Intervistë me Claud Durand, president i botimeve ‘Fayard’: Pakti im me Kadarenë
Intervistë me Claud Durand, president i botimeve “Fayard” në emisionin ‘Opinion’ të Blendi Fevziut
Zoti Durand, le ta fillojmë këtë bisedë me ardhjen tuaj për herë të parë në Shqipëri. Në parathënien e një vepre të Ismail Kadaresë, dorëshkrimin e të cilës ju e nxorët në mënyrë klandestine nga Shqipëria, flisni shkurtimisht për udhëtimin tuaj të parë e të ngutshëm tek ne, në vitin 1986. Në fakt ç’ju shtyu të vinit në vendin e shkrimtarit, një nga ata që shtëpia botuese “Fayard” boton prej vitesh dhe përse e përsëritet vizitën tuaj në vitin 1990?
Claud Durand: Udhëtimi im i parë ishte në vitin 1986, sepse Ismail Kadare, mund të kishte probleme. Udhëtimi im i dytë, në vitin 1990 ishte edhe më i rëndësishëm. Bëhej fjalë për ikjen e Kadaresë. Ishte momenti i trazirave, momenti historik i rënies së diktaturës dhe vendosjes së regjimit demokratik. Ne kishim përgatitur gjithçka më përpara. Pra, familja e tij do të vinte për pushime tek ne në Paris. Përfituam nga rasti të bënim gati valixhet, që përmbanin arkiva, dorëshkrime të shkrimtarit. U nisëm me vajzën e vogël të Ismalit ndërkohë që vajza e madhe ishte në Paris. U nisëm pa ndonjë vështirësi nga Rinasi. Ai do të vinte më pas i ftuar nga unë si botuesi i tij.
Ju thatë se fati i Ismail Kadaresë ishte në rrezik. Nga kush dhe a ishte i frikësuar ai?
Claud Durand: Po. Fati i Kadaresë ishte në rrezik nga shteti diktatorial. Të izoluar nga bota, atij dhe shumë të tjerëve iu kishte plasur shpirti. Mendoj se në kushte të tilla shumë njerëz kanë kërkuar një simbol, një shenjë për të treguar se ishin gjallë dhe si një presion tek ndërkombëtarët. Në udhëtimin tim të dytë, në vitin ‘90, në një kohë kur diktatura megjithëse në agoninë e saj, nisi të rizgjohej edhe një herë, pikërisht para se të jepte shpirt, gjithçka mund të ndodhte. Kadare e ndiente se ishte shumë e rëndësishme për të të nisej dhe se ikja e tij ishte një akt politik. Ky akt krijoi një elektroshok në vend. Ka momente në histori kur fati i një vendi vihet në peshore, e mund të bjerë nga një ekstrem në tjetrin. Pra në atë periudhë Kadare iku më tepër jo se ishte i kërcënuar, por për të kryer këtë akt tepër pozitiv, politik.
A e keni pasur të vështirë të përmbushni misionin tuaj në Shqipëri, në tërheqjen e dorëshkrimeve të shkrimtarit?
Claud Durand: Jo, sepse nuk rrezikoja asgjë. Ndoshta do të kisha më shumë probleme në një diktaturë si ajo kubane. Nuk kam qenë kurrë në Kubë, edhe pse kam botuar shkrimtarë disidentë nga ky vend. Atje mund të të ndodhë edhe që të vënë një barrë të mirë me drogë në bagazhin e makinës e më pas të të ndalojnë. Dhe në Shqipëri një gjë e tillë s’kishte për të më ndodhur.
Shkrimtari ka qenë lidhja juaj e vetme me Shqipërinë? Si e keni gjetur këtë vend në tre epoka të ndryshme të vizitave tuaja?
Claud Durand: Në udhëtimin tim të parë e gjeta një vend, do të thoja të qytetëruar. Më kujtohet se u vendosëm në Hotel Dajti dhe nuk na lejohej të kishim kontakte. Ishim krejtësisht të izoluar. Na shoqëronte një përkthyes, që dukej sheshit se nuk ishte vetëm përkthyes. Sigurisht që përgjoheshim gjithandej. Kur erdhëm në Durrës të flisnim me Ismailin për të ardhmen, të shqyrtonim vështirësitë e nisjes nga Shqipëria, të gjitha këto i biseduam në det. Ishte e vetmja mënyrë për të bërë një bisedë plotësisht sekrete.
