Në një intervistë të titulluar “Historia e letërsisë është histori e majave”, Ismail Kadare në përgjigje të pyetjeve të Ag Apollonit për revistën “Symbol”, na bën të rikthejmë sërish sytë nga letërsia e madhe, nga letërsia e tij, nga veprat më të hershme deri tek ato më të fundit.

Mandej, shkrimtari nuk ka ngurruar të flasë edhe për raportet e njerëzve të letrave me vetveten dhe regjimin(spiunët). Për këtë, ai thotë se “prania këmbëngulëse e ish-bashkëpunëtorëve të Sigurimit në jetën e sotme letrare, jo vetëm krijon një konfuzion të pashembullt, por është një tallje publike me moralin”.

Kadare ndalet gjatë te gjuha e letërsia shqipe, bën disa sqarime, ndalet te disa deklarata ‘nihiliste’ dhe thekson se letërsia nuk ka vdekur. Vendlindja, koha e shkrimeve, letërsia e krijuar në dy periudha, diktaturë e demokraci, censura e autocensura, kritika letrare, të fshehtat e artit, ekstremizmi fetar, besimi i pakufishëm në letërsi, refuzimi i postit të presidentit dhe për Republikën e Letrave Shqipe, vijnë në këtë intervistë të Kadaresë për Ag Apollonin. “GAZETA SHQIPTARE” boton sot pjesë të shkëputura të saj marrë nga revista kulturore “Symbol”.

Zoti Kadare, gjysma e prozës suaj është krijuar nën diktaturë dhe gjysma në demokraci. Në cilën periudhë mendoni se i keni shkruar veprat më të mira?

Pa dashur të tregohem trillan, me ndonjë përgjigje të tipit: “në të dyja”, sinqerisht mendoj se veprat më të mira, sikurse ato më pak të mira, i kam shkruar, për fat të mirë, në të dyja periudhat. Përdora shprehjen “për fat të mirë”, sepse një gjë e tillë është shenjë e mirë për letërsinë.

Romani juaj i parë i botuar, ‘Gjenerali i ushtrisë së vdekur’, shkaktoi një tronditje në letërsinë shqipe, e cila deri në vitin 1963 nuk pati fatin të kishte ndonjë roman të madh. Ai ju ktheu në lider të letërsisë shqipe dhe si i tillë u futët edhe në letërsinë botërore. Kur e shkruat në fillim si tregim, a e keni menduar se emri juaj përgjithmonë do të lidhej me atë titull?

Jo, nuk e kam menduar. Siç e kam përmendur diku, ka qenë miku im i ngushtë, Drago Siliqi, i cili bashkë me kënaqësinë që më shprehu për versionin prej 30-40 faqesh, siç u shkrua në fillim kjo vepër, më shfaqi pakënaqësinë që isha ngutur ta shpenzoja këtë subjekt me një novelë. Është e drejtë apo e padrejtë, dihet se në letërsi, romani si gjini, ka fituar një aureolë të veçantë.

Edhe pse ‘Gjenerali’ trajton ngjarje të kohës pas konfliktit (luftës), ju brenda tij keni krijuar mjaft konflikte psikologjike. Kjo u ka pëlqyer lexuesve, por kritikët zyrtarë ju kanë kritikuar për moszbatim të doktrinës së realizmit socialist dhe për mungesë të urrejtjes ndaj armikut. Sa kanë ndikuar dhe sa ndikojnë, përgjithësisht, kritikat në punën tuaj?

Letërsia, si çdo art, krijohet për t’u pëlqyer prej lexuesit, atij që quhet “publik”. Dihet se niveli i pëlqimit dhe ai i artit nuk përkojnë gjithmonë. Madje ka raste kur ndahen. Kjo ndodh edhe me kritikën. Është e natyrshme që shkrimtari ta dëshirojë gjithmonë një pakt pozitiv me publikun. Por, ka raste kur ndodh e kundërta. Kjo vjen ngaqë publiku gjithashtu krijohet. Në vendet totalitare, për shembull, një pjesë e publikut kur vëren se ndaj veprës së shkrimtarit ka ftohtësi, nga ato që quhen gjysmëzyrtare, ai mbetet gjithashtu i ftohtë. Ndërkaq, te një pjesë tjetër e publikut, pikërisht nga kjo ftohtësi shtohet kureshtja, madje simpatia për shkrimtarin. Besoj se në të famshmet “takime me lexuesit”, nga bashkëbisedimi (pyetje-përgjigje) me sallën, shumica e shkrimtarëve shqiptarë të kohës e kanë ndier këtë.

Derisa ‘Gjenerali’ ka një lidhje me dramaturgjinë e Eskilit, ‘Kronikë në gur’ sjell fiksimin tuaj me veprën e Shekspirit. Si ndodhi që u lidhët kaq shumë me këta dy shkrimtarë, për të cilët keni shkruar edhe libra eseistikë?

Tërheqja nga të mëdhenjtë nuk është ndonjë meritë për askënd. Përkundrazi, është gjëja e duhur për të gjithë.

Eskili dhe Shekspiri ndihen edhe në romanet tuaja me temë politike, si: ‘Dimri i vetmisë së madhe’, ‘Koncert në fund të dimrit’, ‘Vajza e Agamemnonit’, ‘Pasardhësi’ etj. A mendoni se ata autorë janë strehë e sigurt estetike për trajtimin e temave politike?

Siç e thashë më lart, kjo është e natyrshme. Letërsia, ashtu si artet e tjera, ka një fat të madh, ajo çmohet vetëm nga majat. Krijuesit e rëndomtë, madje edhe ata të mesmit, janë të pashmangshëm, të shumtë dhe të dobishëm, por ata mënjanohen vetvetiu në rrugëtimin e saj të gjatë. Shkurt, historia e letërsisë mbetet historia fatlume e majave të saj. Dhe kjo është një mrekulli për gjithë botën, sepse nuk e ngarkon kulturën e saj as me vlera të përkohshme, as me kaos dhe anarki…

Ngjashëm me ‘Gjeneralin’ që është roman pa hero, edhe ‘Kështjella’ është roman që nuk e shfaq heroin. Pse kjo shmangie e heronjve në këto romane?

Më tepër se të jetë bërë enkas prej meje, ka gjasë që kjo hynte në përpjekjet e natyrshme të një pjese të shkrimtarëve për t’iu shmangur subjekteve aq shumë të bezdisshme prej realizmit socialist, si: jeta në kooperativë ose uzina, garat socialiste, e sidomos personazhet pozitivë. Këta të fundit, që nga njerëzit e thjeshtë gjer te sekretarët-model të partisë dhe heroinat e punës, ishin bërë aq barrë e rëndë për letërsinë, saqë dukej se shpëtimi mund të vinte vetëm nga personazhet negativë. Kur ishte fjala për personazhe më të ndërlikuar, si komandantë kështjellash apo çetash partizane, gjithçka vështirësohej edhe më fort. Antikiteti grek ose Shekspiri jepnin zakonisht personazhe të rangut të lartë që të ngjethnin mishtë. Merrej me mend se nëpërmjet tyre kushtëzoheshin ligjet e artit të madh.

Ndryshe nga lidhjet me letërsinë e mëhershme, ‘Pallati i Ëndrrave’ sjell një lidhje me romanet distopike të shekullit të njëzetë. Si lindi novela juaj distopike në kohën e proklamimit të doktrinës utopike?

Letërsia çon natyrshëm drejt lirisë. Shpesh më ka habitur mefshtësia e mendjes së disa kritikëve e studiuesve tanë që nuk arrijnë të kuptojnë se si ka qenë e mundur që midis shtrëngesës komuniste të shkruheshin vepra që e kapërcenin atë shtrëngesë. Për pyetjet e tyre nuk do të përdorja fjalën “naive” ngaqë ajo është tepër e pafajshme. Pyetjet e tyre janë të fajshme, madje tepër. Mosha e tyre është shpesh 45-55 vjeç, çka do të thotë se janë ndarë me komunizmin kur kanë qenë 20 ose 30-vjeçarë. Ata pyesin sot se si ishte e mundur që disa autorë kuptonin çka ndodhte dhe shprehnin rezerva për regjimin? Kurse ne kemi të drejtë të pyesim: si është e mundur që ju nuk kuptonit asgjë? Të jesh 20-vjeçar dhe të mos kuptosh se ka diçka që nuk shkon në vendin tënd me emrin Shqipëri, kjo do të thotë se ti ose bën pjesë në familjet dhe armatën që i shërben regjimit, ose mendja jote ka një mungesë të mjerueshme zhvillimi. Nganjëherë tipa të tillë, të mbetur gojëhapur përpara letrarëve që me gjithë censurën kanë arritur të zbulojnë pjesë nga mjerimi shqiptar, krijojnë “teorira” se duhet të kesh bërë së paku një udhëtim në botën perëndimore, për të kuptuar diçka! Pas kësaj, ata shkojnë edhe më larg, nuk besojnë se ndonjë vepër është shkruar megjithatë në atë kohë, rrjedhimisht, sipas tyre, është ndërruar data e saj, duke përfunduar kështu në shpifës ordinerë. Letërsia, siç e thashë më lart, është e pandarë nga liria, thënë ndryshe, nga njerëzit e lirisë.

Në romanin ‘Hija’, ju flisni për një kineast që gëzon privilegjin për të shkuar në Paris. Në mënyrë alegorike ky roman, që ka edhe referenca autobiografike, e barazon Shqipërinë komuniste me botën e të vdekurve. Bashkë me përgjimet në ‘Spiritus’ dhe me fundosjen përrallore në ‘Shkaba’, historia e romanit ‘Hija’ shkakton ankth te lexuesit. Fatin e kineastit e keni treguar në roman, por a mund të na e tregoni fatin e romanit derisa erdhi te lexuesi?

Mund të them se fati i romanit vetë ka qenë ndoshta më i pazakonshëm se i personazhit. Siç e kam treguar, dorëshkrimi i këtij romani, bashkë me atë të “Vajzës së Agamemnonit” dhe një novelë, u nxorën jashtë Shqipërisë në mesin e viteve tetëdhjetë, prej botuesit tim francez. Ju e dini se nxjerrja e dorëshkrimeve tek ne ndalohej me ligj. Botuesi francez bëri një udhëtim enkas për këtë. Ishte e vetmja mënyrë për ta ruajtur veprën nga ndonjë bastisje e papritur. Për botim as që bëhej fjalë. Madje romani u shkrua për të mos u botuar përderisa Shqipëria të ishte komuniste. Ashtu si të gjithë, përpara vitit 1990 nuk besoja në rënien e afërme të komunizmit. Dorëshkrimi ishte i rrezikshëm, ndaj mendova t’i sajoja një mbrojtje tjetër, përpara ardhjes së botuesit francez: dorëshkrimi paraqitej si një përkthim. Përveç emrit të autorit, gjermanit Siegfried Lenz, që zëvendësonte emrin tim, zëvendësova aty-këtu emrat e personazheve dhe të mjediseve. Kështu që lexuesi krahas Vjenës dhe Inzbrukut, do të ndeshte disa Hanse dhe Helga dhe emra rrugësh të Tiranës, që mbaronin me “strasse”! Kam pasur rastin në një takim ndërkombëtar shkrimtarësh, t’ia tregoj episodin grotesk Siegfried Lenz-it, i cili, siç më tha, ndjeu kënaqësi të veçantë, që kishte mundur të ndihmonte, pa e ditur, kolegun e vet nga Shqipëria e largët.

Pas romanit për fatin e një kineasti, ju keni shkruar një roman për fatin e një “aktori”. Me një kompozicion shekspirian dhe me një thellësi psikologjike frojdiste, ‘Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut’ është kulmi i karrierës suaj letrare të kohës paskomuniste. Ironia e romanit kulmon në fund, kur personazhi që i ka mbijetuar regjimit më të egër, vritet në rrëmujën demokratike. Çfarë rëndësie ka ky roman për ju dhe çfarë mendoni për heshtjen e kritikës shqiptare ndaj këtij romani?

Libri është shkruar në Paris, pas rënies së komunizmit, me titullin përfundimtar “Aktori”. Për heshtjen ndaj tij s’di ç’të them.

Ngjarjet e romaneve ‘Qyteti pa reklama’, ‘Kronikë në gur’, ‘Breznitë e Hankonatëve’, ‘Çështje të marrëzisë’ dhe ‘Darka e gabuar’ etj., janë vendosur në qytetin tuaj të lindjes i cili, falë këtyre veprave, është kthyer në një atraksion letrar të të gjithë letërsisë shqipe. Përqendrimi i shpeshtë në këtë hapësirë, është fiksim me vetëdije apo kthim subkoshient?

Përsëri e kam vështirë ta shpjegoj. Ose ndoshta nuk ka shpjegim të saktë, ndaj dhe ai s’duhet kërkuar. Prej kohësh kam bërë zbulimin e thjeshtë (aq të thjeshtë saqë ndoshta s’do ta meritonte fjalën “zbulim”) që largësia prej qytetit të lindjes, ku kam jetuar gjer në moshën 17 vjeçare, ka qenë shtysa kryesore për të shkruar për të. Kështu që romanin e parë “Qyteti pa reklama” e kam shkruar në Moskë në vitin 1959, pra në një largësi tre mijë kilometra. “Kronika” bashkë me “Hankonatët” janë shkruar në Tiranë, në vite të ndryshme, por me një largësi modeste, rreth treqind kilometra. Ndoshta do të dukej një përgjigje trillane po të thosha se gjatë një qëndrimi disa javësh në New York, kur largësia nga qyteti i lindjes arriti maksimumin (rreth gjashtë mijë kilometra), sikur të mos doja të më shpëtonte ky rast, shkrova “Çështje të marrëzisë”. Kurse “Darka e gabuar” u shkrua në Paris. Ju mund të buzëqeshni. Unë gjithashtu, por kjo s’më ndihmon të gjej tjetër përgjigje.

Siç e keni cekur disa herë në librat tuaj eseistikë, interesimin për Gjirokastrën jua nxitën shokët tuaj të studimeve në Moskë, pasi ju e përshkruat një herë para tyre gjeografinë dhe arkitekturën e vendit tuaj. Kjo do të thotë që realiteti magjik i vendlindjes suaj e mundi edukimin tuaj socialist, të cilin e keni përshkruar mjeshtërisht në ‘Muzgu i perëndive të stepës’?

Kur kam shkuar student në Moskë, më 1958, jo vetëm tek unë, por përgjithësisht te studentët që vinin nga kombe të ndryshëm “po mundej”, siç thoni ju, edukimi socialist. Ndryshe nga ç’trajtohet sot nëpër kujtime, ajo ishte një periudhë e shkurtër në historinë e socializmit, kur u shfaq një frymë zbutëse. Madje edhe në Tiranë ishte pothuajse e njëjta frymë. Me sa duket, dënimi haptas i krimeve të Stalinit mundësoi një farë liberalizmi. Për fat të keq, periudha ishte e shkurtër dhe stalinizmi nisi të rikthehej.

Kohëve të fundit keni botuar dy libra (‘Mjegullat e Tiranës’ dhe ‘Kukulla’), nëpërmjet të cilëve shfaqeni më i afërt para lexuesve, të cilët duke ju njohur si autor të temave të mëdha, befasohen me këto tema “të vogla”. Pse kjo hapje ndodh kaq vonë?

Mendoj se në letërsi nuk ka një kohë për tema të mëdha ose të vogla. Madje shpesh qëllon që kur je adoleshent, të tërheqin më shumë temat kozmike sesa ato reale, që quhen zakonisht “të vogla”.

Romanin tuaj të parë e keni mbajtur në arkë për ta botuar pas më shumë se gjysmë shekulli. Pse nuk u botua kur u shkrua dhe pse u botua tani?

Atë që ju e emërtoni si “romanin tim të parë”, unë ende dyshoj ta quaj ashtu. Madje në ndërgjegjen time asnjëherë s’ka qenë i tillë, përderisa asnjëherë s’kam menduar ta botoj. S’ka qenë problem censure ose morali. Ka qenë thjesht një paraletërsi, nëse mund të përdorej një fjalë e tillë.

Konteksti socio-politik shpesh e ka kushtëzuar tekstin letrar, prandaj viteve të fundit janë shkruar vepra mbi ekstremizmin fetar, që pasi është kthyer në kryetemë politike, ka gjasa të kthehet edhe në kryetemë letrare e artistike. Philip Roth, Orhan Pamuk, Don DeLillo e Michel Houellebecq janë vetëm disa nga emrat e njohur që kanë drejtuar penat kundër tytave terroriste. Mendoni se shkrimtarët kanë një lloj obligimi për të reaguar në kohë të vështira politike?

Të familjarizuar për një kohë të gjatë me shprehjet art në shërbim të popullit, të afrimit të kombeve, të emancipimit, e kemi të vështirë të pranojmë se letërsia nuk ka ndonjë detyrim të ngjashëm. Megjithatë s’është ndonjë blasfemi, as për të vënë kujën në qoftë se dikush do të parashtronte një gjë të tillë. Vitet e fundit, për shembull, është bërë zakon t’i merret për mëkat Rilindjes sonë Kombëtare, angazhimi i saj për zgjimin e kombit shqiptar. Është e vërtetë se kjo rrymë kulturore e letrare, për shkak të këtij angazhimi të drejtpërdrejtë, që më saktë mund të quhej flijim, pësoi humbje të nivelit artistik, por kjo ishte e shpjegueshme. Ishim një komb i robëruar, ndaj dhe liria, motivi numër një i Rilindjes, nuk ishte luks, por kusht i ekzistencës. Po të marr një shembull krahasimi me letërsitë e tjera të kontinentit, në asnjërën prej tyre s’besoj se mund të gjenden aq himne dhe lavde për gjuhën, si tek ne. Ndërkaq s’duhet të harrojmë se në historinë e Europës asnjë nga dhjetë-njëmbëdhjetë gjuhët themeltare të kontinentit nuk është ndaluar me dekret, siç ka ndodhur me gjuhën shqipe. Ka qenë, me sa dukej, ky ndalim dramatik shkas për himnet dhe mallëngjimin dhe një ndjenjë faji ndaj saj. Nihilistët e sotëm tek ne, të pandjeshëm siç janë, nuk lënë rast pa treguar mungesën e nderimit ndaj shqipes, të sigurt se kështu do të duken më modernë e kozmopolitë. Kjo mani i çon aq larg sa të përfundojnë në shpifës vulgarë, si rasti i njërit prej tyre, që e akuzoi shkrimtarin që tani po i përgjigjet pyetjeve të intervistës suaj se, për të ngritur lavdinë e gjuhës shqipe e krahason atë me një zonjë të rëndë përkrah shërbëtores jevgë, serbishtes. Kjo shpifje e nihilistit shqiptar do të dërgohej për t’u botuar njëherësh në shtypin rumun, serb dhe gazeta të tjera provinciale ballkanike, për të përhapur idenë se në letrat shqiptare sundon ksenofobia dhe racizmi.

Si e shpjegoni heshtjen e intelektualëve shqiptarë para radikalizmit fetar?

