Ja një pohim i stilit konician që, në pamje të parë, duket i thjeshtë, por është tepër i hollë, jo vetëm për kohën kur është thënë, por edhe për sot e kësaj dite. Sepse, më shumë se një fakt historik që mbart në vetvete një të vërtetë të madhe, ardhur që nga thellësitë e kohërave, ky pohim e tejkalon kuadrin e thjeshtë gjeografik dhe hedh dritë deri në Shqipërinë e sotme në prag të bashkimit të saj me familjen e madhe europiane: shqiptari është që prej lashtësisë më të hershme europian, në gjak, në fisnikëri, në virtyte e në karakter të lartë, në vetë rolin që ka luajtur në historinë europiane.

Dhe prapë, ka mbetur dhe është lënë prapa. Ka mbetur prapa sepse historikisht shqiptari është paragjykuar, e për rrjedhojë, viktimizuar. Është etiketuar, sharë, mallkuar e gjymtuar, sipas interesash të caktuara të qarqeve politiko-fetare në Ballkan, “fuçia e dikurshme e barutit”. Është vrarë, prerë e copëtuar, është çuar mish për top, me fatin më të nëmur e tragjik në jetë: “Fati i shqiptarëve ishte, thotë Konica i ndritur, të korrnin dafina për të tjerë”. Lufta për pavarësinë greke do të ishte një hiç, pa shqiptarët e vllehët, që u etiketuan “ortodoksë” e “grekë”. Këtë tashmë e di edhe bufi, po grekët ende s’duan ta pranojnë; domosdo, si shumë të vërteta të tjera të thjeshta e të hidhura për ta, që nga fustanella shqiptare, e deri te Çamëria, Himara e deti shqiptar. Shqiptarët lartuan emrin e perandorisë osmane në shkëlqimin e saj si superfuqi e kohës (Lamartini i madh e Pierre Loti i thurën lavdet më të bujshme në kohën e tyre kësaj perandorie), dhe përsëri u etiketuan si “turq”, “muhamedanë”, dhe më keq, u ngarkuan me faj e nam të ligë në administrimin e mbrapshtë të qeverive turke në Turqinë europiane të sëmurit të Bosforit.

Shqiptarin, viktimë në histori, që edhe sot nuk mungojnë ta shkelin me këmbë në Maqedoni, apo të kërkojnë ndarje e copëtim të Kosovës, Konica i madh e bën të flasë denjësisht në rang europian, pikërisht ajo çka duhet sot e vazhdimisht për mendjet e ndritura dhe të guximshme, plot përgjegjësi, që dinë të flasin açik, për t’i vënë gjithkujt kufirin te thana. Dhe që dinë, edhe më shumë, se çdo të thotë dëshirë, vullnet e këmbëngulje për përparim, drejt Europës së Bashkuar.

Më shumë se një recencë për librin “Maqedonia, racat përbërëse dhe e ardhmja e saj”, të anglezit Henri Noel Brailsford (1873-1958), shkrimi i mëposhtëm i Konicës (të cilin po e japim për botim në dy pjesë), është një model kritike historike, politike e letrare nga më të spikaturat, tek nxjerr në pah idenë madhore se Shqipëria përherë ka patur e ruajtur njësinë dhe unitetin e vet kombëtar, falë gjuhës dhe kulturës së hershme, falë të qenurit shqiptar të gegut e toskut, falë tolerancës së mrekullueshme fetare, që shmang çdo lloj fanatizmi ekstrem apo teokraci shtetërore. Shqiptari përherë ka patur e ka mbartur atë energji të pashtershme dhe atë forcë të fuqishme shoqërore që premtojnë të ardhme më të mirë për të, përparim e begati. /Monet Maneshi.