A ka pasur ndonjë sekret që duke përfituar nga kjo intervistë të na e besoni, ndonjë sekret të atij lloji mes jush që as vetë shkrimtari nuk e ka deklaruar ndonjëherë?
Claud Durand: Është diçka që as vetë Kadare nuk e ka deklaruar. Pas udhëtimit tim të parë në Shqipëri, e përjavshmja e rëndësishme franceze “L’Express”, boton një artikull për gulakët e fundit në Evropë dhe një pjesë e këtij artikulli bënte fjalë për Shqipërinë. Një hartë që tregonte për kampet dhe burgjet e regjimit. Dhe nuk ishte asnjeri nga ata bashkëpunëtorët e shtëpisë sime botuese, që e bëri këtë. Unë vetëm sa i mora këto të dhëna dhe ishte Ismaili ai që më vuri në dijeni për të gjitha, me qëllim që shtypi i huaj perëndimor, të njihte vendet e torturave dhe kampeve të internimit në Shqipëri. Kadare nuk e ka thënë kurrë këtë e, unë po e them tani. Falë tij Perëndimi njohu ndëshkimet e regjimit në Shqipërinë e asaj epoke. Por ju më pyetët si e gjeta Shqipërinë. Ju thashë, në udhëtimin e parë një vend të qytetëruar, ndërsa në të dytin një Shqipëri në anarki. Por mund të kishte ndodhur më e keqja. Siç e thashë më sipër, duhej një element i jashtëm që vendi të hynte në drejtimin e duhur, sepse dukej sikur mund të kalohej në një luftë civile.
Dhe tani e vizitoni pas 14 vjetësh…
Claud Durand: Duhet thënë e vërteta. Më duket një vend që po rilind, llazarian do ta quaja, në kuptimin biblik. Ishte në koma, i vdekur. Ndërsa tani, ashtu si Llazari, duke i mbajtur dorën e duke u bindur kur i thonë: ngrehu dhe ec. Kjo duket menjëherë. E pashë në Tiranë e cila m’u duk si një kopsht që rritet. Në ndërtimet, nganjëherë anarkike, sepse janë shtuar shumë, megjithatë rritet, rritet. Megjithë kriteret që kërkon Brukseli, Shqipëria më duket në rrugën drejt Evropës. Por duhet të shtoj që më së shumti janë shqiptarët që po ecin më shpejt se sa politika dhe është kjo që duhet të jetë në ballë të popullit të vet.
Megjithatë nuk na treguat si jeni njohur me I. Kadarenë?
Claud Durand: Ndodhi në Paris në fillim të viteve ‘80, kur isha duke marrë postin e presidentit të shtëpisë botuese “Fayard”. Në vitin 1983 takohem me Kadarenë në zyrën time. Ishte i shoqëruar nga atasheu kulturor i Ambasadës Shqiptare në Paris dhe kryetari i LSHA-së, Dritëro Agolli. Pra, nuk u takuam vetëm. Takimi ishte i përzemërt, por shumë formal, shumë protokollar. Pas kësaj jam ftuar shpesh nga Ambasada Shqiptare, ku jam pritur mirë, me gjithë hijen e rëndë që përçonte komunizmi, me gjithë bisedat ku duhej të tregoheshe i kujdesshëm. Më kujtohet një ceremoni në Ambasadë. Nuk doja të shkaktoja reagime, por fola për letërsinë, letërsinë e mirë që si një guralec në këpucën e diktaturës të pengon të ecësh, të bën të çalë. Ambasadori më kërkoi fjalimin menjëherë dhe e futi në xhep. Këto janë episode. Megjithatë jam pritur miqësisht nga njerëzit e Ambasadës, edhe pse e dinim mirë sa të vështira do të ishin marrëdhëniet tona. Pas vitit ‘90 kam takuar ambasadorë e atashe të vjetër kulturorë që në orët e para të demokracisë ishin kthyer nga komunistë në demokratë. Pra e shihni, se bindja e tyre nuk ishte dhe aq e pastër, e thellë.
Përse vendosët të botonit veprën e Kadaresë?
Claud Durand: Duhet të theksoj se e botojmë në frëngjisht dhe në shqip, sepse për ne është një rast i veçantë. E botova në frëngjisht pse qysh në fillim e kuptova që Kadare do të ishte një nga klasikët më të mëdhenj të letërsisë botërore bashkëkohore. Dhe duhej ruajtur gjithçka. Duhej të linim një gjurmë me botimin përfundimtar të veprës së plotë të tij. Kjo do të thotë se do t’i garantonim autorit cilësinë e përkthimit dhe të jepnim versionin përfundimtar të kësaj vepre, duke përfshirë edhe veprat e censuruara në Shqipëri. Dhe përse në shqip? Sepse në atë epokë nuk kishte botues, të gatshëm të rrezikonnin për të gjitha këto. E për më tepër, sot për t’u përkthyer në gjuhët e botës, nga kjo vepër ne ofrojmë tekstet definitive.
Përveçse e botoni, a është kjo letërsia që preferoni?
Claud Durand: Letërsia e tij përfshin shumë gjini, romane, poema, romane të shkurtër, edhe drama. Romani im i preferuar është padiskutim “Pallati i ëndrrave”. Pastaj është “Dosja H” dhe të gjithë romanet e shkurtër “otomanë”, pra ata që merren me periudhën otomane, me luftën e shqiptarëve kundër otomanëve, si “Qorrfermani” apo “Kështjella”. Më pëlqen shumë atë çka ka shkruar për Eskilin, në esenë “Eskili ky humbës i madh”, një ese intime, një refleksion personal mbi klasikun. Di që ai po punon për një tjetër ese, por nuk duhet folur para kohe. Për mua vepra e Kadaresë është një nga pesë krijimtaritë më të rëndësishme në botë. Është një nga shkrimtarët madhorë të epokës. Gjithë ç’kemi bërë për të mbrojtuar këtë vepër më duket krejt normale. Madje, jemi ne që i detyrohemi akoma.
Zoti Durand, në Shqipëri vjen e ikën debati për hapjen e dosjeve të shkrimtarëve, për ato që duhej të dëshmonin për dënimin e letërsisë dhe arteve, në tërësi, e artistit në veçanti, në të kaluarën. Sipas përvojës suaj me letërsinë e vendeve të Lindjes Komuniste, apo të asaj letërsie të shkruar nën presion të shtetit totalitar, a i duhet shkuar deri në fund këtij akti dhe si mund të përballet shoqëria civile me të?
Claud Durand: Ne sapo kemi botuar veprën “Pashallarët e kuq-hetim për një krim letrar” të zotit Maks Velo. Kjo vepër dhe qëllimi që ajo shpreh për hapjen e arkivave, janë shumë të rëndësishëm. Situata në Shqipëri më kujton vitin 1968, kur botova një dosje për vështirësitë që kishte hequr Aleksandër Solzhenicin në Lidhjen e Shkrimtarëve në Rusi. Është e njëjta përçapje. Arkivat duhen hapur me qëllim që e keqja të mos përsëritet më. Nuk bëhet fjalë as për hakmarrje, as për të bërë raprezalje megjithë gabimet që kanë bërë disa, mes tyre edhe akte kriminale. Duhet që e vërteta të thuhet dhe historia të njihet. Besoj se nuk ka demokraci të fortë, nëse historia falsifikohet. Dhe kjo është një detyrë ndaj të ardhmes së fëmijëve dhe brezave që do vijnë. Të fshish historinë do të thotë që ndoshta edhe ata një ditë do të bien në të njëjtat gabime, nëse nuk iu tregohet se ç’të keqe, ç’fatkeqësi krijoi komunizmi dhe ideologjia.
Prej vitit 1980, siç treguat, ju jeni president i një shtëpie botuese me rëndësi, edhe historike, në fushën e librit. Kush është Claud Durand dhe si erdhi deri këtu?