Ka shumë heshtje për të cilat qortohen intelektualët e sidomos njerëzit e letrave në Shqipëri. Qortimet shpesh janë të drejta, por jo përherë. Qëllimi i parë dhe kryesor i një letërsie është të përkryejë vetveten. Kjo përkryerje natyrshëm rrezaton në krejt atë që përbën pasurinë shpirtërore të një populli. Për rolin e faktorit shpirtëror, thënë ndryshe, kulturës, ka pasur dhe vazhdon të ketë mendime të ndryshme. Për t’u kthyer te kulti që rilindësit shqiptarë i ngritën ndriçimit që vjen nga kultura, më saktë, nga Europa (andej “nga dielli perëndon”), kjo është e shpjegueshme për një lëvizje që zhvillohet në kushtet e territ të robërisë osmane. Ajo që nuk është e kuptueshme është ironizimi që përpiqen t’i bëjnë sot nihilistët tanë kësaj prirjeje. Natyrisht që nuk është kultura që kushtëzon disa zhvillime bazike të një vendi, siç është ekonomia ose lufta kundër korrupsionit, por roli i saj në çështje të tjera, si ato të drejtësisë, është tepër i ndjeshëm. Janë të njohura lidhjet e letërsisë me drejtësinë dhe ndërgjegjësimin e fajit, rrjedhimisht me probleme të ditës që po mundojnë sot shoqërinë shqiptare, si hapja e arkivave të fshehta ose lejimi i pseudonimeve në shtyp, kësaj farse tragjike të lirisë së mendimit. Duke përkryer vetveten, letërsia, për shembull, mund të japë një model për gjithë shoqërinë. Prania këmbëngulëse e ish bashkëpunëtorëve të Sigurimit në jetën e sotme letrare, jo vetëm krijon një konfuzion të pashembullt, por është një tallje publike me moralin. Në botë ka shumë gjëra të padurueshme, por meqenëse jemi në sferën e letërsisë, le ta themi se është vështirë të gjesh diçka më të pështirë se shkrimtarët-spiunë, ata që dje çonin në burg kolegët e tyre, sot të fshehur pas pseudonimesh si dikur, përpiqen të çorientojnë gjithçka. Duke qenë se, siç u tha më lart, historia e letërsisë dhe e arteve është një histori e majave, kjo krijon vetvetiu një frymë pozitiviteti dhe drite. Tipari pozitiv dhe i ndritshëm mund të krijojë gabimisht idenë se letrat dhe artet janë më të durueshme ndaj ceneve të rënda morale. Në të vërtetë mendoj se ndodh e kundërta, është pikërisht fryma e epërme që nuk lejon asnjë zemërgjerësi ndaj shkrimtarëve që denoncuan politikisht kolegët e tyre. Një kimist, një ndërtues urash, mund të vazhdojë ushtrimin e profesionit pas një zbulimi të tillë. Një shkrimtar, kurrsesi. Ndoshta iu duket radikal ky mendim, dhe unë nuk ngul këmbë që s’është i tillë. Megjithatë, kur kam parë në shtyp intervistën e një shkrimtari, i cili, pas marrjes nëpër gojë në shtyp si një ish-bashkëpunëtor i Sigurimit, në vend të ulte kryet me turp, shfaqi kënaqësinë që shumë njerëz (me pseudonime, natyrisht) e përkrahën. Kjo tregon se shkrimtarët denonciatorë ëndërrojnë kthimin e kohës së tyre. Për të mos lënë ndonjë keqkuptim në këtë çështje delikate, dua të theksoj se me përcaktimin “shkrimtarë spiunë” nuk kam parasysh ata që u gjendën në rrethana dramatike të veçanta, dhe që e kanë treguar vetë dramën e tyre. Duhet shtuar gjithashtu se ka kohë që në Shqipëri është bërë modë acarimi kundër sqarimeve, aq shumë të nevojshme disa herë, për probleme të ndërlikuara. Mendoj se kjo xanxë kundër sqarimeve bën pjesë, dashur pa dashur, në frikën kundër hapjes së arkivave, dosjeve dhe pseudonimeve.

Në ‘Kujtimet’ e gruas suaj kam hasur një konstatim “blasfemik” që thotë se ju besoni te letërsia më shumë se një fetar fanatik te Zoti. A mund të më thoni se çfarë mendoni për konstatimet e shpeshta të kritikëve që thonë se romani ka vdekur, apo që letërsia po vdes?

Nuk e kam fshehur asnjëherë besimin e pakufishëm te letërsia. Dhe as dashurinë për të. Më duket normale një gjë e tillë, jo vetëm për shkrimtarët, por për gjithë lexuesit. Përkundrazi më habit një farë qëndrimi nazik i disa letrarëve e studiuesve, që e quajnë njëlloj të dëmshme si acarimin ndaj vlerave, ashtu edhe dashurinë e tepruar (adhurimin) për to. E kam vështirë të kuptoj se ç’të keqe ka një dashuri, qoftë dhe e tepruar për letërsinë, artet, librin, në krahasim me acarimin, për të mos thënë urrejtjen kundër tyre. Është e tepërt të kujtojmë këtu se vlerat shpirtërore, gjuha, muzika, letërsia e një populli, janë, veç të tjerash, arsye e të qenit të tij. Për rastin shqiptar kjo është më se e rrokshme dhe larg çdo “diskursi kombëtarist”, këtij gogoli që po shfaqet përherë e më shpesh në mjediset tona letrare. Në të gjitha diskurset, të jetë a të mos jetë në këtë botë Shqipëria, të njihet a të mos njihet Kosova, nuk mungojnë pseudo-argumentet se ky është një popull pa kulturë, pa letërsi, madje pa gjuhë. Sa herë duhet ta përmendim se gjuha shqipe, gjuhë kryesore, themeltare e Europës, është e vetmja që është ndaluar për disa shekuj me dekret? Ndërkaq në sytë tanë, në shtypin shqiptar, nihilistët e sidomos ata filo-osmanë, ngulin këmbë se ndalimi i gjuhës shqipe është një paranojë shqiptare, ngaqë s’ka pasur të tillë, por ka pasur veç ndalim të shkrimit të saj!!! Të habit kjo këmbëngulje dhe të habit sidomos fakti që në Shqipëri mund të ketë ende një lloj studiuesish, që nuk e ditkan se ndalimi i shkrimit të një gjuhe (pra të një gjuhe që ka arritur stadin e lartë të shkrimit), shoqëruar me ndalimin e shkollave shqipe është dyfish dramatik në krahasim me ndalimin e një të folmeje! Përfitoj nga rasti i pyetjes suaj të përsëris se në mendësinë shqiptare njihet gjerësisht formula: “Shqipëria do të bëhet”. Ose e kundërta: “Shqipëria s’bëhet”. Thelbin e kësaj formule e përbën besimi ose mungesa e tij për qenien e ardhme të këtij vendi. Është një greminë që u duk veçanërisht e afërt pas ndalimit të gjuhës. U prek një nga përbërësit themelorë të kombit. Dhe veç kësaj, u prek një gjuhë indoevropiane, pra u bë një provë me Europën, prej së cilës ajo gjuhë ishte shkulur. Ky vend do të bëhet, në kuptimin duhet të bëhet, ka qenë deviza numër një e Rilindjes. Kuptimi i plotë i formulës do të ishte: Shqipëria do të bëhet se s’bën, ku verbi “bën” dëshmon gjithë forcën dhe thellësinë enigmatike të gjuhës. Për sa u përket thënieve të tilla si “vdekje e romanit” ose ca vdekjeve të tjera, ato s’janë serioze, ndaj është më mirë të mos merremi me to. Është një histori që përsëritet qysh nga koha e aedëve grekë, e tipit: tani që kemi teatrin, mbaruan baladat tuaja, e pas shpikjes së shtypshkrimit, tani që kemi librat, s’na duhet teatri, e pastaj me radhë mbarimi i romanit, i kinemasë, i internetit.

Në vitin 2007, sipas fjalëve të kryeministrit të tanishëm të Shqipërisë, partitë politike shqiptare kishin rënë në ujdi dhe kërkonin me përulje që ju të bëheshit president i vendit. Ishte përkushtimi ndaj letërsisë arsyeja pse u treguat aq shpërfillës ndaj një kërkese aq këmbëngulëse të politikanëve?

Në qoftë se nuk do të ishte e vetmja, arsyeja që përmendni ju, ka qenë me siguri kryesorja për atë mospranim. Si President i Republikës së Letrave Shqipe për disa dekada me radhë, si e shihni të ardhmen e kësaj Republike? Përgjigjja ime si shkrimtar, pavarësisht nga titujt që këtij të fundit mund t’i jepen apo të mos i jepen, është, në këtë rast, e pandryshueshme: Republika shqiptare e letrave shkon mirë. Në qoftë se ka diçka që nuk shkon mirë, janë sytë tanë, ose më keq, mendja jonë. Sepse duhet të kesh sy të këqij, e sidomos mendje të keqe, që të ngulmosh poshtë e lart se letërsia shqipe është më e prapambetura dhe më e papërkthyera letërsi në Europë. Pa dashur të zgjatem në një çështje kryekrejt të vërtetueshme, po ju përgjigjem se ky është thjesht një trillim. Për të mos e mbyllur bisedën tonë me fjalën e mësipërme, jo fort të gëzueshme, “trillim”, më lejoni të shtoj se letërsia shqipe është jo vetëm e njohur dhe e përkthyer gjerësisht, por ka kohë që ka hyrë në familjen e letrave europiane, madje më parë se Shqipëria vetë të hynte në familjen e kombeve. Dhe kjo nuk është pak për një letërsi.