 

***

SHQIPTARËT DHE ÇËSHTJA SHQIPTARE

Sipas Z. H.-N. Brailsford

Nga Faik Konica

Po e them menjëherë, që libri i z. Brailsford është nga ata që tërheq në çast vëmendjen e publikut studiues. Disave, ky libër do t’u pëlqejë pafundësisht; po nuk do t’u pëlqejë disa të tjerëve; ama, do t’i interesojë si njërës palë dhe tjetrës, dhe të tërë do jenë në një zë për të parë në të një vepër të veçantë.

Para se të çelja librin e z. Brailsford, e pohoj se ndihesha njëfarësoj në siklet. Është një ndjenjë që do ta shpjegoj në cilësinë e hyrjes për recensionin tim. Nëse shfaqem në këtë mënyrë se mbaj ndonjë rezervë, do thosha se të mbash rezerva, në disa raste, do të thotë gjithashtu edhe të lëvdosh. Ndaj një shkrimtari të nivelit intelektual dhe të talentit të Z. Brailsford, paanshmëria është një formë epërsie e nderimit.

Një tipar veçanërisht karakteristik i Shqipërisë së sotme është dallimi që shfaqet, në kushtet shoqërore, nga njëri rreth në tjetrin, dhe shpesh, midis vetë lokaliteteve fqinje. Nuk ekziston aspak ajo që mund të quhet nivel qytetërimi; por sipas rrethanave historike që kanë njohur pjesët e ndryshme të vendit, niveli kulturor është në to pak a shumë i ulët. Mungesa e rrugëve të komunikacionit, të këmbimit dhe të një sistemi shkollash kombëtare ka ndikuar në ruajtjen dhe thellimin e këtyre dallimeve. Diku, me njëfarë përngjashmërie të administratës turke, mund të mendoni se ndodheni në një qytet të vogël disi të prapambetur të Spanjës apo të Italisë jugore; pak më larg, veç kur e ndjeni veten se po ndodheni në Mesjetë. Shkoni në Berat, për shembull, në drejtim të Lindjes; dhe para se të keni bërë jo më shumë se pesëdhjetë kilometra, do të kaloni nga shekulli XVIII në shekullin XV.

Mirëpo, gabimi i autorëve të huaj është kur pandehin se krejt Shqipëria ndodhet në të njëjtin stad zhvillimi; dhe për t’i dhënë pamje realiteti kësaj të ashtuquajture njëtrajtshmëri, venë e zgjedhin përgjithësisht si tipike shqiptare dhe përfaqësive një zonë të caktuar kufitare, e cila, nisur nga vetë nevojat e gjendjes në të cilën ndodhet, ka përftuar e kultivuar njëfarë gjendje shpirtërore autoritare e agresive, karakteristike vetëm e saj.

I mësuar nga përvoja, trembesha pra se mos e shihja z. Brailsford të binte edhe ai në këtë gabim që ka krejt forcën e një tradite: dhe vërtet, nuk i ka shpëtuar tërësisht; veçse mund të thuhet se, edhe pse shqiptari i kufijve i shfaqet z. Brailsford si tipi kryesor, ai ka parë dhe ka pikasur me kënaqësi të veçantë edhe tipe e kategori të tjera shqiptarësh.

Studimi për shqiptarët dhe për çështjen shqiptare përbën kreun VIII të librit të z. Barailsford dhe përfshin shtatëdhjetë faqe të plota. Vetë kapitulli është i ndarë në tetë nënkapituj: I. Karakteri i shqiptarit; II. Gjuha dhe historia; III. Zakonet dhe feudaliteti; IV. Feja; V. Korça dhe lëvizja gjuhësore; VI. Prizreni dhe reformat; VII. Serbia e vjetër; VIII. E ardhmja.

