FOLKLORI HIMARIOT PËR GJUHËN SHQIPE
NGA IDAJET JAHAJ/Poet, studiues, Vlore/
Folklori i fshatrave të Bregdetit është nga faqet më të shkëlqyera të folklorit shqiptar. Si në një oqean epiko-lirik aty shkëlqejnë dete luftrash, këngë dasme, të punëve të përditëshme, ninulla shqip, këngë baritore e për mjeshtëri të tjera të jetesës së këtyre banorëve krenarë në këto brigje të ashpra. Po më shumë shkëlqen historia e qëndresës dhe mbijetesës në shekuj. Kjo ka qenë e veçanta e këtij populli “volfram” në histori. Pavarësia e famshme himarjote u bë e njohur dhe e lejueshme si në pak pika të Perandorisë Osmane për pesë shekuj me radhë. Kjo epikë shkëlqen me trimat, betejat, të rënët, qëndresën, shpirtin e kolektivitetit, kryelartësinë e zgjuarsinë himarjote nëpër shekuj. Ç’jehonë ka kumbimi i vargjeve:
Qysh ka qënë mëmëdheja,
Iskanderi si rrufeja,
Filipiadha nga Janina,
Që ka pjellë aqë trima…
Ose:
Shtatë fshatra si yje,
Si shtatë shenjëzat në qiell,
Thotë pashai: “Do tu bie,
Do t’i shtyp, t’i bëj llomije!…
Por himariotët nuk u mposhtën. Qëndresa e tyre ka qenë nga shtyllat më të forta të kombit shqiptar. Himariotët kanë qenë heroikë jo vetëm për mbrojtjen e integritetit të tyre si tokë e si popull në këtë rrip të atdheut, por edhe në luftë për tërësinë tokësore të këtij dheu. Në lidhje të ngushtë me Lumin e Vlorës e krahina të tjera, ata kanë shkuar deri edhe në Mal të Zi, nën udhëheqjen e Gjolekës për mbrojtjen e kufijve veriorë (1852). Kjo rezistencë ka gjetur shprehjen e vet edhe në ruajtjen e shenjës kryesore të kombësisë: atë të gjuhës amtare – shqipes. Edhe në këtë luftë populli i bregut ka shprehur forcën e vet, identitetin kombëtar, krenarinë për këtë, ka dënuar e demaskuar tentativat e përtejdetit jugor për diversion ideologjik e mohim të gjuhës amtare.
Që në fillim të shekullit të 20-të goja e popullit bregas gjëmon:
Shoqe, djalin dot s’ma shan,
Se me penë ai ta dan,
Dhe me pallë ai të çan,
Janë e janë djemt e Bregut,
Të penës e të dyfekut.
Më pas, krenaria epike e brezave:
Djemt e Bregut me dyfeqe
Me krrabë, poture, sherqe,
S’duan “oriste” as “lepe”,
Se flasin shqipen me derte.
Për këtë gjuhë rrojnë, digjen e hijeshojnë në këto brigje, këta bij, duke u krenuar me dinjitetin e tyre etnik shumë të lashtë.
Që më 1909 një komision i Himarës i shkruan Kongresit të Elbasanit: “Me gas të math, me vullnet të dhaskalëve z.z. Naqe Konomi, Kostë Kondo, Gaqe Kapore me shokë, e me dashje të Pleqësisë së Imarës e të Shoqërisë “Labëria” të Imarës, mbësuam mbledhjen e Kongresit të shkronjave tonë ndë Elbasan. Dhamë dëshirën me rrahjen e nxehtë të zemrës që gjithë mëmëdhetarët që janë ati të ndihën për të përhapurit e gjuhësë t’onë shqip, për mbrothësinë e shqipëtarëvet ndë dituri… Tok me ndimë po apëmë 30 lira për skolinë.
Imarë, më 3 shtator 1909”
Kështu himariotët i shkruajnë Ismail Qemalit më 1912, ku i shprehin gëzimin dhe gatishmërinë e tyre për qeverinë shqiptare:
O flamur shqipe me derte,
Të kërkuam e na erdhe;
Na erdhe i kuq me shqipe,
E vendin na e llamise.
Dhe si betim i pakthyeshëm:
Dhe një të mbetet i gjallë,
Shqipëri kemi vatanë,
Si e lanë të parët tanë,
Flamurin me zhgabë do mbamë!
Emri “Shqipëri” dhe “shqiptar” skuq si rrufe nëpër vargjet:
Kristo Vjero Gjikënuri
Nder të madh Bregut i pruri,
Nuk trembej nga rrufeja
Se kish gjak shqiptar ndër deja.
