Nga Ylli Pata

Ai është i famshëm në të gjithë botën. Romani i tij më i njohur, “Z, orgjia e pushtetit”, është përkthyer në 32 gjuhë të botës dhe filmi i bujshëm me të njëjtin emër, me Iv Montanin e Irenë Papasin, fitoi dy çmime Oskar, si dhe shumë çmime ndërkombëtare.

Por kurrë vepra e tij nuk qe botuar në gjuhën shqipe.

Vasilis Vasilikos, shkrimtari më i njohur grek që është gjallë, ka ardhur në Tiranë pikërisht për ta prezantuar librin e tij të përkthyer nga Kleo Lati. Ai futet direkt në temën e marrëdhënieve mes vendeve, dhe Ismail Kadarenë e cilëson si mik të tij.

“Ndërsa vizitova Muzeun Historik Kombëtar, ajo shprehja e thënë për italianët, “Una facia, una razza (Një fytyrë, një racë)”, vlen më shumë për grekët dhe shqiptarët. Ato portrete, dhe figurat e personaliteteve të shekujve  XVIII dhe  XIX që pashë në pavionet e muzeut, janë njësoj si grekët tanë të kësaj periudhe. Mendova se isha në Muzeun Historik të Greqisë”, thotë ndërsa fërkon llulën e mbushur me duhan, por që nuk e ndez.

Nuk lodhet së firmosuri librat e tij për fansat në Shqipëri, ndër të cilët kritikja e famshme e letërsisë, Klara Kodra.

Vite para rrëzimit të komunizmit në Shqipëri, Vasilikos ndodhej në Korfuz dhe i shkruan një letër Kadaresë. Saktësisht, më 20 korrik 1977.

“Po të drejtohem ty, pra, sepse është koha që t’i tejkalojmë politikanët tanë… dhe të vijmë në dialog, ne, si njerëz të kulturës dhe të artit. Romani yt i mrekullueshëm ‘Gjenerali i ushtrisë së vdekur’… ka diçka nga fryma e Gogolit dhe nga fuqia e Malapartes,” i shkruante shkrimtari shkrimtarit.

“Z, orgjia e pushtetit” është një nga kryeveprat e letërsisë europiane, por është përkthyer në shqip vetëm 40 vite më pas. Askush nuk di të përgjigjet, por shkrimtari thotë se e ka takuar dikur Edi Ramën, kur nuk merrej me politikë, por ishte një artist. “Jemi takuar në zyrën time në Paris (ka qenë ambasador i UNESCO-s); do të dëshiroja t’i jepja një libër me dedikim”, thotë Vasilis pasi ka thithur llullën mendueshëm. Petrit Ymeri, botuesi i tij, ia kthen i nervozuar në italisht: “Nuk e njoh dhe nuk dua ta njoh”.

Shkrimtari i njohur kthehet e firmos librat.

Por nuk i rrihet pa folur për marrëdhëniet mes shqiptarëve dhe grekëve.

“Revolucioni i 1821-shit në Greqi nuk do të kishte fituar nëse nuk do kishte mbështetjen e shqiptarëve. Shumë emra të mëdhenj të revolucionit grek ishin nga Shqipëria. Nëse nuk do të ishte ai kontribut dhe ata shqiptarë, revolucioni nuk do të ishte kryer. Madje pa ata do të ishte shkatërruar dhe revolucioni i viteve 1947-1949 nëse Shqipëria nuk do t’i kishte hapur kufijtë për të majtët që u arratisën nga të djathtët në Greqi.

Sot shqiptarët që gjenden në Greqi nuk janë grekë, por janë bërë qytetarë grekë.

Problemi tani është se mos bëhemi ne emigrantë në Shqipëri. Kriza dhe situata janë të tilla,” thotë duke qeshur Vasilis Vasilikos, i cili më pas flet për librin.

“… Eshtë botuar një libri im këtu, para shumë vitesh, ama nuk është përkthyer nga greqishtja, por nga frëngjishtja…

Libri u shkrua 50 vite më parë, dhe bën fjalë për vrasjen e ‘Z’-së. Para dy vjetësh u ngjit në skenën teatrore  të Athinës, dhe ‘Agimi i Artë’, ekstremistët, vranë një të ri grek. Pas 50 vjetësh njerëzit thërrisnin ‘Zite!!!’( Rron!!!). Dua të them që, për fat të keq, libri është aktual, pasi fashizmi nuk ka ngjyrime.

Eshtë kudo dhe gjithnjë i njëjtë. Sivjet mbushen 53 vite nga vrasja e deputetit. Krimi, vrasja e ‘Z’-së u bë në Selanik, 150 metra larg shtëpisë së prindërve të mi.

Ajo që doja të tregoja përmes këtij libri është varësia që ka një shitës nga polici, një polic nga qeveria, dhe qeveria nga vetë një pallat qeverisës ose mbretëror. Mbretëresha jonë në atë kohë ishte anëtare e një partie naziste.

Deputeti Grigoris Lambrakis, për të cilin bën fjalë libri, ishte një mjek që solli endokrinologjinë, i pari në Greqi.

Pesë herë kampion ballkanik. Pikërisht se ishte simbol, prandaj u vu qëllimi ta masakrojnë. Kështu ai u bë simbol, idhull i gjithë Greqisë. Gjithë ngjarjet e mëvonshme janë pasojë e kësaj ngjarjeje. Kryeministri i atëhershëm i Greqisë, Karamanlis, ikën në Paris me pasaportë false, me pseudonimin Triandafilis.

Në 1965 ndodhi grushti mbretëror i shtetit, dhe më pas Junta. Eshtë një zinxhir pasojash i këtij krimi politik. Dekada ‘60 ishte edhe 10-vjeçari i vrasjeve politike.

I pari Llambrakis, më vonë Kenedi, dy vjet më pas vritet luftëtari i famshëm i Marokut, më pas Martin Luther King, Robert Kenedi, etj. Të gjithë u bënë heronj.

Në dekadën  pasuese, në atë të viteve ’70, ndalen vrasjet politike dhe kalojmë në fazën e vrasjeve që paraqiten si vetëvrasje. I pari  ishte greku i rezistencës në Hagë, Jorgo Margojenis nga Kreta, i cili u vra dhe e paraqitën sikur ishte vetëvrasje.

Nuk e dinin se ai ishte sallak. Thanë se u vetëvra kështu (tregon gjestin e vetëvrasjes me dorën e majtë në këmbëzë nga tëmthi i djathtë). Unë mora dosjen e tij. Kërkova dhe kërkova, dhe zbuloj se pse e vranë. Dhe shkruajta librin, ‘Metoda e vrasjeve politike’.

Obobo, harruam se heroina në librin ‘Z’ është gruaja e Llambrakisit. Në faqet e librit gjejmë krimin, vrasjen barbare, ndërsa pjesa më lirike është e lidhur me pjesët e gruas.

Tek ajo ne gjejmë dramën e gjithë Greqisë. Në këtë botë nuk paguajnë burrat, por gratë.”

Vasilikos thotë që sot diktatura e re është “mania e parasë”, kapitali që korrupton çdo gjë dhe këdo. “Asaj nuk ia gjejmë dot anën”, thotë dhe shton se ka ardhur koha për një utopi të re, e cila do të sjellë një doktrinë të re për njerëzit që do të përballen me kapitalin.