“Nuk ka racë në Turqinë europiane, shkruan z. Brailsford, që të gëzojë kolektivisht një famë aq të padëshirueshme sa ajo e shqiptarëve. Ata janë hala në sy e ambasadorëve, dashi i kurbanit i Portës. Nëse turqit përfshihen diku në operacione “ndëshkuese”, tashmë është kthyer në çështje të thjeshtë rutine që disa nga ambasadorët, në mos të gjithë, protestojnë me të madhe kundër përdorimit të trupave shqiptare. Nëse diku kryen zullume të tilla që as vetë sulltani s’ka si t’i mohojë, nuk ia përtojnë të kërkojnë të falur, duke thënë se “shqiptarët nuk arritëm t’i përmbajmë”. Ka rrezik që ushtrimi i parë i një çiraku diplomat të jetë ai i hartimit të paralajmërimeve të tilla, mbi një fletë pa datë të shënuar, me qëllim që ta përdorë këtë fletë në rastin më të parë; dhe nga ana tjetër, përpjekja e parë e një stazhieri të Veziratit të Madh duhet të jetë që të dijë të sajojë fjali përligjëse të rëndomta, me stil të domosdoshëm mirësjelljeje, gjithë habi e zemëratë. Përgjatë një shekulli të tërë kjo famë e keqe ishte i vetmi mesazh etiketues që u ngjitej shqiptarëve për t’u njohur në Perëndim… Ja që ky ishte fati i tyre: për t’ua fshehur virtytet që kanë nën një etiketim të ngjitur dhe për t’i veshur krimet dhe fajet me emrin e tyre. Të krishterë a myslimanë, fati i tyre ishte të korrnin dafina për racat e tjera. E ç’do të mbetej nga legjenda e madhe e Luftës për Pavarësinë Greke sikur të hiqej roli i fuqishëm që luajtën shqiptarët e krishterë në të?… Ata shqiptarë nuk ishin “grekë”, po aq sa mund të merren për “grekë” edhe vllehët – ata i përkisnin kishës ortodokse dhe, nëse mes tyre kish që zotëronin njëfarë kulture, ajo kulturë ishte greke… Ashtu sikurse shqiptarët e krishterë punuan për lavdinë më të madhe të idesë helenike, po ashtu edhe shqiptarët muhamedanë ndihmuan për të mbështetur qoftë edhe atë pak simpati që turqit mund të gëzojnë ende në Perëndim. Fjala “turk” në gjuhën tonë është marrë më shumë në kuptimin racor se sa fetar. Veçse në gjuhët orientale duhet patur parasysh se është thjesht sinonim për fjalën muhamedan” (fq. 221-221 e në vazhdim).

Që këtej edhe një ngatërresë nga ku turqit nxjerrin krejt përfitimin e tyre. Z. Brailsford përmend në këtë rast një shembull tipik duke folur për kavasët (shoqëruesit ushtarakë të të huajve). “Vetëm sepse këta kavasë janë myslimanë thjesht nga emri, thotë ai, udhëtari, veç kur nxiton t’i klasifikojë ata si të jenë turq dhe përhap jashtë shtetit famën për besnikërinë, sedrën, guximi dhe ndershmërinë e tyre – cilësi që shndërrohen njëfarësoj në argumente për të mbështetur vazhdimësinë e sundimit osman. Udhëtoja një ditë në një nga linjat hekurudhore maqedonase (?) me një djalosh anglez, i pasur dhe me pozitë të lartë, që po i binte Orientit qark si përgatitje për karrierën e tij parlamentare. Nuk kishte bindje të themelta, dhe sa herë që binte rasti gjatë kuvendimit tonë, ia niste nga lavdet për “turkun” të marrë individualisht. Në fund e pyeta se ku e mbështeste gjykimin e tij. “Po ja, ma ktheu, shihni vetë shoqëruesin tim”. Dhe shoqëruesi i tij nuk ishte tjetër veçse një shqiptar, tipik – shtatlartë, i hajthëm, dhe pa mëdyshje po aq i ndershëm e trim sa ç’e tregonin sytë e tij të çiltër, ku nuk i luante as qerpiku, ndërkohë që krejt sjellja e tij të linte përshtypjen e një mirësjelljeje dhe të një lirshmërie të plotë që përbën pikërisht sharmin e veçantë të kësaj race. Është një fat mizor, me sa duket, tek sheh që cilësitë e tij më të bukura shërbenin për t’iu veshur një përkrahësi të despotizmit aziatik, i përbuzur e i urryer nga çdo shqiptar i ndershëm” (f. 223).