Dihet se në gjysmën e parë të këtij shekulli pati tentativa të fqinjëve jugorë për diversion ideologjik e kulturor ndër banorët e Bregut. Një nga fushat nevralgjike të këtyre synimeve u bë gjuha amtare. Populli i diskreditoi përpjekjet e tradhtarit Spiro Milo që mori në dorë flamurin e një kombi tjetër për të mohuar kombin e tij e, siç dëshmonte dhe vetë “fisin e tij kurveleshas”:
Polo Gjika në Himarë,
Spiro Milos i tha dy fjalë:
I tha: Këtu s’jemi Elladhë!
Pse punon për Grekomanë?
Palas, Dhërmi e Himarë,
Janë një, s’jemi të ndarë,
Jemi një fis e një farë,
Kurveleshas e krutanë!
1914
Me konsolidimin e shtetit shqiptar, pas viteve 20-të, këto tentativa u zbehën, por u ringjallën prapë në vitet ’30-të. Në vitet 1932-3, nëpërmjet mësuesve të paguar prej tyre, u synua të mbylleshin shkollat shqipe e të hapeshin ato greke. Por këto përpjekje ndeshën në murin e patriotëve dhe popullit të Bregut. Dhespoti Kotoko, që vinte nga Gjirokastra për këto qëllime, u përzu me turp e teneqé vargjesh:
…Mori vesh mbreti dhe krali
Se fqinji tertipemadhi
Kërkon skoli të na hapë
Himarë, Dhërmi, Palasë!
Na duall ca palikarë,
Që me thes morën paranë,
Të punojnë për Junanë!
U erdhë lirat me mijra,
Natën ua pruri gjemia,
Zotërinjtë me lezete
Bënë shumë marifete,
Të bëjnë njerëz për vete,
Të na hapin shkolla greke!
Atje te kisha, te rrapi,
U mbëluath gjithë fshati.
Në mexhlis këta bandilla
I pështyu Marko Billa.
Ky Gogo Gaçi me shokë
Me mësuesin Panajot,
Gjikënuras, kudhësiot,
U ngrit më këmbë e u thotë:
“S’kemi punë me Greqinë,
S’e bëjmë hasha vëllazërinë.
Niprit e Gjergj Aranitit
S’bëhen djemt e Moraitit!
Vetëm për sebep të kryqit!
Shqipja sot këtu ka zot,
Jemi gjak i Kastriot,-
Tha Kolë Gjergji patriot!
Ky dhespot Kotokua
ç’paska qenë i marrë!
Vjen nga Gjirokastra
Drejt për në Himarë.
Vjen të paqëtojë
Të heqë mësuesit,
Të vërë dhaskalë.
Palasë Kolë Gjergji
I duall në ballë:
-Ti s’na bën dot hasëm
Me vëllezërit tanë!
U’jam nip i Gjonit
Që zbriti n’Himarë!
Pra, jam bir i shqipes
Këtu s’është Elladhë!
Ndaj, dhespot Kotoko
Fut bishtin në shalë!
Në do të shpëtoç,
Kthehu nga ke ardhë,
Të jesh i sigurtë,
Kapëto Straknanë!
…Milo Petromilo
Një burrë atdhetar
Nuk iu nda Kolë Gjergjit
Dot nuk i përçanë!
Shkëlqeu kështu atdhetaria, vendosmëria dhe burrëria e patriotëve bregas, si dhe e popullit që i përkrahu ata.
39 burra të Bregdetit u mblodhën në Palasë më 1935 dhe i kërkuan shtetit të tyre shqiptar: “e, si shqiptarë të përhershëm dhe stërnipër të himariotëve të parë, që kanë luftuar kra për kra me kastriotasit për indipedencën e këtij atdheu, gjë e provuar prej gjithë historianëve të botës, nuk mundemi kurrsesi të tolerojmë quajtjen tonë minoritet, prandaj kërkojmë vazhdimin e shkollës shtetërore dhe protestojmë kategorikisht influencat dhe propagandat e huaja që kërkojnë të nga shkombëtarizojnë… Nga Kuvendi i Palasës, 1935”
E sa e sa këngë të tjera, vargje kuptimplote, të bukura e të fuqishme, jep muza e popullit himarjot nëpër dekada. Eposet dhe ciklet e tyre janë të pambarueshme. Dhe gjithnjë përfundojnë me esenca e sentenca që ndritin si shufra ari: “U jam bir’ i Gjonit / që zbriti n’Imarë / … Niprit e Gjergj Aranitit / s’bëhen djemt e Moraitit /..”
Histori e lavdishme. Qëndresë heroike, që shkëlqen më shumë e më ndritshëm se sa pellgu madhështor i Jonit aty afër.
Please follow and like us: