në shtyp prej adhuruesve të tij, ato u pasuan nga mospërfillja dhe indiferenca absolute. Si duket orkestruesit e bujës mediatike u ndodhën para një bumerangu. U ra mbi kokë heshtja, jo lavdia, ajo që pritej. Heshtje dhe shurdhëri brenda dhe jashtë vendit. Por Trebeshina prapë ankohej se ishte përsëri I. Kadareja që ia organizonte këtë indiferencë.
Shpjegimi i asaj që dukej si enigmë, shpërfillja e publikut për këtë shkrimtar, gjendet pikërisht te këto 15 vepra të botuara. Ato jo vetëm s’kishin ndonjë gjë për t’u dalluar, por ishin vepra fare të rëndomta, të ngjashme me ato të letërsisë shqipe të realizmit socialist, e disa herë të letërsisë sovjetike, po të realizmit socialist. Ishin vepra me partizanë e gjermanë, me shqiptarë e turq, me histori folklorike e me ndonjë imitim gjoja modernist në formë.
Meqenëse nuk po linte dot mbresë me veprën letrare, K. Trebeshina e hodhi gjithë shpresën tek disidenca. Ai u vetëshpall si i tillë e, fill pas kësaj, u shpall prej mbështetësve të tij si i vetmi disident i jashtëzakonshëm i Shqipërisë, madje i gjithë ish- kampit socialist.
Tre çereku i lavdisë së disidencës së tij, i kushtohet një “Promemorjeje”, që ai ia paska dërguar Enver Hoxhës në 1953(!). Në këtë promemorje ai nuk paska lënë gjë pa i thënë diktatorit shqiptar: që ti sillesh si monarku Luigji XIV, që ti me shokët e tu do ta mbytni Shqipërinë në gjak etj,etj.
Kjo “promemorje” u botua me 1992 dhe i la të habitur krejt njerëzit. Si gjithmonë u gjendën njerëz naivë ose edhe jo naivë , që e besuan. Të tjerët prapë qeshën dhe e quajtën thjesht një mashtrim. Analizën mbi çështjen e “promemorjes” do ta bëjmë më pas.
Pas këtyre rropatjeve, K. Trebeshina ra po në harresë.
Mendimet për të mbetën prapë të ndara. Ndjekësit e tij, me në krye të kushëririn, Ardian Klosin, vazhdonin ta ngrinin në qiell, duke mos i kursyer asnjë lavdërim, qoftë për veprën, qoftë për “promemorjen” e tij. Këto lavdërime shoqëroheshin gjithmonë me zemërim të madh kundër Kadaresë, penguesit të tij. Ky i fundit është shprehur dy herë fare shkurt dhe pa ndonjë respekt për K.Trebeshinën. Një herë e ka përmendur si pseudodisident të çuditshëm (që sulmon kolegët e vet nga pozita staliniste). Herën e dytë si oficer të Sigurimit. Të tjerë si Arben Kallamata, Ardian Ndreca, Dr.Skënder Gjoni etj kanë mbajtur jo vetëm qëndrim mosbesues, por edhe mjaft kritik ndaj Trebeshinës, si shkrimtar dhe si njeri.
Midis këtyre dy qëndrimeve të kundërta, ishte dhe mbetet indiferenca e lexuesit.
Publicisti A.Kallamata, në një shkrim të tij bënte pyetjen: kundër kujt ankohet K.Trebeshina? Përgjigja ishte: kundër lexuesit shqiptar që nuk e lexon!
Na ishte s’na ishte një promemorje
Çështja e Kasëm Trebeshinës shfaqet e rishfaqet në mënyrë ciklike.
Kështu ndodhi në vjeshtën e vitit 2006, kur kundër Kadaresë dhe familjes së tij u organizua një nga fushatat më të pamoralshme në historinë e kulturës shqiptare. Pikërisht në ditët kur kjo fushatë, që indinjoi pjesën më të madhe të publikut shqiptar, ishte në kulmin e saj, K. Trebeshina, më aktiv se kurrë, filloi të dalë në shtypin dhe në ekranet e TV-ve në Shqipëri e në Kosovë, për të hedhur edhe ai baltën e vet kundër Kadaresë. Ky qëndrim meskin kundër një kolegu do të ngjallte padyshim reagime të ashpra. Dhe ato nuk vonuan. Bomba fatale kundër Trebeshinës ishte botimi i listës së themeluesve të fshehtë të Sigurimit shqiptar më 1943. Lista tregonte se Kasëm Trebeshina jo vetëm kishte qenë një oficer i Sigurimit, siç ishte folur prej kohësh, por ai kishte qenë themelues i tij. Ai bënte pjesë në stafin e ngushtë të famëkeqit Koci Xoxe, krimet e të cilit kishin marrë dhenë. Në atë kohë, Sigurimi, i cili drejtohej më shumë nga jugosllavët se sa nga komunistët shqiptarë, ishte zyrtarisht mbi partinë. Ai bënte ç’të donte pa pyetur askënd.
Kasëm Trebeshina, i reklamuar si “disidenti numër një” i letërsisë shqipe, kishte qenë pjesëmarrës aktiv në këtë organ shtypës, duke u përlyer, siç do ta shohim më poshtë, në krimet e tij. (Shih dhe faksimilet në vijim)
Një shkrim i gjatë, i ashpër e tepër tronditës u botua në shtyp dhe u përhap gjerësisht në internet nga Skënder Gjoni, pas emrit të të cilit është, me sa duket, një mjek i vjetër. Nga të dhënat e shkrimit kuptohet se njeriu kishte dijeni të thella mbi të kaluarën jo vetëm të Trebeshinës, por edhe të zyrtarëve të tjerë të Sigurimit, që, siç del, bënin vizita mjekësore tek ai. Kështu ai tregon bisedat me një tjetër themelues të Sigurimit, Thoma Karamello, një personazh i harruar prej kohësh, por që në atë kohë, ashtu si Trebeshina, ishte hetues. Komentet e Thoma Karamellos për egërsinë e kolegut të vet, kapiten Trebeshinës, janë ngjethëse.
Në shtyp është shkruar për shkrimtarin Sotir Andoni, i arrestuar fill pas luftës dhe i marrë në pyetje ditë dhe net prej Trebeshinës.
Kjo pjesë e errët e biografisë së “disidentit”, do të vinte në dyshim gjithë versionin e reklamuar të heroizmave të tij. Do të kujtoheshin periudha që ai nuk i përmendte, si dy vjetët e shërbimit në Beograd, etj.
Por dyshimi kryesor do të binte mbi “Promemorjen” e tij, atë për të cilën ai mburrej dhe mbi të cilën ishte ngritur legjenda e tij.
Asnjë arkiv nuk vërtetonte vërtetësinë e kësaj “promemorjeje”. Në asnjë dokument tjetër hetimor, apo vendim gjyqi, ose kritikë kundër Trebeshinës, nuk përmendet kjo “promemorje “ si faj i këtij shkrimtari. Një analizë logjike e saj të çonte në përfundimin se ajo ishte e sajuar, pra e rreme.
“Promemorja” ka datën tetor 1953. Ndërkaq, disa muaj më parë, autori i promemorjes ka botuar në “Zëri i Popullit” poemën për Stalinin, veprën më servile të letërsisë shqipe, për këtë tiran. (Shih poemën për Stalinin në faqet më pas).
Shumë njerëz me të drejtë bënë pyetjen: si është e mundur që një autor disident të shkruajë këtë poemë kaq servile për diktatorin komunist, Stalinin? Dhe pyetja tjetër; si është e mundur që autori që i thotë Stalinit “Promete”, është i njëjti me autorin e promemorjes, ku i thotë Enver Hoxhës “vrasës”?!
Këto dy gjëra nuk mund të rrijnë bashkë. Njëra duhet të bjerë. Poema është e botuar në “Zëri i popullit” më 1953, kurse promemorja na doli në shesh pas rënies së komunizmit. Pra, ajo që bije, që është e rreme, është promemorja.
Pyetje të tjera e rrëzojnë të ashtuquajturën promemorje. Si është e mundur që ky udhëheqësi ynë, pasi t’i thuash “vrasës”, na qenka kaq liberal saqë nuk ta quan për të madhe, por të dënon si me pupla? Ne e dimë ç’të bënte Enver Hoxha për një të qindtën e akuzës së promemorjes.
Pas përjashtimit nga partia dhe ca ecejakeve nga burgu në spital, e nga spitali në internim, Trebeshina, më 1960, pra disa vite më pas, na qenka i rehabilituar, bile ka fituar të drejtën e botimit dhe boton njëra pas tjetrës poema e drama, si “Artani e Minja”, “Kruja e rrethuar” etj. Vërtet liberal i madh ky Enver Hoxha!
Por ne e dimë se sa liberal ishte Enver Hoxha, e sidomos po t’i thoshe se do ta mbytësh Shqipërinë në gjak.
Por çudia s’mbaron me kaq. Kasëm Trebeshina na reklamohet si një i burgosur politik i statusit të madh, ndërkaq, vëllai i tij, Myzafer Trebeshina, vazhdon të jetë anëtar i Komitetit Qëndror të partisë dhe familja e tij, gjysma vazhdon të jetë në Sigurim e gjysma në aparatin e partisë. Çudira, çudira të mëdha! Ne e dimë mirë se ç’ndodhte me një familje ku kishte një të burgosur të vërtetë politik. Ajo shtëpi ishte më e izoluar se sa shtëpia ku ka rënë murtaja. Mirëpo kjo shtëpi e Trebeshinës paskësh qenë ndryshe!
Kaq e vërtetë është kjo, saqë në librin biografik mbi Trebeshinën, të hartuar nga Nuri Dragoi, tregohet se, kur erdhi puna të kryhej një nga ndalimet e Trebeshinës, ishte nipi i tij, Fatos Trebeshina, hetues kryesor i Ministrisë së Brendshme në kryeqytet që duhej të bënte arrestimin. Kësaj i thone lodër kukamshefthi brenda familjes! Lodër me disidencë e me arrestime. Por ne e dimë se e vërteta për arrestime dhe ekzekutime ka qenë fare e ndryshme.
Ka edhe më. Në një intervistë të tij, Trebeshina vetë pohon se gjatë kohës që ishte i dënuar, Enver Hoxha i vinte për vizitë në familje, në festa! Dhe, për çudi, kjo nuk është fantazi, por e vërtetë, po ta lidhim me ato që thamë më lart.
Ne e dimë se ç’ndodhte me familjet ku kishte pasur arrestime politike. Jo Enver Hoxha, por edhe një anëtar i thjeshtë partie nuk afrohej më. Jo një anëtar partie, por as fqinji i shkallës nuk guxonte të trokiste.
Atëherë si shpjegohet e gjithë kjo?
Shpjegimi është i thjeshtë: Kasëm Trebeshina, në shumicën e kohës së regjimit komunist, nuk është konsideruar i burgosur politik, por një njeri me probleme shëndetësore. Ai, pavarësisht se mund të bënte proçka, konsiderohej gjithmonë “i yni”, “i partisë”. Ndaj i faleshin proçkat dhe familja nuk pësonte asgjë. Ai, e shumta quhej një “dele e zezë”, që, ndoshta, mund të përmirësohej. Atij i lejoheshin nazet, sepse fisi i tij i kishte bërë shërbime të mëdha partisë. Ai vetë kishte bërë shërbime tepër speciale ndaj ndihej i përkëdhelur. Për disa nga këto shërbime, prej të cilave lexuesit do t’i ngjethet mishtë, do të flasim më tutje.
Përpara se të vijmë tek ato, na duhet të themi se kanë plotësisht të drejtë ata që mendojnë se “promemorja” e Trebeshinës s’është gjë tjetër, veçse një trillim, një sajesë e prodhuar prej atij vetë dhe kushëririt të tij, Ardian Klosi, në fillim të viteve ‘90.
Në letrat e Kasëm Trebeshinës të vitit 1962 dhe 1963 drejtuar Byrosë Politike dhe vetë Enver Hoxhës, botuar së fundi në një “dossier” special nga gazeta “55”, thuhet se ai është një qytetar i bindur, që e respekton shtetin dhe autoritetet e tij, që nuk ka asgjë kundër partisë dhe pushtetit, që ka shkruar vepra të realizmit socialist, që do t’i djegë veprat e tij të gabuara, që do të mbyllet e struket në shtëpi, vetëm që të kthehet në Tiranë. Vallë i ka harruar Trebeshina këto letra e lutje të përulura drejtuar diktatorit, atij që në “promemorjen” fantazmë e paska quajtur vrasës? Po vallë Haxhi Kroi, sekretari personal i diktatorit, i lënë nga trutë ishte, kur në përgjigjen për letrat e Trebeshinës përmend ndaj tij vetëm dy akuza: ka ikur nga partia, ka dashur të shkojë në një vend kapitalist? Si e kishte harruar ai Promemorjen ku shefi i tij, Enver Hoxha, quhej vrasës? Trebeshinën e takojnë gjeneralët famëkeqë të Sigurimit, të tillët, si: Hakani, Haznedari dhe i thonë “ti je shoku ynë”. Edhe këta e kishin harruar promemorjen? Ramiz Alia, Rita Marko, Haki Toska, Vangjelo Sotiriadhi, gati gjithë kupola e lartë e partisë, merren me letrat e Kasëm Trebeshinës. (Shih faksimilet) Ata nuk harrojnë të japin deri porosi që mund t’i konsiderosh stringla, përshembull, atë që ai “të mos japë letërsi në Gramsh”, por e harrojnë promemorjen. Pse kështu? Sepse për turp e për faqe të zezë promemorja është vetëm e sajuar, se me të është spekuluar ndyrësisht. Nga kjo ngritje e shtetit dhe e partisë në këmbë në vitet 1960 për problemet e letrave të Trebeshinës, mund të kuptohet diçka tjetër: çfarë gjëje me rëndësi dinte Trebeshina, për të cilën Kupola e lartë e Partisë dhe e Sigurimit ishte aq e interesuar? Me ç’shërbime e ka paguar Trebeshina largimin e tij nga internimi në Gramsh? Normalisht ai ishte kaq i zënë pisk prej tyre, sa gjithçka të rëndë të radhës mund ta pranonte. Për këto një ditë do të flasin arkivat. Diçka do ta themi dhe në vazhdim të këtij shkrimi.
Himnizimi i një të vetëshpalluri antishqiptar
Nga vitet 2000 figura e “disidentit dhe e shkrimtarit të madh” po venitjej dhe po merrte përherë e më me kokëposhtë. Reagimi i palës tjetër, i mbështetësve të Trebeshinës, nuk do të vononte. Përveç ndonjë emisioni televiziv për letërsinë, ndonjë shkrimi a interviste aty-këtu do të botohej një libër biografik aq shumë himnizues saqë vështirë të merret seriozisht. Parathënien e ekzaltuar, si gjithmonë, e ka shkruar panegjeristi i tij Ardian Klosi. Këtij tani do t’i shfaqet në krah dhe një shok armësh i ri, një farë Dilaver Bengasi, ish-kryetar i hetuesisë së Ministrisë së Brendshme në Tiranë, ish drejtor i përgjithshëm i policisë më 1990. I akuzuar për krime dhe dhunë kundër studentëve të dhjetorit, i akuzuar për vrasje në Shkodër dhe në Tiranë, ai u dënua me burgim të rëndë për krime
kundër njerëzimit, kur ishin në pushtet demokratët më 1995. U shpall i pafajshëm me ardhjen e socialistëve në pushtet pas 1997-tës. Së fundi, këto ditë Bengasi u gjend i rreshtuar në një listë të “xhelatëve të popullit shqiptar” prej të përndjekurve politikë nga komunizmi. Shoqëri të bukur zgjedh Ardian Klosi për t’i bërë lobing Trebeshinës! Në vazhdim të këtij shkrimi, do të sjellim ca dokumente shumë besdisëse për A.Klosin dhe kjo shoqëri s’do të na duket aq e papritur!
Libri biografik i N.Dragoit është hymnizues, por, për çudi, pikërisht në këtë libër, siç do të tregohet më pas, dalin disa nga njollat më të errëta të biografisë së Trebeshinës.
Para se të merremi me këto njolla, do të shohim dy-tri çaste të tjera, gjithmonë të lidhura me këtë libër.
Ka kohë që është bërë e njohur shpallja prej vetë Kasëm Trebeshinës si shkrimtar turk, ose me origjinë turke. Asgjë të keqe nuk ka në këtë identifikim. Letërsitë europiane e botërore janë të mbushura me shembuj shkrimtarësh që lëvrojnë një gjuhë, por origjinën e kanë në një komb tjetër. Tek ne gjithashtu ka e mund të ketë prapë shembuj të tillë.
Problemi me Trebeshinën ndërlikohet kur ai, duke u shpallur turk, nis e shan Shqipërinë dhe shqiptarët. Edhe për këtë është i lirë në një shtet ligjor demokratik. Ndërkaq, duhet thënë, se ndërsa është i lirë ligjërisht, nuk është i tillë moralisht.
Urrejtja e Kasëm Trebeshinës kundër shkrimtarëve shqiptarë, sharjet e tij, shpifjet, nuk njohin asnjë kufi. Kjo urrejtje zgjerohet e drejtohet kundër Shqipërisë, kundër kombit shqiptar, dhe sidomos kundër ikonave të tij si Gjergj Kastrioti Skënderbeu etj.
Toleranca ndaj tij, natyrisht, është e mirë dhe shqiptarët bëjnë mirë që tregohen tolerantë. Mirëpo, në këtë rast, nuk do të bënin keq po t’i drejtoheshin Trebeshinës, “zoti turk, në qoftë se paske kaq urrejtje për këtë vend, s’do të bëje keq të ikje në vendin që e ke shpallur atdheun tënd, në Turqi”.
Antishqiptarizmi i këtij njeriu është i padurueshëm. Në librin e Dragoit tregohet episodi kur Trebeshina mburret përpara gazetarëve italianë. Habisë së një farë profesori italian që pretendon se i njeh mirë shqiptarët, dhe që haptaz lë të kuptojë se ata nuk janë të guximshëm, ndërsa Trebeshina na qenka i tillë, Kasëmi i përgjigjet se ai është trim ngaqë është turk! “Ndryshoj ia ktheva, se jam me origjinë turke. Ne kemi bërë një perandori të tërë që u shtri në tre kontinente” (fq.302).