Brailsford vëren po ashtu kontrastin e çuditshëm “midis famës që kanë marrë kolektivisht shqiptarët dhe vlerësimit të lartë që ata kanë fituar individualisht jo vetëm nga europianët, por edhe nga racat e tjera vendase të Ballkanit” (f. 223).

Asgjë nuk është më domethënëse, shkruan më tej autori, se pyetja lakonike e një peshkopi bullgar, kur z. Brailsford i kërkoi një ditë të dinte nëse mund t’ia besonte paranë e tij një nëpunësi: “Po ai nëpunës, a është shqiptar, apo jo? – i tha peshkopi…”. “Gjatë shekujve, shton z. Brailsford, një armiqësi për vdekje dhe e pamëshirshme përplas midis tyre sllavë e shqiptarë. Dhe ja si shprehet komandanti (shpirtëror) i një armiku për karakterin e lartë të shqiptarit” (f. 226).

Këto cilësi, ashtu sikurse edhe dobësitë e kombit tonë, z. Brailsford i shpjegon pjesërisht me origjinën e popullit shqiptar dhe pjesërisht me vetë strukturën e shoqërisë shqiptare.

“Dy të tretat e shqiptarëve, thotë ai, kanë përqafuar islamizmin… Dhe prapë mbeten një racë e veçantë që është thellësisht armiqësore ndaj turqve. Nuk ka kurrfarë lidhje gjaku mes tyre, madje edhe në xhami ka një kufi midis Lindjes e Perëndimit që i ndan. Sepse shqiptari është kryesisht europian – dhe europian i Mesjetës më të hershme. Është i vetmi nga të gjitha racat e Turqisë (europiane) që ka aristokraci të trashëguar dhe sistem feudal. Islami, midis popujve të Orientit është kudo sheshues vlerash. Ai fshin gjithçka, qoftë origjinë, qoftë racë. Një bujk i thjeshtë mund të ngrihet në rangun e një pashai dhe jo rrallë mund të shohësh një ziosh me uniformë oficeri që komandon trupa të tëra lëkurëbardhësh. Veçse shqiptarët, ndryshe nga të tjerët, kanë ruajtur krenarinë e origjinës së tyre” (f. 235).

Këto tradita kanë ndihmuar në ruajtjen e një sistemi të tillë ku shoqëria dhe përparimi kombëtar janë zëvendësuar nga fisi dhe nga interesat e ngushta lokale, por ku, nga ana tjetër, zhvillimi i lirë i individit nuk njeh kurrfarë mase. Ky sistem, vëren z. Brailsford, krijon të paktën individualitete të fuqishme. “Ata janë mbi-njerëzit e Niçes, ata shqiptarë primitivë – diçka midis mbretërve dhe tigrave” (f. 239).

Faqet që z. Brailsford u kushton zakoneve dhe feudaliteti janë sa të spikatura; po aq edhe mësimdhënëse. Mund të lexohen me shumë interes e përfitim faqet që kanë të bëjnë me fenë e shqiptarëve. Madje, qoftë për shqiptarët, qoftë për grekët e bullgarët, z. Brailsford i trajton çështjet fetare me qartësi e kompetencë mjeshtërore.

Në fe, sikurse në politikë, vëren z. Brailsford, ndikimi i sistemit feudal ishte i përmasave të mëdha tek shqiptarët. “Vetë struktura e shoqërisë shqiptare, padyshim që solli si rezultat të shumëfishoheshin me njëqind efektet e shndërrimeve fetare individuale të krerëve shqiptarë” (f. 241). Sepse, në i ndodhte, për shembull, një bullgari të ndryshonte fenë drejt islamizmit, ky akt i izoluar nuk ndikonte tek askush tjetër; mirëpo, kur një prijës shqiptar i përshtatej fesë së pushtuesit, falë lidhjeve të ngushta që mbante me fisin e tij, me përkrahësit që kishte dhe me çifligjet e veta, atëherë domosdoshmërisht ai do kishte edhe imitues të menjëhershëm e të shumtë.

Shpërfillja e shqiptarit në fushën e fesë është vënë në dukje më se një herë. Ajo shpjegohet, për mendimin tim, nga mungesa e një literature fetare në gjuhën shqipe. Besimet, ashtu sikurse idetë, vdesin për mungesë kulture. Praktika mekanike e disa veprimeve të jashtme mundet fare mirë të përjetësojë disa fjalë dhe prapa këtyre fjalëve njëfarë fetishizmi; por vetëm një literaturë fetare mund të krijojë një atmosferë fetare tek një popull. Një klerik i famshëm i kombit tonë, kryepeshkopi Bogdani, botoi më 1685 në Padova një vëllim të trashë in quatro në gjuhën shqipe me këtë titull latinisht: Cuneus Prophetarum. Sikur Bogdani, në vend të jetonte në shekullin XVII, të kishte jetuar në Mesjetë, dhe sikur të gjente imitues dhe vazhdues (të fesë katolike), gjendja shpirtërore e shqiptarëve të sotëm do të ishte doemos e ndryshme. Nuk besoj se Shqipëria do arrinte të nxirrte, qoftë edhe në përmasa më të vogla, një Shën Bernard apo një John Knox; por mendimi fetar të paktën do kishte gjetur edhe tek ne ushqimin e domosdoshëm për zhvillimin e tij.

Brailsford sheh te mosinteresimi i shqiptarëve (për fenë) një shkak tjetër. Kristianizmi, islamizmi, vëren ai, u futën e u ruajtën në Shqipëri nga misionarë të huaj. Shqiptarët nuk patën, ashtu si bullgarët, apostujt e tyre. Në tërë kohërat, feja është konceptuar në mendjen e tyre si kulturë e huaj. Prej shekujsh, ishin mësuar të shihnin tek kisha e xhamia thjesht një mjet sundimi politik. Indiferenca e tyre ka qenë paraprirë me një fjalë nga një ndjenjë tjetër: mosbesimi. Por, në çdo rast që një fe apo një sekt, futur nga njerëz të kombit të tyre, janë shkëputur nga karakteri i huaj, ato kanë patur kësiherë mbi shqiptarët një ndikim të dukshëm. Dëshmon për këtë sekti bektashi, të cilit z. Brailsford i kushton disa faqe që nuk ka si të mos kënaqin në mënyrë të veçantë kërshërinë e lexuesit.

Të mbetur pa unitet fetar, e vetmja lidhje që i ka mbajtur shqiptarët të bashkuar ka qenë gjuha. Ja pse “lëvizja shqiptare, nacionaliste si gjithë të tjerat, dallon tashmë prej tyre sepse kërkon pikëtakimin me një propagandë jo fetare, por laike”. Z. Brailsford tregon origjinën dhe pasojat e mundshme të kësaj lëvizjeje; kundërvënien e turqve dhe shkaqet e kundërvënies së tyre; armiqësinë e heshtur dhe të pabesë të grekëve; dhe më në fund, na jep kështu një nga faqet më të bukura të historisë bashkëkohore.

Por, ndërsa lëvizja kombëtare, e karakterizuar nga kultura e gjuhës, bën të ndihet ngadalë ndikimi i saj qytetërues në Shqipërinë e Jugut, ka pjesë të vendit, për shembull Veri-Lindja, që mbeten edhe jashtë kësaj lëvizjeje të re.

Pas “përshkrimit me ngjyra të gëzueshme të kalorësisë shqiptare, thotë z. Brailsford, ja tani ana tjetër e medaljes”. Dhe kjo anë, në fakt, nuk është e bukur. Z. Brailsford përshkruan kështu mungesën e respektit nga ata shqiptarë të Veri-Lindjes ndaj pronës private dhe mjerimin pa shpresë të fshatarëve serbë. Është për të ardhur keq. Mirëpo, këto vërejtje, mos vallë kanë ngatërruar kapitull dhe a nuk do duhej të ishin më mirë në vendin që u takon, konkretisht në studimin e mrekullueshëm që trajton karakteristikat e sundimit turk?

Sepse ka në ankesat e serbëve, bullgarëve dhe të përkrahësve të tyre një aspekt qesharak e të çuditshëm: ata këmbëngulin të flasin për Shqipërinë si të kishin të bënin me një shtet të pavarur! Me një këmbëngulje që është sistematike, ata harrojnë se e drejta e policisë dhe detyra për të mbajtur rregullin publik u takon turqve. Nëse do ekzistonte një qeveri shqiptare përgjegjëse, dhe nëse ajo nuk do të zbatonte një detyrë aq elementare dhe të zakonshme sa ç’është sigurimi i jetës, lirisë dhe pasurisë së të gjithëve, ankesat dhe fyerjet nuk do ishin kurrgjë: do duhej që një qeveri e tillë të fshihej nga faqja e dheut, dhe në çast. Mirëpo, në gjendjen e sotme, kërkoj leje të mbahet parasysh ky mendim origjinal e i ri: nuk ekziston kurrfarë qeverie shqiptare dhe përgjegjësia për sigurimin publik i takon vetëm Turqisë. Dhe u rroftë atëherë turqve nëse qeveria e tyre na qenka thjesht një sajesë në letër. Le të provojnë e të zhdukin policinë dhe gjykatat e Londrës dhe veç kur të shohin brenda një jave dyqanet e bukura të Regent Street e të Strand të shndërrohen në një grumbull rrënojash. Respekti ndaj pronës private është një virtyt i vështirë, zbatimi i të cilit gjithmonë ka kërkuar ndërhyrjen e xhandarit.

Për më tepër, vjedhja e fshatarit serb nga malësori luftarak shqiptar nuk është një vjedhje e thjeshtë: ajo shpesh ka karakterin e një veprimi hakmarrës. Vetë z. Brailsford sjell në vëmendje një fakt të njohur mirë, por pa nxjerrë mësimin e duhur që përmban: kur Serbia, pas Traktatit të Berlinit, aneksoi Vranian, e ashtuquajtura “qeveri” serbe mblodhi gjithë shqiptarët e atyre zonave dhe i përcolli me qetësi të plotë në kufi, pa u dhënë një qindarkë dëmshpërblim për pronat e tyre të konfiskuara. Dhe ndodhën ngjarje që s’është nevoja të justifikohen; mjaft të themi se ato vijuan njëra pas tjetrës, zinxhir. Mirëpo qeveria turke e kishte të qartë detyrën e saj: t’i kundërvihej logjikës së pamëshirshme të ligjit të talionit.

Problemi i marrëdhënieve midis shqiptarëve e serbëve është nga më të ndërlikuarit. Por, ashtu siç e paraqesin serbët, ai nuk pranon veçse një zgjidhje: “Përveç administrimit të “Serbisë së Vjetër” (Kosovës) nga një fuqi e huaj – që nuk mund të jetë tjetër veçse Austria -, me sa duket, nuk ka zgjidhje tjetër të tolerueshme”, shkruan Z. Brailsford, i cili menjëherë shton: “… me përjashtim të ndarjes midis Serbisë dhe një shteti shqiptar autonom”. Dhe pikërisht kjo e bën Z. Brailsford të studiojë çështjen shqiptare në përgjithësi.(…)

Albania, Viti 10, Nr. 4, 1906.