Claud Durand: U linda në periferi të Parisit, që quhet ndryshe “Periferia e Kuqe”, që gjallonte nga uzina dhe punëtorët. Një mjedis i thjeshtë. Im at ishte llogaritar. Kam ecur mirë me mësime në shkollë. Për të ndjekur studimet ose duheshin para ose t’ia mbathje tjetërkund. Një nga mësuesit e mi më futi në një konkurs, për të ndjekur një shkollë për mësimdhënie, shkollë normale. Dhe shumë shpejt u bëra mësues. Fillova të jap mësim në të njëjtën shkollë ku kishin dhënë edhe mësuesit e mi të parë. Isha 18 vjeç, ndërsa nxënësit e mi 14. Kjo zgjati për disa vjet, por unë doja të bëja shumë gjëra të tjera, përtej kësaj. Jam marrë me politikë, kam qenë aktiv në Shoqatën për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, jam marrë me teatër si aktor, me kinema gjithashtu, si regjisor, pra kam bërë shumë gjëra. Ndërkohë jam marrë edhe me letërsi. Gjatë kësaj kohe kam pasur kontakte me shtëpi botuese. E atje dikush, më kërkoi të lexoja dorëshkrime të fillestarëve dhe nga ana tjetër të raportoja për to. Pra, gjatë ditës jepja mesim dhe në mbrëmje merresha me këtë punë. Në moshën 25- vjeçare më kërkuan të lija mësimdhënien e më pas të angazhohesha me botimin në “Les Editions du Seuil”. Jam marrë me botimin e veprave të shumë shkrimtarëve të rinj, me letërsinë ruse, më pas me atë spanjolle për prezantimin ndërkombëtar të tyre, që do të thotë të verifikoheshin të gjitha përkthimet, për arsye se shumë shkrimtarë të asaj epoke qe vinin nga vendet e Lindjes, mbroheshin nga Konventa e Bernës, (Konvente për mbrojtjen e të drejtës së autorit), për këtë arsye shpesh ka pasur përkthime anarkike nëpërmjet Zvicrës. Mjafton t’ju përmend rastin e Solzhenicinit. Kështu që më duhej të vija rregull në të gjitha vendet ku Solzhenicini jo vetëm ishte përkthyer keq dhe ishte piratuar.
Kur flitet për përvojën tuaj si botues, shkrimtari i parë që të vjen ndër mend është pikërisht disidenti dhe nobelisti rus Aleksander Solzhenicin. Ju keni botuar së fundi një vepër të tij.
Claud Durand: Jam marrë me veprën e tij prej viteve ’70. Po, kohët e fundit kemi botuar një libër që ka qenë shumë i diskutuar në Perëndim dhe shumë i guximshëm. Një vepër për marrëdhëniet ndërmjet rusëve dhe çifutëve në Rusi. Është në dy vëllime: i pari bën fjalë për rezistencën e rusëve dhe çifutëve nën regjimin carist dhe i dyti për rezistencën nën regjimin komunist. Solzhenicini ka bërë një punë shumë të mirë edhe me arkivat.
Një tjetër problem i pashqyrtuar mirë tek ne mbetet ai i disidencës. Meqë po flasim për letërsinë, edhe për faktin që ju jeni marrë për një kohë të gjatë me veprën e Solzhenicinit, le të ndalemi tek disidenca në letërsi. Cfarë është një disident?
Claud Durand: Është shumë e rëndësishme t’i përgjigjesh kësaj pyetjeje. Mendoj se ka disa forma të disidencës. Forma më e thjeshtë është ajo që e gjejmë në shumë vende të Lindjes, si në Rusi, në Shqipëri, apo tjetërkund, pra është mërgimi. Zgjedhja për të lënë atdheun, megjithëse jo me vullnetin tënd. Për mendimin tim kjo nuk është disidencë në raport me luftën që bën ai shkrimtar apo intelektual përballë diktaturës, i cili vendos të rrijë në vendin e atdheun e vet. Këtu kemi të bëjmë me nivelin më të epërm të disidencës, pra tek qëndresa. Sapo folëm për Solzhenicinin. Shumë thonë se ishte ai që vendosi të ikte, të linte Rusinë. Jo! Ai refuzoi të shkonte të merrte çmimin Nobël në Stokholm, sepse e dinte që nuk do ta linin të kthehej, sikurse e dinte që nuk do të përfitonte nga mërgimi kurrgjë. Ishte ai vetë që vendosi të merrte çmimin Nobël në Moskë nga ambasadori suedez. Kur në shkurt të vitit 1974 la Rusinë, Solzhenicini u dëbua, që do të thotë iku në ekzil me dhunë. Këtë unë e quaj disidencën më të mirë, të atij që qëndron dhe lufton deri në fund, por vetëm deri në një moment të fundmë e, si në rastin e Kadaresë, më efikase bëhet ajo ikje simbolike, e cila u kthye në një ngjarje politike. Ai, gjithashtu, zgjodhi të rrijë në Shqipëri. Megjithatë, nga të gjitha rastet dhe nivelet e disidencës, më sipërorja është ajo e njeriut që në situatat për të cilat po flasim qëndron në atdhe.
