Jeta në Gjenevë e çiftit Dostojevski në ditarët e së shoqes… Pasioni për bixhozin dhe varfëria ekstreme në të cilat shkroi kryeveprat e letërsisë

 

E diel 20/21 dhjetor – Shkova të falem në Kishë. Para se të nisesha bëra sherr me Fedian, i cili më gërthiti që e zgjova aq shpejt. Më pas u pajtuam. Bëra një fustan të vogël për Sonjeçkën. Shkova tek Raimonda. Ajo më tha gjëra të këqija për të zonjën e shtëpisë ku kemi vajtur. Sa u tmerrova. Besoj se gjysma e atyre që më thotë janë të vërteta.

E shtunë 21 dhjetor – Sot ishte festa ime. Fedia më kishte blerë qysh përpara një ëmbëlsirë të madhe dhe në mëngjes, ai më dhuroi katër palë doreza të ngjyrave të ndryshme. Kishte paguar për to dhjetë franga në një kohë që ne kemi kaq pak para për të jetuar. Ai nisi të më diktonte romanin e ri, sa kohë që e braktisi të vjetrin. Midis 23-31 dhjetorit, koha kaloi shumë shpejt. Në mbrëmje ne bëjmë diktim, pastaj unë e rikopjoj. Kam qepur gjithë ato rroba fëmijësh. Më 31 shkova të lë peng unazat e martesës. Meqë Kleri e kishte mbyllur dyqanin e vet, m’u desh të shkoja te Krimseli tek i cili e lashë fustanin. Gruaja e tij ishte shumë e sjellshme, ndërsa ai u soll shumë ftohtë.

“Sot u zgjova herët në mëngjes dhe nisa të lexoj ‘Prindër të varfër’ të Balzakut, të cilin e morëm dje në bibliotekë. Me turp të madh më duhet të pohoj s’kam lexuar asnjë libër të Balzakut dhe nuk e njoh letërsinë franceze. Ndaj tani, në orët e lira që më mbeten, dua t’i vihem zbulimit të shkrimtarëve të mëdhenj. Fedia ka qenë udhërrëfyesi. Ai do të dijë të më zgjedhë librat e mirë që duhet të lexoj, në mënyrë që të mos harxhoj kohën në lexime pa interes”.

Ky është mëngjesi i së enjtes më 5 shtator 1867 i Ana Grigorievnës, vajzës së re që kishte befasuar të gjithë me zgjedhjen e saj, duke vënë kurorë me një burrë më të madh në moshë, shkrimtarin e njohur rus Dostojevski. Ajo do ta ndiente që kur hyri për herë të parë në studion e tij se marrëdhënia e tyre nuk do të ishte asnjëherë vetëm pune. Përtej fjalëve normale të takimit të parë, ajo e ndjeu se ai fshehu fjalë të tjera që do t’ia thoshte më vonë, teksa ajo hidhte mbi makinën e shkrimit fjalitë e tij. Janë të njohura historitë e dashurive mes shkrimtarëve dhe stenografëve të tyre, por në këtë galeri historish, ajo e Anës është ndoshta më e njohura, dhe kjo sepse ajo vendosi ta bënte të paharrueshme këtë lidhje, duke hedhur në një fletore të thjeshtë gjithë ditët e saj përkrah Fedias (ashtu e quante ajo Dostojevskin). Nuk kishte shumë rëndësi se sa libra kishte lexuar, me këto shënime ditari, që për shumë vite do të rrinin të fshehura, Ana do të vendoste në bibliotekën e madhe të botës një libër që do të rrijë përgjithmonë me emrin e saj, ashtu si dashuria e saj për Fedian.

Po atë mëngjes të 5 shtatorit, pas leximit të Balzakut, vajza e re shkon të takojë pronarët e shtëpisë ku ishin vendosur për të jetuar në Gjenevë. Nga ato çfarë ajo shënon mësojmë se në qytet pritej të vinte Garibaldi. “Sipas tyre, Zvicra, si një vend i lirë që është, nxit dëshirën e të gjithë shteteve të tjera për ta nënshtruar atë, ngaqë mirëqenia e saj ngjall një smirë universale. Plakushet tona janë të bindura se Zvicra është vendi më i mirë në faqen e dheut dhe se synimi i botës mbarë është që ta shtjerë në dorë këtë vend të bukur. I shkrova këtë letër mamasë, për ta bindur të vijë këtu te ne. Do të ishte e mundur një gjë e tillë? Ne kemi kaq pak të ardhura dhe kjo gjë do të na hapte shumë shpenzime…”, shkruan Ana.

Nga ky mëngjes e deri mbrëmjen e dy viteve më vonë, Ana do të hedhë në letër çdo detaj të jetës së saj me Fedian, shqetësimet e vogla të një gruaje që kishte rënë për herë të parë në dashuri dhe perceptimet e shkrimtarit për botën. Ky ditar i cili vjen në shqip nën përkthimin e Helena Kadaresë (botimet Onufri), është një ndër librat më të lexuar që prej botimit të tij të parë në botë. Duket si një manual me receta dashurie kushtuar gjithë grave që duan të ruajnë dashurinë e tyre për një burrë. Shumë biografë apo studiues kanë hulumtuar këtë ditar dhe për të shtjelluar vepra të Dostojevskit. Pol Kalini është një prej tyre, i cili i sheh ditarët e Anës si mënyra më e mirë për të lexuar veprën e Dostojevskit.

Fletorja intime e Ana Grigorievnës bën fjalë për periudhën gjenoveze të çiftit Dostojevski nga vera e vitit 1867 deri në dimrin e atij viti. Më 15 shkurt 1867 Fjodor Dostojevski martohet për herë të dytë me Ana Grigorievna. Gruaja e tij e parë, Maria Dimitrievna, vdiq më 1864. Kjo periudhë përkon me një punë intensive të shkrimtarit me romanin “Idioti”. Në këtë fletore do të gjejmë shumë shënime për rrugët, sheshet dhe monumentet e Gjenevës si dhe për shumë vende të ndërtuara në breg të liqenit. Ana tregon me hollësi ngjarjet që shënojnë fillimin e qëndrimit të tyre në Gjenevë. Ajo flet për Kongresin e Lidhjes së Paqes që u hap më 9 shtator 1867, në të cilin mori pjesë dhe vetë Garibaldi. Çifti Dostojevski shkoi atje vetëm në seancën e tretë të datës 11 shtator. Kongresi u mblodh me nismën e inteligjencës liberale e republikane për t’i dalë përpara pretendimit të Napoleonit III për Luksemburgun për të penguar kështu një luftë të re…

Në gusht të vitit 1867, Dostojevski që është nisur nga Drezdeni dhe Badeni mbërrin në Gjenevë bashkë me gruan e re 20-vjeçare. Vetëm disa muaj më parë, ajo kishte punuar si stenografe e shkrimtarit, e dërguar tek ai nga botuesi Stellovski. Ajo bëhet kështu zonja Dostojevski, gruaja e dytë e një shkrimtari të famshëm. Ai është njëzetegjashtë vjet më i madh se ajo, i sëmurë, i plakur para kohe. Viti i parë që Ana kalon me të shoqin në Gjenevë është për të një zbulim i jetës bashkëshortore, por edhe i botës perëndimore njëkohësisht.

Dostojevski ndërkaq kishte qenë i dënuar me vdekje dhe i është hequr dënimi pikërisht në çastin e fundit. Ai kishte bërë burgun dhe kishte shkruar romanet “Krim e ndëshkim” dhe “Lojtari”. Të gjitha këto kishin qenë të shoqëruara me ethet e tij të njohura në atë kohë për kazinotë. Jemi në çastin kur hapet për të dhe periudha e shkrimit të romanit “Idioti” që në vetvete është një meditacion kolosal dhe dramatik i paraqitjes kristiane të së Mirës. Pikërisht në këtë perspektivë të dyfishtë të zotëruar kryesisht nga marrëdhëniet e çiftit të porsamartuar, zë vend ky ditar i jashtëzakonshëm. Ajo çfarë bie menjëherë në sy që në faqet e para të tij, janë dy cilësi të rralla të kësaj gruaje, që në vetvete s’kanë asgjë kundërthënëse mes tyre: është çiltëria e saj si dhe turpi.

