Si të shpëtojmë nga kurthi i Cinizmit?

Jamil Zaki

Profesor i Psikologjisë në Universitetin e Stanfordit

Ne po jetojmë në mesin e një pandemie globale, e cila zbuloi instinktet tona më të këqija, në momentet më të këqija. Jemi kaq të ndarë sa shëndeti publik është bërë një luftë për pushtet. E filluam një vaksinë, një inovacion në nivelin e zbritjes në Hënë, dhe më pas e mbajtëm vetëm për vendet e pasura, ndërsa të varfrit vuanin. Në këtë sfond, a nuk është të folurit për optimizmin gjë demode, e prapambetur dhe naive, duke pasur parasysh gjithçka që kemi kaluar? Shumë njerëz e kanë zëvendësuar atë me cinizmin: idenë se njerëzimi është i pangopur, egoist dhe i pandershëm. Në vitin 1972, 45 për qind e amerikanëve mendonin se shumicës së njerëzve mund t’u besohej. Deri në vitin 2018, kjo shifër kishte rënë në rreth 30 për qind. Po jetojmë një epidemi cinizmi. Unë e di mirë, vitin e kaluar më infektoi edhe mua, dhe supozohet që unë jam imun. Unë jam psikolog dhe neuroshkencëtar, dhe gjatë gjithë karrierës sime, kam studiuar anën solare të natyrës njerëzore. Laboratori im dhe unë kemi zbuluar se dhënia e parave aktivizon pjesë të ngjashme të trurit, si ngrënia e çokollatës dhe se kur ndihmojmë njerëz të tjerë që janë në stres, ne qetësojmë edhe stresin tonë. Ideja është që kemi edhe të mira brenda nesh. Tani, njerëzve u pëlqen ta dëgjojnë këtë, por në vitin 2020, fillova të urreja ta them me zë të lartë. Unë ndërtoja shpresën tek të tjerët, ndërsa humbja timen. Predikoja për mirësinë njerëzore gjatë gjithë ditës dhe isha i irrituar gjatë natës. Po shisja diçka që nuk do të doja ta blija më. Ndihesha si një mashtrues. Por, edhe nëse mendoni se cinizmi është një përmirësim i sistemit që na lejon të shohim se kush jemi në të vërtetë, kjo nuk është e vërtetë. Na fut në kurth në një version të botës në të cilën nuk duam të jetojmë, një gjë që nuk kemi pse ta bëjmë. Një nga studimet e mia të preferuara të të gjitha kohërave, ka ndodhur në Brazilin juglindor. Dy fshatra peshkatarësh atje ndahen me vetëm 30 milje. Dikush ulet buzë oqeanit, ku peshkimi kërkon varka të mëdha dhe pajisje të rënda. Për të siguruar jetesën, peshkatarët duhet të punojnë së bashku. Dikush tjetër ulet buzë një liqeni, ku peshkatarët peshkojnë vetëm me varka të vogla dhe konkurrojnë me njëri-tjetrin. Vite më parë, studiuesit testuan se si njerëzit në secilin prej këtyre fshatrave, reaguan ndaj një sërë eksperimentesh sociale. Peshkatarët e oqeanit u besonin të huajve dhe bashkëpunonin me fqinjët e tyre. Peshkatarët e liqenit konkurronin dhe nuk kishin besim. Por këtu është Edhe pjesa më “e çmendur”. Këta njerëz nuk ishin ndryshe nga njëri-tjetri në fillim, por sa më gjatë që peshkatarët punonin në liqen, aq më shumë ata konkurronin. Sa më gjatë që punonin në oqean, aq më pak punonin. Disa familje, shkolla dhe kompani janë si fshatrat e oqeanit. Njerëzit besojnë, sepse e dinë që të tjerët do ta fitojnë atë që duan. Disa janë si qytete liqenore – njerëzit kujdesen për veten e tyre, sepse askush tjetër nuk do ta bëjë këtë. Botët tona sociale na formojnë, si balta, në versione shpresëdhënëse ose cinike të vetes sonë. Dhe tani, shumë prej nesh po jetojnë në një qytet liqenor me përmasa historike. Pabarazia është rritur, padrejtësia është gjithandej, interesi vetjak gjithashtu dominues. Këto forca rrisin cinizmin, e po ashtu edhe kohëzgjatjen e fatkeqësive. Pas 18 muajve të fundit, ekziston një shans i vërtetë që ne mund të kalojmë në një lloj ngrice të përhershme cinizmi.