Ju keni bashkëpunuar për një kohë të gjatë edhe me Jusuf Vrionin. Si e njihnit ju atë?
Claud Durand: Jusufi të cilin e kam njohur gjatë 20 vjetëve, ishte më shumë se sa përkthyesi i Ismailit. Ai më kujton njeriun që kishte nurin e fisnikëve, pavarësisht origjinës së tij. E përveç kësaj ai njihte në mënyrë të shkëlqyer frëngjishten, pasi kishte jetuar në Francë edhe para Luftës së Dytë Botërore. Kjo anë e tij tepër perëndimore binte në sy menjëherë, tepër elegant, tepër i këndshëm. Kemi punuar shumë mirë bashkë. I kushtëzuar nga rrethanat, Jusufi ka bërë edhe përkthime të veprave të kreut të shtetit, Enver Hoxhës, por nuk ishte disident (qesh). Për mendimin tim çdo përkthyes ka cilësitë dhe defektet e tij. Në rastin e Jusuf Vrionit, përveçse se ishte njohës i mirë i frëngjishtes ai kishte tendencën për t’i shtuar frazat, duke dhënë fjali më të gjata se origjinali, për të qenë emocionues. Pra, pak si shumë prustian, do të thosha kërkues. Por përkthimi i tij përcillte një kuptueshmëri shumë të mirë të mendimit dhe frazës në përgjithësi.
Dhe tani është Tedi Papavrami, i riu që zëvendësoi Vrionin…
Claud Durand: Në rastin e Tedit, problem është mosha e tij e re. Nuk ka njohje shumë të konsoliduara të të gjitha aluzioneve historike që përmban vepra e Kadaresë. Por po ecën shumë mirë. Me pak fjalë, puna e tij më ka pëlqyer dhe tani kam në duar një përkthim të tij.
Mendoni të botoni të tjerë autorë shqiptarë?
Claud Durand: Tashmë kemi botuar disa. Një libër me proza të Migjenit që mund të konsiderohet si një Rimbaud shqiptar, një antologji me 26 shkrimtarë shqiptarë, nga Shqipëria dhe Kosova dhe një libër të Bashkim Shehut. Përveç këtyre edhe dy vepra historiko-politike: “Çështja e Kosovës” e Ibrahim Rugovës dhe “Çështja shqiptare” e Rexhep Qoses. Ndërkohë që botojmë 2-3 libra në vit të Kadaresë. Ai ka përgatitur një koleksion serial për botim në shtëpi të tjera botuese, të disa shkrimtarëve shqiptarë.
Erdhët në Shqipërinë totalitare dhe pritet 14 vjet për zbritur në Shqipërinë demokratike? Jeni me vonesë?
Claud Durand: Po jam me vonesë, por ka diçka simbolike në këtë mes. Ka të bëjë me një nga ato kujtimet tona idilike. Në vizitën time të fundit, mbaj mend që lamë Tiranën dhe u nisëm për në Durrës. Aty, mbi rërë kemi drekuar. Në atë kohë kishte edhe më shumë pemë përqark. Dhe kur më pas Ismaili më thotë “E di? Do kem një shtëpi, pikërisht atje ku kemi bërë piknik herës së fundit.” Shumë mirë, i thashë, kur të jete gati, do të më ftosh për pushime. Dhe ja ku jemi.