Duke qenë një njohëse e mirë e stenografisë, Ana Grigorievna ka përdorur tërë artin e saj për t’i mbrojtur dhe për t’i ruajtur sa më mirë marrëdhëniet bashkëshortore që shënon aty. Ajo i ka rrethuar ato nga një mantel i padepërtueshëm sekreti, duke i lënë jashtë këtij manteli të gjithë biografët apo kritikët që përgjatë viteve kanë dashur të depërtojnë përmes shkrimit të saj. Në këtë mënyrë, ditë pas dite, që nga viti 1867 deri në lindjen e fëmijës së tyre të parë më 1968 ajo ka shënuar me imtësi çdo gjë që ka pasur të bëjë me jetën e saj përkrah shkrimtarit të madh.

Këto shënime të njohura me emrin “Fletoret” i dhanë asaj tërë mantelin e librit “Kujtimet” që e shkroi shumë kohë më pas. Të nisura më 1911 “Kujtimet” u botuan më 1912, 30 vjet pas vdekjes së shkrimtarit. “Duke lexuar ‘Fletoret’ e burrit tim, si dhe ato të miat, – thotë Ana Grigorievna, në parathënien e ‘Kujtimeve’ – zbulova kaq detaje interesante sa vendosa t’i shkruaja ato jo me stenografi por me një gjuhë që do të ishte e kapshme nga të gjithë”. Transkriptimi dhe nxjerrja në dritë e “Fletoreve” prej asaj vetë do të shënojë etapën e parë drejt këtij realizimi siç e dëshmon edhe një shënim i shkruar nga dora e saj më 1902: “Në rast se vdes apo kam një sëmundje të rëndë, lidhur me ‘Fletoret’ që kam shkruar me stenografi, mes gjërave që po lë, gjenden katër të tilla. Ato përbëjnë ditarin që kam mbajtur kur ne sapo ishim nisur jashtë shtetit. Një pjesë të këtyre shënimeve unë i transkriptova vetë dhe po vetë i nxora në dritë. Dëshira ime është që ajo pjesë që ka mbetur prej tyre të asgjësohet. Është e pamundur të gjendet dikush që do të dinte t’i deshifronte ato me saktësi. Sepse aty janë përdorur, qëllimisht, shkurtime fjalësh të një rëndësie të veçantë. Kështu që cilido që do të mundohej t’i zbërthente do të haste vështirësi të atij lloji që do ta çonin në përfundime krejtësisht të gabuara. Veç kësaj s’do të dëshiroja kurrsesi që njerëz të huaj të depërtonin në jetën time intime dhe në atë të Fjodor Mihailoviçit. Ndaj dhe kërkoj me këmbëngulje që këto shënime të zhduken”.

Që në çastin që Ana vendosi t’i përgatiste vetë “Kujtimet” e saj për botim, ajo e ndërpreu transkriptimin dhe nxjerrjen në dritë të “Fletoreve”. Porosia që la pas, për asgjësimin e tyre, tregon më së miri vlerën e jashtëzakonshme të të dhënave që ato përmbajnë. Përpjekja e parë për deshifrimin e “Fletoreve” të mbetura u ndërmor në vitin 1960, me iniciativë të akademikut Pavloviç Aleksejev. Përballja e teksteve të shifruara me fragmentet, ndërkaq të botuara nga vetë Ana, i bëri të mundur Sesilë Poshemanskajës të deshifronte e të nxirrte në dritë tërësinë e plotë të tekstit të “Fletoreve”. Ato arritën të botohen të plota në vitin 1973. Edhe pse kemi të bëjmë me një rrëfim të imtësishëm, rrëfim që ndonjëherë shkon deri në kufijtë e së mërzitshmes, “Ditari” me vërtetësinë e tij mahnitëse përbën një dokument unik për jetën e çiftit Dostojevski. I munduar, i sëmurë, i shqetësuar, disa herë fëminor deri në kokëfortësi e disa herë të tjera i urrejtshëm për meskineritë e tij të papritura, përpara syve tanë kemi një Dostojevski çuditërisht të gjallë dhe krejt të afërt për ne. Ana Grigorievna shënon në këtë “Ditar” vetëm gjëra thelbësore të jetës së saj me shkrimtarin e madh. Por kujdesi i madh që ajo ka për ta ruajtur nga çdo shikim i jashtëm, ka bërë që ndërmarrja e saj modeste të ketë një liri përshkrimi të pakufishme.