Por antishqiptarizmi shpallet në mënyrë të plotë në librin e tij “Mekami”. Ky libër është fyerja më e pabesë që i është bërë kombit shqiptar nga një shkrimtar që, kur ia do interesi paraqitet si shqiptar, e kur i leverdis, kthehet në turk.
Novela e gjatë flet për pushtimin e Shqipërisë prej turqve. Turqit paraqiten në novelë si trima e fisnikë e që po qytetërojnë Shqipërinë. Mirëpo shqiptarët, si “kaurë të pabesë” që janë, nuk e çmojnë fisnikërinë turke. Dhe me djallëzi përpiqen t’i mashtrojnë ata. Shqiptarët frikacakë iu servirin gratë dhe vajzat e tyre azganëve turq, me qëllim që t’i vënë në gjunjë e për t’i goditur pabesisht. Në krye të shqiptarëve është një farë Skënderbeu, një hajdut kuajsh dhe spiun i Italisë. Por dredhitë e shqiptarëve demaskohen dhe turqit trima iu japin një mësim që ta mbajnë mend gjithë jetën.
Kjo është përmbajtja e këtij libri, që autori me shumë krenari ua kushton stërgjyshërve të tij turq. (Shih fragmente nga ky libër)
Një pyetje del: si e justifikojnë në ndërgjegjen e tyre tifozët e Trebeshinës këtë pamflet antishqiptar? Për ne të tjerët kjo nuk duket kaq shumë e papritur. Po të kujtosh biografinë e Trebeshinës, pjesëmarrjen e tij në grupin themelues të Sigurimit, i cili drejtohej nga jugosllavët, stafin e Koçi Xoxes, ku Trebeshina ka bërë pjesë, urrejtjen e jugosllavëve, e veçanërisht të Koçi Xoxes për Gjergj Kastriotin, del se në të gjitha këto ka një fill të pandërprerë antishqiptar.
Pazaret me denoncime të një denonciuesi të vjetër
Në librin e N.Dragoit, një vend të rëndësishëm zënë raportet e Trebeshinës me shkrimtarët shqiptarë. Për fat të keq, krahas fakteve të njohura, që tashmë dihen, ka aty dhe disa gjysmë të vërteta apo dhe pjesë të errëta e fare të pashpjegueshme, një pjesë e të cilave janë të fshehura me kujdes.
E gjithë kjo nuk mund të mos ndodhte me një libër si ky, i bazuar herë mbi gjëra të paqena e herë-herë mbi dezinformime.
Përmendet numri prej 17 shkrimtarësh që kanë bërë denoncime ose ekspertiza kundër Trebeshinës, por emrat e tyre nuk dalin asnjëherë qartë. Diku dalin ca emra të plotë, si Dalan Shapllo, Naum Prifti, diku ca gjysma emra, diku një inicial e herën tjetër del ndonjë eufemizëm që turbull nënkupton dikë, përshembull, “përfaqësuesi i Lidhjes” ose “shefi i Lidhjes” etj,etj.
Që ka një mungesë transparence, për mos ta thënë troç fjalën “dredhi”, kjo duket qartë. Ashtu siç duket qartë edhe që Trebeshina vetë ka futur duart në këtë libër. Ka qenë dëshirë e tij që denoncuesit të përmenden si nëpër dhëmbë.
Sa më tepër që përpiqesh të kuptosh marrëdhëniet me shkrimtarët denoncues, aq më shumë të krijohet përshtypja se këtu kemi të bëjmë me një pazar të pistë. Disa nga denoncuesit janë pikërisht ata që i kanë bërë lajka më pas Trebeshinës. Ky i fundit e ka pranuar, siç duket, këtë pazar: lavdëromë që mos të ta nxjerr emrin. Bile ka raste kur pazari shkon më tej: vetë Trebeshina u bën ndonjë lavdërim denoncuesve. Kulmi arrin kur shefi i hetuesisë së Tiranës, i akuzuar për kaq krime, siç e pamë më lart, është në krye të lajkatarëve të Trebeshinës.
Shefi i hetuesisë së Tiranës është armik i njohur i shkrimtarëve shqiptarë, e sidomos i Kadaresë.
Në vitin 1982, një nga vitet më të errëta, kur terrori komunist shënoi një nga kulmet e tij, Dilaver Bengasi kryesonte hetuesinë e Tiranës. Pikërisht në atë kohë zhvillohej një fushatë diskriminimi kundër Kadaresë, çështje ku Bengasi, siç e ka treguar dhe vetë në shkrimet që ka bërë për të, ka qenë i përzier kokë e këmbë. Në atë kohë, siç ka dalë në shtyp, një agjente e Sigurimit, dëshmitare e rreme e përdorur në dënimin e grave ruse, zhvillonte mitingje përpara banesës së Kadaresë, duke thirrur: “Kadare, agjent i borgjezisë! Agjent i Mehmet Shehut!”. Të gjithë habiteshin se nga i vinte guximi kësaj gruaje, aq më tepër që në atë kohë Kadare, përveç se shkrimtar i njohur, ishte ende deputet i parlamentit. Tani, me hapjen e dokumenteve sekrete, disa çështje dalëngadalë po sqarohen. Gazeta ““Panorama”, në numrin e saj të 31 korrikut 2007 ka botuar dialogët sekretë të mbledhjes së Byrosë Politike zhvilluar në 20 shtator 1982. Midis tyre gjenden fjalët e Enver Hoxhës për
grupin e Todi Lubonjës, Fadil Paçramit dhe Ismail Kadaresë. “Po kështu mund të themi edhe për zbulimin e grupit të Fadil Paçramit, të Todi Lubonjës dhe të një sërë njerëzish të tjerë të lidhur pas tyre si Ismail Kadareja me shokë”.
Është hera e parë qe emri i shkrimtarit të njohur përmendet si pjesëmarrës në një grup armiqësor. Kjo do të thotë se në ato momente ai ishte caktuar për t’u eliminuar. Por mbledhja ishte tepër sekrete dhe këtë fakt shumë pak njerëz e dinin. Agjentija e Sigurimit bënte pjesë në këta njerëz. Fjalët e saj për kontakte me Nexhmije Hoxhën, nëpërmjet Liri Gjolikut, anëtare e gjykatës së lartë komuniste, një nga xhelatet e njohura të diktaturës, si dhe inkurajimi : shko t’i vësh zjarrin shtëpisë së Kadaresë, tingëllonin ndoshta si fantazi, por në dritën e dokumentit që sapo cituam këtu, ngjajnë fare të besueshme. Ishte në praktikën e gjithë diktaturave komuniste që, përpara se t’i rrëzonin personalitetet, përpiqeshin t’i diskreditonin ata.
Diskreditimi i Kadaresë kishte filluar me dënimin e “Pallatit të ëndrrave” dhe po vazhdonte në një plan privat. Më pas, i trembur nga reagimi i fortë ndërkombëtar, i cili në mënyrë spektakolare tregoi se do ta mbronte gjer në fund Kadarenë, Enver Hoxha u tërhoq, hoqi dorë nga dënimi i shkrimtarit.
Në librin “Letërkëmbim me presidentitn” është botuar një letër e njohur qysh më parë, letra që Kadareja i ka shkruar Ramiz Alisë, ku, ndër të tjera, i flet edhe për intrigat e kryehetuesit të Tiranës kundër tij. Kadareja e ka akuzuar këtë zyrtar për ushtrim terrori, duke kërkuar shkarkimin e tij, bashkë me kriminelë të tjerë të njohur si Zylyftar Ramizi, Aranit Çela, Rita Marko, Rrapi Mino etj.
Këtu qëndron njëri nga çelësat e shpjegimit. Trebeshina është gati të falë këdo, duke përfshirë edhe njeriun që e ka marrë në hetim, pra, Dilaver Bengasin, mjafton që ky të jetë kundër Kadaresë. Le të kenë bërë denoncime kundër tij 17 shkrimtarë, ai e ka mendjen pikërisht tek shkrimtari që nuk ka pasur punë me të asnjëherë, te Kadareja.
Kadareja ka bërë një deklaratë të qartë përpara publikut shqiptar dhe atij botëror: “Kundër meje janë shkruar qindra faqe me denoncime, kurse një mijë vite të kërkohet, në një mijë arkiva, nuk do të gjenden kurrë dy radhë të mija kundër askujt”.
Merret me mend se sa i nervozon kundërshtarët e tij kjo sfidë e tij.
Kasëm Trebeshina prej shumë vitesh ka një obsesion e një urrejtje të frikshme ndaj I.Kadaresë. Biografi i tij flet për “përplasjet e tij me Kadarenë” ose për acarim “të shkaktuar nga xhelozitë midis të mëdhenjve”. E gjitha kjo të bën të vësh buzën në gaz. Kur kanë ndodhur këto përplasje? Xhelozi e kujt ndaj kujt?
Vite më parë, në emisionin radiofonik me pjesëmarrjen direkte të publikut, Trebeshina, duke folur për dënimin e tij në Lidhje të Shkrimtarëve, tha se një nga shkrimtarët që e kërkuan këtë dënim në vitin 1952, ka qenë Kadareja. Një dëgjues e ndërpreu, duke i thënë se në atë kohë Kadareja ishte nxënës në gjimnazin e Gjirokastrës. I gjendur ngushtë, Trebeshina u bë qesharak përpara dëgjuesve, duke thënë se Kadare me siguri e ka ndërruar moshën.