Tani po hamendësoj se mund të ketë disa cinikë krenarë në audiencë sot, dhe ju mund të mendoni: “Dakord, shumë njerëz duhet të kthehen në anën e errët. Optimizmi mund të bëjë të ndihesh mirë – por, po kështu mund ta quash edhe një tiramisu si ushqim të shëndetshëm, por ne nuk mund të besojmë çfarë të duam.” George Bernard Shaw thoshte se fuqia e vëzhgimit të saktë quhet zakonisht “cinizëm”, nga ata që nuk e zotërojnë atë.

107 vjet më vonë, filozofja Lisa Simpson na mësoi se ndërsa inteligjenca rritet, lumturia zvogëlohet. Ndoshta edhe shpresa. Ndoshta cinizmi është çmimi i të paturit të drejtë.

Shumica e njerëzve mendojnë kështu. 70 për qind mendojnë se cinikët janë më të zgjuar se jocinikët; 85 për qind mendojnë se janë detektorë më të mirë të gënjeshtrës. Shumica e njerëzve e kanë gabim. Rezulton se cinikët priren të performojnë më keq sesa jocinikët në testet njohëse. Ata fitojnë më pak para dhe humbasin më shpesh në negociata. Ata nuk janë të mirë as për të pikasur njerëzit e këqij. Në një studim, kërkuesit kryen gjoja intervista pune, duke u kërkuar gjysmës së kandidatëve të gënjejnë dhe gjysmës të thonë të vërtetën. Cinikët dhe jocinikët panë videot e këtyre intervistave dhe morën me mend se kush po gënjente. Dhe cinikët dolën shumë më keq. Në përgjithësi, ata supozojnë se gënjeshtarët janë kudo, kështu që nuk mund të dallojnë njerëzit e vërtetë, nga turma.

Pra, cinizmi mund të mos jetë aq i zgjuar sa mendoni, por është ende i fuqishëm, sepse historitë tona për njëri-tjetrin bëhen si ato profecitë vetë-përmbushëse. Cinikët kanë më shumë gjasa të refuzojnë intimitetin dhe bashkëpunimin. Ata lëndojnë të tjerët për të mos u lënduar. Ata priren të spiunojnë kolegët e tyre dhe të dyshojnë tek miqtë e tyre, dhe njerëzit e tjerë, çuditërisht, reagojnë keq — ndonjëherë, duke vepruar me egoizëm si përgjigje ndaj tyre. Me fjalë të tjera, duke keqtrajtuar të tjerët, cinikët krijojnë ekzaktësisht kushtet të cilave u druhen. Ata rrëfejnë histori të mbushura me zuzarë, dhe përfundojnë duke jetuar në to. Unë e quaj këtë kurth të cinizmit dhe laboratori im eksploron mënyrat se si njerëzit bien në të.  

Në një studim, ne pyetëm njerëzit se si funksionon lumturia. Disa menduan se kjo është një lojë me shumë zero, që do të thotë se ndërsa lumturia e një personi rritet, ajo e një personi tjetër duhet të ulet. Gabohen! Rezulton se kur ne sillemi me bujari ndaj të tjerëve, kjo priret të rrisë lumturinë tonë. Por cinikët vepruan sipas iluzionit të tyre. Kur u jepej mundësia për të ndihmuar të huajt, ata kishin më pak gjasa ta bënin këtë. Ata gjithashtu përfunduan më pak të lumtur. Duke akumuluar mirëqenien, ata humbën një nga përbërësit kryesorë të saj – njerëzit e tjerë.