Gruaja e re merr guximin të shënojë gjithçka që ndodh në jetën e tyre, ngaqë është e sigurt që shënimet e saj, s’do të lexohen prej askujt. Megjithatë, ky tekst i nxjerrë nga i padeshifrueshmi “Ditar”, në kundërshtim të plotë me vullnetin e autores, nuk do të duhej të kishte dalë në dritë, po qe se ai kufizohej thjesht në disa imtësi therëse apo zbulime të papritura, që nganjëherë duket sikur e ulin figurën e personit për të cilin janë shkruar. Në të vërtetë, historia e njerëzimit është e mbushur plot me gra abuzive, që e paraqesin bashkëshortin e tyre të njohur duke e vënë atë në një nivel mediokriteti brenda kuzhinës së tyre familjare. Një gjë e tillë është krejtësisht e përjashtuar për Ana Grigorievnën që, me të drejtë ka merituar lavdërimin e një prej mjeshtërve më të mëdhenj të kësaj fushe, Leon Tolstoit. “Shumë shkrimtarë do të ndiheshin mirë, thotë ai, në qoftë se përkrah tyre do të kishin pasur një bashkëshorte si ajo e Dostojevskit”. Por dashuria që ajo ka për të shoqin nuk e verbon deri në atë pikë sa të besojë qoftë për një çast, se Dostojevski ka për të hequr dorë nga vesi për bixhozin. Po kështu mllefet e tij qesharake nuk është se zënë shumë falje para syve të saj. Ajo bëhet si çdo grua e padurueshme kur i kërkon llogari për një faturë të papaguar që do t’i duhej tani ta paguante vetë.

Në njëqind raste do t’i shohim atij ca tipare, të cilave po t’u mëshohej dhe pak do të kishin përpara rreshtave një personazh të urryer. Por Ana na jep një Dostojevski ndryshe. Përmes këtij rrëfimi tronditës ai shfaqet në këtë ditar më i thjeshtë e më i vërtetë se kurrë. Të vjen keq dhe në të njëjtën kohë mahnitesh prej tij. Mrekullia e këtij njeriu ndihet qartë në dhembshurinë e jashtëzakonshme e të pashtershme që buron nga çdo frazë e këtij ditari. Edhe pse s’ka më asnjë iluzion për dobësitë e të metat e të shoqit, ajo nuk e vë asnjëherë në dyshim përkushtimin që ka për të. Është e mrekullueshme skena kur Dostojevski niset për në Sakson-Lë-Bë për të luajtur kumar rublat e fundit të familjes. Edhe pse është e bindur që ai ka për t’i humbur të gjitha dhe më pas ka për të gënjyer për gjithçka, Ana e ruan të paprekur dashurinë e saj për të?