Të qeshurat e dëgjuesve nuk iu bënë mësim Trebeshinës. Ai nuk ka lënë rast pa kërkuar të trillojë kundër tjetrit.
Ja ç’thotë Trebeshina, sipas citimit që bën N. Dragoi:
“Me Ismailin jam njohur qysh në vitin 1952. Kishim pikëpamje të ndryshme. Ai ka qenë në gjyqin tim më 1954. Dhe jemi takuar për herë të parë e të fundit më 25 janar 1955 në Rrogozhinë. Kur u kthye nga Bashkimi Sovjetik më 1960 ishte transformuar i tëri në një njeri agresiv”.
Pasazhi duket si i shkruar përçart. Siç u tha, më 1952 Kadareja ishte nxënës në klasën e dytë të shkollës së mesme në Gjirokastër. Më 1954 gjithashtu. Takimi i fundit në Rrogozhinë më 1955 tingëllon si haluçinacion. Ç’ishte ky takim? Pse në Rrogozhinë? Ç’donte në Rrogozhinë dhjetë muaj pas dënimit të tij Trebeshina dhe aq më tepër ç’donte aty Kadareja, që në atë kohë ishte student i vitit të parë për letërsi në Tiranë?
Kadareja thote se s’ka pasur kurrë punë me Trebeshinën. Dhe “s’ka pasur kurrë takim me të as miqësor, as armiqësor, as në Rrogozhinë, as në Ndroq”. Më 1980 kur në Lidhje të Shkrimtarëve u shpërndanë veprat e Trebeshinës për ekspertizë, I. Kadareja refuzoi të merrte pjesë. Trebeshina, në vend që të ishte mirënjohës, ka bërë të kundërtën. Më 2006, në rastin që u përmend më lart të fushatës kundër familjes së shkrimtarit, Trebeshina u tregua një zelltar meskin, duke përkrahur një agjente të Sigurimit, kundër kolegut të vet.
Mungesa e ndjeshmërisë që tregojnë Kasëm Trebeshina dhe Ardian Klosi ndaj denoncimeve të tilla të habit shumë. Por edhe ajo e ka një shpjegim: atyre nuk iu bën shumë përshtypje kjo ngaqë ndërgjegjja e tyre në këtë sferë s’është fort e pastër.
Dy dokumente, një e vitit 1954 për Kasëm Trebeshinën dhe një tjetër i vitit 1979 për Ardian Klosin hedhin dritë mbi atë që u tha më lart.
Po shqyrtojmë dokumentin e parë, procesverbalin e seancës hetimore kundër Kasëm Trebeshinës (prill 1954), hartuar nga major Sotir Zavalani, hetues i Drejtorisë së Sigurimit të Shtetit.
Nga pyetjet dhe përgjigjet e këtij procesverbali, na del një Kasëm Trebeshinë tepër zhgënjyes, që s’ka asgjë të përbashkët me namin “heroik”, që i ka krijuar vetes ai dhe mbeshtetësit e tij. Idetë e tij “të gabuara” janë më shumë cic-mice, për gjëra fare të parëndësishme. Qëndrimi i tij është meskin. Tregon ankesën që ka bërë kundër Dhimitër Shuteriqit, i cili në raportin e tij të 2 prillit 1953 “ e konsideroi punën time, të Mehmet Myftiut dhe të Luan Qafëzezit si një punë pa duk”. Më poshtë Trebeshina pohon se “Kam pasur kontradita me regjisorin sovjetik Kriçko, në lidhje me trajtimin e figurës së Selfos, tek drama “Besa” e Sami Frashërit, Kriçko thoshte që Selfo mos ta flakë unazën që, mbasi ia dhuron Merushes dhe ajo nuk ia merr, por ta fusë në xhep, kurse unë isha i mendimit që të flaket unaza nga Selfua sepse shqiptari kështu e ka zakon…”.
Më poshtë, në lidhje me Kriçkon, Trebeshina vazhdon të jetë meskin dhe, duke përgojuar kolegët e vet, thotë se tek ky regjisor “kanë influencuar intrigat e Besim Levonjës dhe të Behije Çelës”.
Dy a tri mendime për nivelin e dobët artistik të letërsisë shqipe dhe nevojën për të mësuar jo vetëm nga letërsia sovjetike, por edhe nga klasikët, mund të merren si të vetmet mendime “rebele” të tij.
Asgjëkund në këtë hetim dhe në asnjë dokument tjetër nuk përmendet “promemorja” e famshme, ajo ku gjoja i thotë Enver Hoxhës se po përgatit katastrofën e Shqipërisë. Sipas Trebeshinës, promemorja është dërguar në tetor të vitit 1953, pra gjashtë muaj më parë. Është e kuptueshme se çdo hetues do të merrej në radhë të parë me të, përpara se të merrej me broçkulla të tilla: Selfua do ta hidhte apo s’do ta hidhte unazën e Merushes.
Pjesa më e pamoralshme në këtë dokument është ajo kur Kasëm Trebeshina, pa ia kërkuar njeri, flet kundër Mark Ndojës, pra e denoncon atë.
Gjer më sot “grupi armiqësor” i viteteve ’50 në Lidhje të Shkrimtarëve është konsideruar treshja “Ndoja-Trebeshina- Myftiu”. Nga kjo treshe, i vetmi që ka përfituar më pas frytet e disidencës është Trebeshina. Të tjerët, e sidomos ai që kishte edhe statusin më të lartë të intelektualit midis tyre, profesori dhe latinisti Mark Ndoja, mezi përmendet. Nga ky dokument i hetuesisë marrim vesh që njeriu i parë që e ka goditur me thikë pas shpine Mark Ndojën, ishte pikërisht “miku dhe shoku i tij i ideve”, Kasëm Trebeshina.
Një pjesë e dokumentit, tekstin e plotë të të cilit e disponon gazeta “Panorama”, flet fare qartë për këtë:
“Pyetje (e hetuesit): Mehmet Myftiu deponon se në kohën kur ju shtruat këto pikëpamje në “Lidhje”, Mark Ndoja i ka thënë Mehmetit: “dolli opozita, a bëj unë për Kryetar?” Ç’mund të na thoni ju për këtë?
Përgjigje (e K. Trebeshinës) : Këtë gjë mua ma ka thënë Mehmet Myftiu në tetor, për çështjen e opozitës nuk dij gjë, por për çështjen e kryetarit më ka thënë dhe bile jemi tallur dhe Mehmetit i kam thënë që absolutisht të shkëputet nga Marku. Unë, kur më ka pyetur Mehmeti si të duket Mark Ndoja, i kam thënë se Mark Ndoja kërkon një republikë shkodrane. Mark Ndoja mua më duket enigmatik, është dembel i madh. Kam pranuar dhe unë se është njeri enigmatik dhe tipa të tillë janë të predispozuar që të bëhen spiuna; ky ishte opinioni im”. (Shih dhe faksimilen).
Ishte e lehtë të godisje Mark Ndojën, intelektualin me kulturë të thellë latine dhe gjermanike, aq më tepër që vinte nga tradita veriore katolike. Si i tillë, edhe kur i ishte dhënë një post sa për demagogji, ai prapë do të mbetej i huaj për regjimin. Ai nuk kishte kryer “detyra speciale” (të llahtarshme, siç do t’i shohim më poshtë), si Trebeshina. Prandaj dënimi i tij ishte i vërtetë, përfundimtar, pa cic-mice, pa hyrje e dalje nga burgu, pa përkëdhelje të fisit nga partia, përkundrazi, familja Ndoja iu nënshtrua terrorit gjer në fund.
As A. Klosi, as Mimoza Ahmeti, as N.Gragoi, as D.Bengasi nuk kanë dëshirë ta kujtojnë Mark Ndojën, sepse ai është shqetësues për ndërgjegjet e tyre. Në internim dhe në izolimin e gjatë shtëpiak M. Ndoja përkthente “Ferrin” e Dantes dhe me të në duar i ka mbyllur sytë.
Dy vrasjet e zëvendëskomisarit Trebeshina
Ëmbëlsira në fund, thonë latinët. Në këtë rast, ne do të themi: hidhërimi në fund. Do të flasim këtu për pjesën më të errët të kësaj historie: dy vrasje kriminale.
Autori i biografisë së Trebeshinës, disa herë thotë se dosja e këtij mban brenda shumë mënxyra. Meqenëse ai është shumë glorifikues për personazhin e vet, këtë shprehje lexuesi e merr si “mënxyra” që janë bërë kundër shkrimtarit.
Siç do të shohim, është e kundërta: është Trebeshina që ka bërë mënxyra të vërteta kundër të tjerëve. Është fjala për dy vrasje që i rëndojnë në ndërgjegje “disidentit” tonë. Dy vrasje, një fjalë goje, por ato janë dhe mbeten dy vrasje!
Del pyetja, përse autori i biografisë i ka përmendur këto dy vrasje, me fjalë të tjera, pse ka trazuar shejtanin, siç thuhet, kur mund të bënte sikur s’i dinte, ashtu siç ka bërë për mjaft fakte të tjera?
Përgjigjja është e thjeshtë: i ka përmendur dy vrasje të Trebeshinës meqenëse ato gjenden të depozituara në dokumentet e dënimit të Koçi Xoxes dhe se është shumë e vështirë për t’i zhdukur. Atëherë autori i biografisë bashkë me Kasëm Trebeshinën kanë menduar t’i dalin së keqes përpara, të falsifikojnë të vërtetën, duke i paraqitur vrasjet si vetëmbrojtje.
Siç thotë proverbi, ka raste kur në vend të vësh vetullat, nxjerr sytë. Nuri Dragoi pa dashur e ka bërë këtë dhe kjo është e vetmja meritë e këtij libri.
Po e themi që në krye: kemi të bëjmë me dy vrasje, njëra, siç e pranon vetë Trebeshina, është vrasje pa gjyq, e urdhëruar nga ai vetë, (përshkruhet në faqen 103 të librit të N. Dragoit) dhe tjetra, një vrasje prapa krahëve, vrasje tipike e një krimineli burracak, që Kasëm Trebeshina, siç e pohon vetë, jo pa kënaqësi, e ka kryer me dorën e tij.
Ne do të merremi me këtë të fundit pa bërë asnjë lëshim. Do të tregojmë të vërtetën, do ta vërtetojmë atë katërcipërisht, në mënyrë që publiku i gjerë shqiptar, ta kuptojë se përpara ç’rreziku të madh ndodhet sot Shqipëria. Ky rrezik është zhytja në krim. Jo vetëm që vendi ynë po heziton të dënojë krimet e komunizmit, por ai po kalon në një fazë tjetër: kthimin e krimit në një gjë të zakonshme, për të mos thënë, glorifikimin tinzar të tij.
Të shpallësh disident numër një të vendit një vrasës ordiner, ta propozosh për “nder të kombit” e ta futësh në libra shkollore, kjo është një fyerje e një tallje e madhe për moralin e çdo vendi.
Vrasjet prapa krahëve kanë qenë dhe mbeten një nga njollat më të zeza të luftës. Ato ende mbulohen me kujdes, ngaqë me ato ka filluar në të vërtetë diktatura dhe terrori komunist. Me dhjetëra janë partizanët që janë vrarë pabesisht ndërsa ishin duke pirë ujë tek ndonjë përrua a duke fjetur.
Në librin e tij tepër tronditës “Lufta civile në Shqipëri”, botuar më 2006, historiani Uran Butka përshkruan dhjetëra vrasje të tilla. Sejfulla Malëshova, në plenumin e Beratit më 1944 e ka ngritur i pari dhe i fundit këtë problem. Ai e akuzoi udhëheqjen komuniste si nxitëse të terrorizmit. “Me terror i zgjidhnim të gjitha”, thotë S.Malëshova, “ Nuk u çudita kur më thanë se sa më brutal e terrorist të ishte njeriu, aq më komunist ishte”. Opinioni publik shqiptar duhet të njihet, më në fund, me këto vrasje. Aty i ka rrënjët krimi komunist. Kasëm Trebeshina bën pjesë në njerëzit për të cilët flet Sejfulla Malëshova.
Në librin e tij për Trebeshinën përshkruhet një vrasje e tillë tipike. Autori i biografisë mundohet ta justifikojë, tregohet naiv, bën sikur s’e kupton, por nuk arrin dot ta mbulojë të vërtetën.
Ne do ta zbërthejmë rresht pas rreshti tekstin e botuar, që lexuesi të bindet për atë që ka ndodhur.
Përshkrimi i ngjarjes zë pak më shumë se tre faqe (80-83) , në kapitullin me titull “Vrit ose do të të vrasë”. (Shih më poshtë tekstin e plotë të këtij kapitulli).
Ngjarja ndodh në njësitin partizan ku bën pjesë Kasëm Trebeshina. Në këtë njësit ka dalë një problem me njërin nga partizanët.
Po citojmë tekstin (fq.80): “Ishte pikërisht njëri prej shokëve të njësitit, i cili kishte nisur të shfaqte shenja të theksuara të bajraktarizmit individual, duke shpërfillur detyrimet që buronin nga betimi luftarak”.
Më poshtë tregohet se një nga të zemëruarit kundër rebelit ishte Kasëm Trebeshina. Bile ishte ky që në formë kërcënuese e ka paralajmëruar tjetrin.
Teksti (fq.81): “Por dukej se ky kërcënim publik nuk ndikoi shumë te i pabinduri”.
Më poshtë, tregohet se shokët vendosën ta dënonin mendjemadhin.
Teksti (fq.81) “Gjyqi ishte i shkurtër dhe nuk kishte kaluar as gjysmë ore nga fillimi i tij, kur u dha vendimi: Të dënohet me vdekje”!
Më poshtë teksti vijon: “Madje për këtë u ngarkuan edhe dy nga shokët e grupit, të cilët ishin Luto Sadiku e Gramoz Kaloshnja. Por rebeli nuk donte t’ia dinte për ndëshkimin”.
Pra, gjer këtu kemi këtë tablo disi të çuditshme: kemi një partizan të pabindur, mendjemadh. Kemi gjyqin special që e dënon me vdekje për këto vese. Kemi dhe të dënuarin që nuk çan fare kokën për dënimin! Madje, për çudi, nuk çan kokën as kur caktohen pushkatuesit!
Vijojmë me tekstin (fq.81) “Më vonë rebeli kërkoi të ikte drejt qytetit dhe për këtë arsye, ose për faktin se rebelimi i tij i kishte kaluar caqet e durimit, shokët e njësitit caktuan Kasëmin që ta pushkatonte”.
Çudia dyfishohet. I dënuari mendjemadh, jo vetëm që s’çan kokën për asgjë, por kërkon të bëjë një rrugë për në qytet!
Dhe autori na tregon si u nisën të dy për në qytet, i dënuari dhe njeriu që do ta pushkatonte, Kasëm Trebeshina. (Ku janë dy pushkatuesit e parë? Përse hoqën dorë? S’thuhet asgjë).
Situata është më tepër se absurde.
Ç’është ky i dënuar me vdekje që paska leje të udhëtojë për në qytet? Dhe krah për krah me atë që do ta vrasë, me Kasëmin!
A është, së paku, i lidhur?
Më tutje çudia vazhdon. Autori na përshkruan ecjen e tyre drejt qytetit. Po citojmë tekstin (fq.81): “Megjithatë në ato momente kur Kasëmi po shoqëronte të pabindurin, tek ai u shfaq ideja për ta falur atë dhe aty për aty mendoi ta linte të ikte përtej kënetës, për të shpëtuar kokën”.
Pak me poshtë çudia dhjetëfishohet. Në kohën që poeti, domethënë Kasëm Trebeshina, sipas autorit, ka këto mendime kaq të fisme në kokë, ndodh një gjë e papritur.
Citojmë tekstin (fq.82)
“Papritur, rebeli i vuri Kasëmit grykën e pushkës tek kolona vertebrale duke e kërcënuar”.
Situata është më absurde se në teatrin absurd. Tani na del se viktima (partizani rebel) jo vetëm që ka të drejtë të bëjë një xhiro gjer në qytet, bashkë me xhelatin e vet, jo vetëm që është i palidhur, por kulmi i të gjithave, na qenka edhe i armatosur me një goxha pushkë!
Po citojmë tekstin: (fq.820)
“E gjithë kjo ngjarje e shpejtë e befasoi poetin, por mjaftuan vetëm dy minuta që ai të bindej se për kundërshtarin nuk duhej pasur mëshirë dhe se në luftë ekziston formula: “vrit ose do të vrasin”.
Pas kujtimit edhe të disa proverbave të tjera me këtë motiv, poeti (lexo: krimineli) , ndërsa ecën drejt kënetës nën kërcënimin e viktimës, bën planin e vrasjes.
Po citojmë nga teksti tregimin e vetë Kasëm Trebeshinës: (fq.82)
“…E kuptova që ai mendonte të më vriste në anë të kënetës dhe shkova përpara, duke e ndjerë në shpinë tytën e pushkës së tij.
E lamë pyllin dhe thirrëm lundërtarin, që erdhi menjëherë. Ai, rebeli, ishte një ujk i vjetër, por unë isha ustai i tij. I gëzuar, duke parë nga këneta dhe duke biseduar me lundërtarin, ai humbi vigjilencën dhe, sa të hapësh e të mbyllësh sytë, unë u ktheva dhe e qëllova në mes të ballit!… Në moment e çarmatosa , pastaj e flaka të vdekur në tokë.
– Varrose atë ! – i thashë lundërtarit dhe shkova në fshat.
Kështu e jep ngjarjen ky libër. Një histori krejtësisht e pabesueshme, pa asnjë logjikë, e rreme nga kreu në fund. Mashtron autori i vrasjes. Mashtron autori i librit. Mashtrimi dallohet që larg ngaqë është i qepur me pe të bardhë.
Le të rivendosim logjikën në këtë tekst mashtrues: Kemi një partizan që konsiderohet rebel, mendjemadh, me mendime të pavarura. Vendosin ta vrasin, ngaqë nuk e durojnë dot. Po si? Me ç’pretekst?
Këtu fillon mashtrimi. S’është gjyqi partizan që vendos, sepse sado të ashpra të ishin këto gjyqe nuk vrisnin për mendjemadhësi. Vendimi është marrë fshehurazi, nga dy ose tri vetë, siç bëhej për vrasjet prapa krahëve. Kasëmi, zëvendëskomisar i këtij njësiti dhe oficer i shërbimit sekret të luftës, ishte ndër ata që kishte marrë urdhrin e fshehtë për eliminimin fizik. Prandaj viktima nuk di asgjë. Prandaj niset me mision drejt qytetit. Prandaj është i armatosur, madje me një pushkë që duket njëqind metra larg. Prandaj ecin të dy normalisht, viktima dhe xhelati i fshehtë.
Dhe te bregu i kënetës, Kasëm Trebeshina, oficer i fshehtë i Sigurimit qysh në atë kohë, në mënyrë të fëlliqur e burracake vret pas krahëve një djalë të ri e të pafajshëm.
Kjo është e vërteta dhe s’mund të ketë tjetër. Kështu janë vrarë gjatë luftës djemtë më të mirë, ata që kishin mendime të pavarura, ata që zgjonin zilinë e që ishin shpresa e vendit.
Nuri Dragoi, ndërsa tregon emrin e viktimës tjetër, të pushkatuar pa gjyq, të Jani Milos, nuk e tregon emrin e këtij djali të ri. Siç duket, ende Trebeshina ka frikë prej familjes së viktimës së vet, e cila, sipas ligjeve demokratike, edhe sot mund të kërkojë vënien në vend të drejtësisë. Dhe mirë do të bënte ta kërkonte.
Ajo që bie në sy në këtë riprodhim të ngjarjes së bërë tani prej Kasëm Trebeshinës, është mungesa e çdo keqardhjeje, pa le pastaj pendimi për këtë vrasje.
Jo vetëm kaq. Në përshkrimin e vrasjes ndihet një farë kënaqësie dhe krenarie. Ndihet edhe teatraliteti, karakteristikë kjo e shumë vrasësve. Fraza “Ai ishte ujk i vjetër, por unë isha ustai i tij” e zbërthen në mënyrë kuptimplote gjendjen. Ç’do me thënë “unë isha ustai i tij”? Do të thotë se, sado i zoti të ishte viktima (ujku i vjetër), Trebeshina kishte me vete vendimin e fshehtë, domethënë favorin që të jep pabesia.
Sarkastik, panegjerist dhe… denonciator i miqve
Një pyetje ia bëjmë publikisht Ardian Klosit, reklamuesit kryesor të Trebeshinës, njeriut që ka bërë parathënien e librit në fjalë: si është e mundur që pas leximit të këtij episodi e të tjerëve si ky, mund të shkruhet ajo parathënie aq himnizuese?
Kasëmi pasi i ka fyer dhe vrarë realisht atëherë, i vret prapë moralisht 60 vjet më pas disa nga viktimat e tij. Në librin biografik (fq. 112-117) përshkruhet me hollësi se në shtatorin e vitit 1944 Kasëmi lidh dy kapitenë, i burgos në kishën e Pilurit dhe, po të mos kishin ndërhyrë preraz titullarët e brigadës, u bën gati plumbin, vetëm e vetëm se njëri syresh po fejohej me një partizane. Kasëmi ishte kundra atyre që dashuronin në luftë, kundra pjesës më të përparuar të rinisë së kohës. Dhe është aq me fanatizëm kundra dashurisë, sa siç thuhet me mburrje në libër, siç është dhe në traditën turke, gruan e tij të ardhshme ia ka gjetur nëna. Është gjerësisht e njohur se ç’rol të keq luajnë disa herë në jetën e njerëzve, duke përfshirë shkrimtarët, kompleksi i inferioritetit dhe i dështimit erotik. Ato shtojnë dozën e egërsisë dhe sidomos zilinë për të tjerët.
Ka kohë që shtypi shqiptar ka dhënë alarmin për njollat e errëta në biografinë e Kasëm Trebeshinës. Ka kohë që lista e themeluesve të Sigurimit shqiptar, ku ai ka bërë pjesë qysh nga viti 1943, është bërë e njohur. Ka kohë që Trebeshina është akuzuar drejt për drejt.
Atëherë si shpjegohet ky vesh i shurdhër?
Veshi i shurdhër e ka gjithmonë një shpjegim. Ish nomenklatura komuniste ndihet tepër e inkurajuar në Shqipëri. Shurdhimi i Shqipërisë ndaj vendimit të Europës për dënimin e krimeve të komunizmit i ka ngjallur shumë shpresa.
Ardian Klosit i pëlqen shpesh të dalë në shtyp e në televizion, me një buzeqeshje ironike, për t’iu dhënë mësime morali të tjerëve.
Shtypi shqiptar ka vënë në dukje se, kur bije fjala për krimet e komunizmit, ai, sikurse familjarë të tjerë të ish-nomenklaturës komunist nuk shfaqin ndjeshmëri ose pendesë. Siç e pamë më lart, asnjë gjurmë pendimi nuk duket në tregimin e Trebeshinës për vrasjen e kryer prej tij. Në parathënien e librit për të, A.Klosi shkruan se Trebeshina “Kurrë nuk i shkeli sinorin njeriu dhe kurrë nuk deshi t’i bënte njeriut dëm”.
Të gjitha këto tingëllojnë si tallje me vuajtjet e popullit shqiptar nën diktaturën komuniste. Ato u ngjajnë kujtimeve të Nexhmije Hoxhës, sidomos ngjajnë të tilla kur vijnë nga një pinjoll i nomeklaturës si Ardian Klosi.
Shoqëria shqiptare paskomuniste është treguar tepër tolerante dhe e emancipuar dhe nuk iu kujton këtyre pinjolleve, atëherë kur duhet t’ua kujtojë, krimet e kaluara. A.Klosi e të tjerët, siç duket, e kanë përkthyer gabim këtë tolerancë. Përndryshe A.Klosi kur ka rënë fjala për babanë e tij, Bilbil Klosin, një nga kriminelët më të mëdhenj të diktaturës, do të kishte qenë më reflektiv. Në vend që të dënojë krimin, ashtu siç ka bërë me aq dinjitet disa herë djali i ish-kryeministrit, Bashkim Shehu, Klosi, na e paraqit babanë e tij si një figurë liberale, gati-gati disident. A duhet t’ia kujtojmë atë se babai i tij, si ministër i Drejtësisë që ishte, ka dënuar e ka çuar në burg, në pushkatim apo në litar mijëra shqiptarë të pafajshëm? A duhet t’i kujtojmë se ditën e parë që u emërua ministër, nënshkroi pushkatimin pa gjyq të 22 njerëzve të pafajshëm, të akuzuar për gjoja bombën në ambasadën sovjetike? Paraardhësi i tij, Manol Konomi, ndonëse ministër komunist, e refuzoi këtë gjë makabre ndaj dhe u pushua në vend. Kurse Bilbil Klosi, me këtë krim nisi karrierën.
Sa herë që bie fjala për krimet e ish-nomenklaturës, pinjollët e tyre bëhen nervozë, madje dhe agresivë. Etërit e tyre duan të na i servirin në një dritë njerëzore, në kohën që shumica e këtyre etërve, madje edhe ata që më vonë kanë marrë një hije liberale, në fillimet e diktaturës kanë qenë të përlyer në mënxyra, e sidomos në famëkeqet komitete të pushkatimit pa gjyq. Dëshmia më e saktë që ata janë bij të denjë të prindërve shfaqet te personaliteti i tyre.
Ardian Klosi ka diçka prej prokurori të diktaturës. Herë-herë është përjashtues deri në asgjësimin e tjetrit dhe herë-herë merr pozën e panegjeristit naiv. Klosi hiqet naiv kur ia do halli. Kur i thonë se Trebeshina ka qenë themelues i Sigurimit, ka qenë hetues i birucave me kamxhik në dorë, ka qenë kryetar dege në Fier, punë e madhe, thotë Klosi, le të ketë qenë. Dhe shton se oficerë të shërbimit të fshehtë kanë qenë dhe Oruelli, dhe Kiplingu. Po, kanë qenë dhe shumë të tjerë, i themi Klosit, edhe filozofi i madh francez Volteri ka qenë i tillë. Por askush nuk ua përmend për keq. I kanë shërbyer atdheut të tyre. Edhe në ushtrinë shqiptare të kohës së diktaturës ka pasur oficerë të zbulimit, por puna e tyre ka qenë dhe mbetet e nderuar. Ama nuk është e tillë puna e ndyrë dhe e urryer e oficerëve të Sigurimit shqiptar, e oficerëve të Sekuritates rumune, e atyre të Stazit gjermanolindor etj.
Klosi ngjan me një shakaxhi kur shkruan se K. Trebeshina u mbrojt se ka qenë komandant(!) në luftë. Kështu paska ndodhur? Enver Hoxha likuidoi disa nga “komandantët legjendarë” më të shquar të brigadave të luftës, si M. Shehun, B. Ballukun, P.Dumen, ekzekutoi shefat e mëdhenj të Sigurimit, Koçi Xoxen, Kadri Hazbiun, Feçor Shehun, çoi në burgime të rënda gjithë shtabin e shtatmadhorisë së ushtrisë shqiptare dhe u ndruajt, e mbajti dorën, ndaj një zëvendëskomisari të një batalioni partizan siç ka qenë K. Trebeshina. Sofist dhe shakaxhi i prapë ky Klosi! Apo jo?
A.Klosi, mbase do të na shfaqet prapë në TV me ato ironitë e tij të liga të varura përherë në cep të buzëve, por ne do t’i sjellim këtu një dokument prej të cilit atij, nëse i ka mbetur një fije ndërgjegje, do t’i prishet gjumi. Ky dokument, ashtu si ai i kushëririt të vet, K. Trebeshinës, është një procesverbal hetuesije dhe mban datën 1 shkurt 1979. Ai fillon me fjalët klishe “Unë hetuesi Dhimitër Shkodrani, mora në pyetje Valer Dyrzin, i cili pohoi:”
Shënojmë se Valer Dyrzi ose Valer Tarasovi, është biri i shtetasit shqiptar inxhinier Seit Dyrzit dhe i gruas ruse Inga Tarasova, e burgosur barbarisht prej shtetit shqiptar më 1978.
Në kohën që Valer Tarasovi merrej në pyetje, ai ishte 19 vjeç, i lidhur në pranga, kurse nëna e vet, ndodhej në burg.
Midis të tjerash, djali i arrestuar flet edhe për një broshurë angleze, e cila, siç kuptohet, ka qenë edhe preteksti kryesor i arrestimit.
Po citojmë pjesë nga dokumenti, tekstin e plotë të të cilit e zotëron gazeta “Panorama”.
“Valer Dyrzi: Dua të sqaroj se broshurën që ka pasur Sokol Ngjela, e cila fliste për udhëheqësit tanë, siç më ka thënë Sokoli, atë broshurë ia kam lexuar ose treguar Ardian Klosit dhe këtë gjë e kishte marrë vesh sigurimi. Një kushëriri i Sokolit, i cili ishte në Ministrinë e Brendshme, i kishte thënë Sokolit që të kishte kujdes, të mos merrej me këto gjëra. Cili ishte personi në Ministrinë e P. të Brendshme Sokoli nuk ma ka thënë. Vetë Sokoli lidhur me këtë broshurë kishte diskutuar vetëm me Ardian Klosin, e, për rrjedhim, meqenëse e kishin marrë vesh njerëzit e Ministrisë së Punëve të Brendshme, ai ka nxjerrë konkluzion se këtë punë e kishte denoncuar Ardian Klosi. Unë e kam pyetur Ardianin nëse e kishte denoncuar ai këtë punë, por siç thashë më lart, nuk ma pranoi një gjë të tillë”.
(Shih faksimilen).
Siç del qartë nga ky dokument janë tre djem të rinj që akuzohen për leximin e një broshure subversive: Sokol Ngjela, Valer Dyrzi dhe Ardian Klosi. Ndryshimi është se dy të parët janë në pranga, kurse Ardian Klosi i lirë. Dy të burgosurit akuzojnë Ardian Klosin si denonciator. Dikush mund të thotë se ligjërisht kjo ende nuk përbën një vërtetim të akuzës. Ashtu duket. Por këtu kemi një situatë të njohur: kur në një grupim prej tre vetësh ndodh një tradhti, dyshimet lindin për njëri-tjetrin. Më thjesht: kemi dyshimin e dy “pjesëtarëve të grupit” kundër të tretit. Fjalën e tyre kundër fjalës së tij.
Në një rast të tillë, analiza që bëhet, është e njohur: në qoftë se midis tre të akuzuarve për të njëjtin faj, dy dënohen dhe i treti shpëton, është e qartë se dyshimi i denoncimit do të bjerë mbi të shpëtuarin. Në këtë rast mbi A.Klosin.
Edhe sikur të pranojmë se për A.Klosin u bë një mbyllje sysh për shkak të lidhjeve familjare, një mbyllje sysh e tillë s’mund të funksiononte deri në atë masë, sa A.Klosi jo vetëm të shpëtonte nga dënimi, por të merrte, siç do ta shohim, edhe një shpërblim.
Bëhej fjalë për një broshurë analizë, që tallej me udhëheqësit e Shqipërisë, duke përfshirë dhe Enver Hoxhën, gjë për të cilën nuk të falte askush. Ne e dimë ashpërsinë e Hoxhës: për gjëra të tilla ai nuk kursente as njerëzit e rrethit të vet më të afërt.
Pas përfundimit të hetimit, gjithçka bëhet e qartë: ndërsa dy prej të akuzuarve, Sokol Ngjela (vëllai i Spartak Ngjelës) dhe Valer Dyrzi (Tarasovi) u kalbën vite të tëra në burg, të tretit, Ardian Klosit, jo vetëm nuk i hyri gjemb në këmbë, por e dërguan për specializim në Austri e Gjermani!
Vetëm budallenjve mund të mos iu shkojë në mendje ajo që Ardian Klosi, duke u dërguar jashtë shtetit, mori kështu shpërblimin për tradhtinë e tij.
Sokol Ngjela nuk rron më, por Valer Tarasovi jeton në Itali, duke qenë sot një nga piktorët më të shquar në atë vend.
Valer Tarasovi është piktor me prejardhje ruso-shqiptare, por ai ka të drejtë të ketë prej Shqipërisë kujtime të hidhura. Ne, duke përfituar nga rasti i botimit të këtyre shënimeve, do të donim t’i shprehnim, bashkë me simpatinë tonë, mendimin se ka edhe një Shqipëri tjetër veç asaj që, për fat të keq, ka njohur ai. Kjo Shqipëri sot ka guximin dhe vullnetin të dënojë terrorin e shkuar dhe të shfaqë solidaritetin e vet me ata që vuajtën prej tij.
Dhora Leka: një ish-spiune apo Nder i Kombit?
Nga njoftimet në gazetat e përditshme mësojmë se Dhora Leka ka qenë agjente e disa shërbimeve sekrete. Dhora Leka ka bërë me dhjetëra denocime për figurat politike të kohës së diktaturës. Dhora Leka ka dhënë raporte të fshehta për disa nga shkrimtarët dhe artistët më të rëndësishëm të kohës. Sigurimi mbi këto raporte ka ndërtuar punën e tij, dmth ka përndjekur njerëz për një kohë shumë të gjatë. Raportet e saj ishin aq të rëndësishme, sa sekretari i Byrosë Politike për ideologjinë, Ramiz Alia, i mbante në zyrën e tij dhe vëzhgonte intelektualët më të rëndësishëm të sferës së letërsisë. Këto raporte, siç pranon ish-ministri i Brendshëm Hazbiu, u kanë shkuar dhe disa shërbimeve të huaja si UDB-së dhe KGB-së. Ish-ministri i fundit i Sigurimit, H. Isai i dëshmoi këto fakte në një gazetë të ditës dhe shtoi se ajo u paska dalë në hetuesi disa prej të dënuarve më të mëdhenj politikë të kohës. Sipas tij, ajo ishte aq e mbaruar, sa recitonte në hetuesi dhe në gjyq të gjitha ato që Sigurimi ia vinte përpara. Ajo ka qenë dëshmitare e rreme në gjyqet më të bujshme politike që nga Bedri Spahiu e deri te K. Hazbiu. Kjo, sipas dokumenteve dhe dëshmive në shtyp, paska qenë Dhora Leka.
Pas ’91-shit ajo doli nga vrimat e birucave të hetuesisë dhe nga baltërat e internimeve. Me pak publicitet përnjëherë u bë e famshme. Filloi të luajë martiren. Lartësonte veten dhe viktimizonte të tjerët. Tashmë hapur, jo ashtu fshehtas siç kishte bërë në tërë jetën e saj. Tirana e tranzicionit e pranoi me një si ndjesë ngushëlluese të ndëshkuarën prej komunizmit, Dhora Lekën. Në këto vite një pjesë nga ajo që quhet elita mondane dhe artistike e kryeqytetit, (një elitë gati si shtojcë shumë e respektuar e ndonjë ceremonie funerale) e mbante në mesin e saj Dhora Lekën. Shkonte në koncertet e fondacionit të saj. Po ashtu ajo ishte e ftuara speciale e mbrëmjeve të tyre. Dhora Leka u shndërrua kështu në simbol të së persekutuarës së jashtëzakonshme. Një martire dhe disidente e madhe. Gazetat shkruanin për të. Portreti i shfaqej në TV. Ajo kishte marrë nurin e heroinës. Sipas dëshmisë publike të Maks Velos, me urdhër të ish-kryeministrit Nano asaj Instituti i të Përndjekurve i ka bërë financime disa dhjetëra milionëshe. S’mjaftoi me kaq. Më pas ajo mori dekoratat më të larta të këtij vendi, u shpall Nder i Kombit. Veç fondacionit, një shkollë dhe një rrugë në kryeqytet mbajnë emrin e saj. Me gjallje këto ndere nuk iu bënë as muzikantit më të madh që ka pasur ndonjëherë Shqipëria, Çesk Zadesë, ish-burrit të saj, martesën me të cilin ajo e kishte përdhosur me diplomatët dhe me gjenaralët e shërbimeve sekrete të një shteti fqinj.
Të gjitha këto përdhuni të shndërrimit në idhull të një spiuneje ndodhnin në dritë të diellit dhe për një kohë të gjatë. Askush nuk ngrinte zërin se kështu po fabrikohej një disidente e rreme. Përkundrazi, ishte Dhora Leka që jo një herë, për të lartësuar veten, viktimizonte të tjerët.
Njerëzit tek ne thonë se duhen mëshiruar ata që kanë vuajtur. Mëshira është e mirë dhe në mjedisin tonë të egërsuar së tepërmi, duhet të kultivohet e të ushtrohet si një virtyt i lartë. Po. Duhen mëshiruar dhe duhet t’iu krijohet një jetë për të qenë gjithë të persekutuarve. Edhe Dhora Lekës. Por fajet kurrësesi nuk ke pse t’ua falësh atyre që i kanë. Dhe aq më tepër nuk mund t’i shndërrosh të fajshmit në heronj. Një pyetje vetiu do përgjigje? Pse iu bënë gjithë ato favore materiale e morale asaj, kur mijëra të tjerëve, ndër ta, Maks Velos, një artist dhe piktor i përndjekur, nuk i është dhënë falas qoftë një biletë avioni, nuk i është dhënë as shtëpi dhe asgjë tjetër? Pse për disa ne tregohemi mëshirëmëdhenj dhe bujarë të vërtetë, ndërsa për mijëra të tjerë, për të persekutuarit e vërtetë i kemi të mbyllur sytë?
Kuptohet. Këtu ka vepruar një logjikë tjetër. Shumë e llogaritur dhe shumë djallëzore: heronjtë e sigurimit duhet të jenë dhe heronjtë e demokracisë. Është shumë e trishtuar për cilindo shoqëri që të krijojë heronj nga njerëz të ish-shërbimeve të fshehta të kohës së Luftës së Ftohtë, të shërbimeve vëndase dhe të shërbimeve të huaja. Një shoqëri si kjo e jona për 17 vjet i ka pranuar shumë të tillë. Ndër ta dhe Dhora Lekën.
Dh. Leka dhe disa të tjerë si ajo, kanë qenë vegla kriminale të regjimit, janë përdorur kundër të tjerëve. Kanë bërë krime të vërteta. Për disa nga këto krime edhe sot, edhe pas njëqind vjetësh, mund të hetohesh dhe të dënohesh. Tradhtinë cilado shoqëri e sotme demokratike e ndëshkon. Vetëm tek ne mund të sajosh heronj nga njerëz të tillë, nën maskën se ata kanë vuajtur nga komunizmi.
Pse ndodhi që u nderuan këto produkte false të shërbimeve? Është mungesë totale e përgjegjshmërisë, apo është diçka tjetër? Është ajo që, në tollovi e sipër, struktura të caktuara me synime të mprapshta ndaj këtij vendi ngrenë njerëzit e tyre në rangun e vlerave më të dalluara shtetërore dhe kombëtare.
Njerëzit e shërbimeve të Sigurimit sot janë ende në parlament, në qeveri: deputetë, ministra, kryetarë të komisioneve parlamentare, ambasadorë etj. Spiunët, siç dihet, mund të ndërrojnë ngjyrë, flamur, padron, të bëjnë nga dy – tre shërbime njëherësh. Sipas momentit dhe urdhrit, mund dhe të shiten nga një shërbim te tjetri. Dhe, pasi i shërbyen djallit, mund të marrin mantelin e shenjtorit. Tek ne kështu po ndodh. Shqipëria nuk deshi ta flakë nga jeta publike këtë shtresë. Ajo, siç po e shohim, krijon dhe heronj të rremë prej tyre.
Dhora Leka ka mbetur ende e nderuar zyrtarisht. Te ish-aviacioni shkolla e re dhe e bukur tetëvjeçare mban emrin e saj. Financuesit e saj misteriozë pranë fotografisë dhe biografisë së “viktimës së komunizmit” Dhora Leka, nesër mund të porositin dhe një bust për ta përjetësuar më tej atë. Kështu ne po i mësojmë nxënësit e asaj shkolle që të nderojnë një ish-agjente të të tjerëve kundër vendit të saj, po i mësojmë që të spiunojnë shokët e miqtë pa dallim. Po i mësojmë se si nga një e përlyer kësisoj, lehtësisht mund të shndërrohesh në qytetare të nderuar të këtij vendi.
Basti për rikthimin e pushtetit të krimit
Në fund të këtyre shënimeve dëshiroj të theksoj se u çikën vetëm disa nga çështjet dhe u përdorën vetëm disa nga moria e dokumenteve që presin të dalin në dritë nga arkivat e mbyllura.
Dihet tashmë acarimi i madh që shkaktojnë këto lloj dokumentesh te shumë njerëz. Mbi këtë fshehje dokumentesh bazohet fshehja e së vërtetës, prej zbulimit të së cilës këta njerëz, disa prej të cilëve u përmendën në këto shënime, dalin të njollosur. Mashtrimet e tyre nuk mund të jetojnë veçse në kushtet e territ informativ. Prandaj ata përpiqen të varrosin të vërtetën, duke e zëvendësuar atë me përralla e trillime, si puna e “promemorjes” së rreme të Trebeshinës.
Kohët e fundit gjithmonë e më tepër në shtypin shqiptar shtohet kërkesa për të hedhur dritë mbi anët e errëta e të pasqaruara të asaj që ka ndodhur në kulturën shqiptare.
S’është fjala për “gjueti shtrigash”, as për ulje ose ngritje shkrimtarësh e artistësh, por për rivendosjen e së vërtetës. Është fjala që njerëzit që përpiqen sot të vendosin në Shqipëri pushtetin e gënjeshtrës, të bëhen të ndërgjegjshëm se nuk do të mbeten pa u ndëshkuar.
Nga shembujt që u treguan nuk është e tepërt po të themi se në kulturën shqiptare, çdo ditë e më tepër po shtrin sundimin diçka e ngjashme me atë që quhet “krim i organizuar”. Kemi të bëjmë me një rrjet të kriminelëve ballkanas që janë ende krenarë dhe të kënaqur me krimet e tyre të dikurshme. Ata i duan ende krimet, e duan kohën e krimeve. Atëherë e kanë ndier veten superiorë, atëherë në kohën kur kishin leje me pashë të bënin ç’të donin dhe si të donin mbi shpinën e një populli. Kjo i bashkon këta njerëz. Dhe si çdo sferë e botës së krimit të organizuar ajo do të ketë ndikimin e vet në pushtetin e lartë të kohës. Dhe pjesërisht ia ka arritur.
Duket e rëndë? Është e vërtetë se mund të duket ashtu, por ç’emër tjetër mund t’i vëmë asaj që po ndodh?
Ç’emër tjetër mund t’i vëmë faktit që ish-kryetari i hetuesisë komuniste në vitet 1981-1985 , vite terrori të pashembullt, ka sot guximin të japë mendime për letërsinë, të vlerësojë shkrimtarë e të hedhë baltë mbi të tjerët. Edhe kur, sot, në vitet 2007?
Ç’emër t’i vëmë asaj që në të njëjtin libër bashkohet ky kriminel me një informator të Sigurimit, që ka futur në burg shokët e vet? Që këta të dy na reklamojnë një gjoja disident të letërsisë shqipe dhe shajnë e përgojojnë shkrimtarët e tjerë?
Kjo është diçka e padurueshme.
Regjimi i rrëzuar komunist ka pasur disa suksese pas rrëzimit të tij. Nuk ka njeri në Shqipëri që nuk ka dijeni për ish-agjentët e këtij regjimi të infiltruar në partitë politike, në parlament, në qeveri, në media, në biznes, në sistemet gjyqësore. Dhe ja rezultati: të inkurajuar prej këtyre sukseseve, ata duan të shkojnë më larg.
Përpjekja e Sigurimit shqiptar, që të shpallë një ish-oficer të tij, një themelues të tij, e sidomos një letrar të rëndomtë, si ajkën e artit e të disidencës shqiptare, është një bast i ri dhe një tallje e re. Tallje me vetë disidencën, me njerëzit që kanë vuajtur prej regjimit, me tërë vlerat e artit dhe vlerat demokratike që shoqëria shqiptare kërkon të përqafojë e të mbrojë sot.
Ky bast përmban në vetvete një ndjenjë hakmarrjeje e revanshi kundër këtij populli, atij që përmbysi geton komuniste, për t’u bashkuar me familjen e popujve europiane. Ndaj shoqëria shqiptare duhet të ngrihet në këmbë për t’i thënë “ndal!” këtij reva
Faksimile I
Themeluesit e armës së Sigurimit
Origjinali është në Arkivin e Ministrisë së Mbrojtjes, Drejtoria e Mbrojtjes se Popullit. Emri i Kasëm Trebeshinës është në krah të Nesti Kerenxhit, Kadri Hazbiut, Vaskë Kolecit e të shumë figurave të larta të këtij Shërbimi. Atëherë Sigurimi ishte nën vartësi të Ministrisë së Mbrojtjes dhe quhej Drejtoria e Mbrojtjes së Popullit.
Faksimile II
Gradimi kapiten i parë i Kasëm Trebeshinës nga Enver Hoxha, mars 1945
Origjinali është në arkivin e Ministrisë së Mbrojtjes, Drejtoria e Mbrojtjes së Popullit (lexo: Sigurimi i Shtetit). Prapë emri i kapiten të parë Kasëm Trebeshina del në krah të Kadri Hazbiut, Nesti Kerenxhit, Teme Sejkos. Të graduarit kanë nënshkruar përbri emrit të tyre.
Faksimile III
Akuza të K. Trebeshinës kundër Mark Ndojës
Arkivin e Ministrisë së Brendshme, Dosja Trebeshina, 1954. Deponim në hetuesi i datës 9. 4. 1954 i Kasëm Trebeshinës kundër Mark Ndojës
Faksimile IV
Valer Dyrzi akuzon Ardian Klosin për denoncim në Sigurim
Dosja hetimore nr. 168/1 Arkivi i Ministrisë së Brendshme. Deponime të Valer Trarasovit (Dyrzit) kundër A. Klosit.