Studimet tona dhe shumë të tjera na japin një pasqyrë të qartë të kurthit të cinizmit. Kur vendosim se secili është për veten e vet, ne nuk e shohim mirësinë e njerëzve. Kur mendojmë se bota është me shumën zero, të gjithë bëhen armiq potencialë.  Këto pikëpamje përhapen. Prindërit ua përcjellin dyshimet fëmijëve të tyre. Politikanët veprojnë me keqbesim dhe dëmtojnë besimin e votuesve tek njëri-tjetri. Kompanitë mediatike tregtojnë gjykime dhe zemërim. Cinizmi ynë është produkti i tyre dhe është një industri në rritje.

Pra, cinizmi nuk na ndihmon ta shohim realitetin më qartë. Ai e ndryshon realitetin, duke helmuar marrëdhëniet, jetën dhe kulturën tonë. Nuk është një përmirësim i sistemit, është një virus mendor.

Por ne nuk kemi pse e pranojmë atë. Mund të marrim kontrollin e historive tona. Duhet ta bëjmë, për t’i shpëtuar kurthit të cinizmit.

Në një studim, ne u mësuam njerëzve se lumturia nuk është një lojë me shumën zero dhe se kur ndihmojmë të tjerët, ne ndihmojmë edhe veten tonë. Këta njerëz, krahasuar me ata në gjendje cinike, më pas dhuruan më shumë për bamirësi dhe përfunduan gjithashtu më të lumtur. Në studime të tjera, ndryshuam mënyrën se si njerëzit mendonin për ndjeshmërinë në politikë. 

Kjo është ajo që unë dua që ju të mbani mend dhe ajo që dua të dini: nëse historitë cinike mund të bëhen vetëpërmbushëse, puna jonë tregon se edhe ato shpresëdhënëse munden të bëhen të tilla.

Cinizmi nuk është rrënja e vetme e problemeve tona dhe vetëm optimizmi nuk i zgjidh ato. Por është e vështirë të ndryshosh një sistem të prishur nëse mendon se është një pasqyrë e natyrës tonë. Nëse njerëzit janë egoistë deri në thelb, atëherë ligjet dhe praktikat toksike do qëndrojnë gjatë mes nesh. Por ne të gjithë mund të zgjedhim të tregojmë një histori tjetër. Ne mund të jemi skeptikë – duke kërkuar prova para se të besojmë te njerëzit – por mund të shpresojmë, duke ditur se ata mund të ndryshojnë për mirë. Ne mund ta vërejmë mirësinë e tyre edhe kur media nuk e bën këtë dhe të krijojmë sisteme të ndërtuara mbi atë mirësi. Ne mund të gjejmë njerëz të tjerë në lagjet tona, sindikatat dhe komunitetet tona fetare që duan të njëjtën gjë. Ne mund të përdorim optimizmin tonë kolektiv për të ndërtuar xhepa solidariteti dhe ndihme reciproke, fshatra oqeanike në miniaturë, që mund të rriten me kalimin e kohës.

Tani, kjo është pjesa e bisedës ku unë duhet t’ju tregoj se si e kurova cinizmin tim. Por e vërteta është se ende po përpiqem. Në varësi të ditës apo orës, më besoni, mund të jem po aq cinik sa kushdo këtu. Por unë e shoh cinizmin për atë që është – një ranore psikologjike që do të më tërheqë më thellë, sa më shumë të eci nëpër të.

Kështu që unë luftoj për të besuar te njerëzit, jo sepse ndihem mirë, por sepse historitë kanë rëndësi dhe ne po i tregojmë tonat gjatë gjithë kohës, së bashku. Ne të gjithë ngecim në ranore – ndonjëherë, nuk është problem. Por herën tjetër që do të arrini të tërhiqni veten Tuaj dhe të gjeni pak besim te njerëzimi, përpiquni të mbani mend që të ktheheni dhe të kapni dikë tjetër që ka ngecur, derisa shumë prej nesh të mund të dalin në tokë të sigurt. Sepse optimizmi nuk është një relike e së shkuarës. Është një çelës për të ndërtuar një të ardhme më të mirë duke na lejuar ta shohim atë më qartë. / Me shkurtime nga TED Talks – Bota.al