“Ç’gjë tjetër përveçse një dashurie të madhe do t’i bënte ballë kësaj vuajtjeje? Pa u shtirur, pa e tepruar, gjithashtu Ana Grigorievna ngrihet në rangun e atyre të paktave gra që dinë të jenë vetvetja përpara njeriut që ato dashurojnë, duke pasur parasysh, megjithatë, edhe përmasat e jashtëzakonshme të figurës me të cilën kanë të bëjnë. Përmes dhembshurisë, një klithmë e mbytur përçon faqet e këtij që është skamja e frikshme që shkon deri në kufijtë e një varfërie të padurueshme. Kjo shtrëngesë e vazhdueshme financiare që rri mbi kryet e çiftit e gatshme për ta shkatërruar çdo çast atë, helmon dhe trazon pareshtur jetën e përditshme të Anës, madje dhe vetë ekzistencën e saj. Dëshmitë tronditëse që gjejmë këtu, hedhin dritë mbi familjen Dostojevski dhe për vështirësitë që ata kanë për të mbijetuar. Ankthi i varfërisë dyfishohet nga ndjenja e trishtë e mërgimit.

Ana Grigorievna kupton më së miri vetminë e dyfishtë në të cilën i ka dënuar pozicioni që kanë: janë në një vend të huaj dhe janë pa para. Sa kohë që i shoqi është kokë e këmbë i dhënë pas etheve të krijimit, ajo ka kthjelltësinë të shohë brishtësinë e frikshme të situatës ku ndodhen. Dhe të gjithë këtë e shpreh me fjalë të paharrueshme për nga thjeshtësia. Asnjë përpjekje nga ana e saj për të bërë përshtypje, asnjë patetizëm spektakolar. Dhe, kur më së fundmi emocioni e kap, shkak për të bëhen ato vogëlsira të mjera që fati ia nxjerr përpara. Dhe mynxyrat më të mëdha duket sikur vijnë më së shumti prej tyre, sesa nga goditjet e papritura të fatit vetë. Pikërisht këtu ne arrijmë të prekim thelbin e këtij personazhi, që na ka dhënë dokumentin më të çmuar të letërsisë së Dostojevskit. Në këtë tekst nuk duhet të kishte shumë lexues përveç Anës, e kjo ndihet nga ndrojtja me të cilën ajo fsheh imtësitë.

Gjithçka gjallërohet e merr jetë, madje i largohet zymtësisë, kur i rikthehet 4 tetorit të vitit 1867, ditës kur si stenografe trokiti për herë të parë në derën e Dostojevskit, këtij shkrimtari aq të njohur të kohës. Idili që e afron shkrimtarin e shquar me vajzën e panjohur zbulohet në këtë ditar. Mes tyre krijohet një gjuhë komunikimi në heshtje, plot nuanca e nënkuptime.

Nuk mungojnë në këtë “Fletore” dhe skenat e xhelozisë. Më 11 shtator Ana flet për një skenë xhelozie ndaj të shoqit. “Letra e Drezdenit” që ajo përmend, të shtie në dyshime. Përse është fjala? Në maj të vitit 1867 mbërriti një letër nga Sulsova në adresë të Fjoror Dostojevskit. Në çastin e mbërritjes së letrës, ai nuk ishte në shtëpi, kishte shkuar të luante në kazinotë e Hamburgut. Cila është kjo Sulsova? Shkrimtarja Apolinaria Prokofievna Sulsova kishte qenë për njëfarë kohe mikeshë shumë e afërt me Dostojevskin. Duke njohur shkrimin e saj Ana e hapi letrën dhe e lexoi. Ishte një përgjigje e saj për një letër të marrë nga Dostojevski ku ai e lajmëronte për martesën me Anën. Pas kthimit të të shoqit, Ana priti që pasi ta lexonte letrën ai vetë t’ia tregonte gruas së re se nga vinte letra, por ai e lexoi e heshti, çka solli zemërimin e Anës. Dy herë, Ana përmend në ditar emrin e Ana Vasilievnës. Bëhet fjalë për një shkrimtare ruse e cila më pas do të marrë pjesë në Komunën e Parisit. Letra që ajo i kishte shkruar Dostojevskit mbante datën e fillimit të nëntorit 1866. Ndërsa për Elena Pavllovnën ajo shkruan: “Nëse Fedia nuk do të ishte martuar me mua, me siguri ai do të ishte martuar me të…”.