Kur Bajronin e pagëzuan “Albe”, këndon shqip

Më 16 qershor, Bajroni, për të thyer mërzitjen nga koha e keqe, shpall një konkurs mes miqve: secili të shkruajë një histori me fantazma (ghost stories). Bajroni dhe Shelley dy figurat më të mëdha të kohës parafytyrojnë mundësinë e ringjalljes së një kufome… Ishte koha kur krijohej Frankenshtajni, Bonaparti që kishte marrë përsipër të ndryshonte botën përmes luftrave (!) kishte përfunduar vetë në shën Helenë si “i internuar”, kurse anglezët e pasur kanë marrë rrugët e kontinentit për të realizuar «turin e madh»

Në kohën kur krijohej Frankeshtajni

Në kohën kur krijohej Frankenshtajni – arketipi i parë, nga mitra e të cilit do të lindte një botë fantazmagorike: me fantazma, vurkollakë, vampirë e lugetër – mbi Gjenevën e Zvicrës, vendi ku ai u ngjiz dhe lindi, binte një shi me gjyma. Ishte qershori i vitit 1816, dhe, kudo në Europë, kishte përmbytje, kurse morali i njerëzve ishte rrëzuar përtokë. Për këtë në Kolonji të Gjenevës është hapur një ekspozitë kushtuar Frankenshtajnit…Imazhi i grupit të anglezëve përreth zjarrit, në vilën që Lord Bajroni kishte marrë me qira pikërisht në Kolonji, fiks 200 vjet më parë, dhe kjo ndodhte po në qershor….Në kohën kur krijohej Frankenshtajni, Bonaparti që kishte marrë përsipër të ndryshonte botën përmes luftrave (!) kishte përfunduar vetë në shën Helenë si “i internuar”, kurse anglezët e pasur kanë marrë rrugët e kontinentit për të realizuar «turin e madh». Ata janë dyndur në Gjenevë për të vazhduar më pas rrugën për Itali. Këtë vit gazeta e Lozanës botoi një tekst të një udhëtari anglez, i cili, ndërmjet të tjerave thotë: «Me arritjen tonë në Gjenevë, gjithë hotelet dhe bujtinat, si dhe gjithë banesat e tjera, i gjetëm plot me anglezë. Brigjet e liqenit Leman i ngjajnë një kolonie angleze». Mes këtyre anglezëve janë dhe Lord Bajroni me mjekun e tij, të riun John Polidori, që marrin me qira vilën më aristokratike të zonës, atë Diodati, në Kolonji. Pak më poshtë vilës së tij, vendoset poeti tjetër i madh romantik anglez Percy Shelley me të dashurën e tij Mary Godëin, që disa muaj më pas do të bëhej Madame Shelley, dhe beben e tyre. Anglezët tanë të Kolonji-së nuk janë thjesht si anglezët e tjerë “turistë” të Gjenevës. Ata kanë dhe arsyet e tyre personale të lënë Anglinë në këto momente të “turizmit masiv”. Është pikërisht ky grup, apo, më mirë, është Mary Godvin ajo  që do të krijojë Frankenshtajnin. Lord Bajroni – poeti më i madh anglez i kohës – në këtë kohë është vetëm 28 vjeç. Mbretëron si idol para anglezëve për nga talenti, bukuria dhe oratoria, por edhe për skandalet, mënyrën e tij të jetesës. Lidhjen jashtëmartesore dhe incestuale me gjysmë-motrën e tij Augusta (me të cilën ka një fëmijë) nuk e “lau” as martesa legjitime me Annabellën (një fëmijë tjetër me të). Gjithë kjo liri e tij shokon shoqërinë angleze, por Bajronit aq i bën. Ai i këput përfundimisht fijet që e mbajnë të lidhur me atdheun hipokrit dhe e braktis atë…Kurioziteti i bashkatdhetarëve e ndjek edhe në Gjenevë. Që nga qyteti, turistët anglezë përpiqen të përdorin dylbitë, dhe, si vuajeristë, orvaten të kuptojnë ç’po ndodh në anën tjetër të liqenit, në Kolonji (paparacët nuk kanë lindur sot!).

Në kohën që po krijohej Frankenshtajni, vetë shpikësja, Mary Godëin, kishte braktisur shtëpinë e të atit, filozofit William Godwin, në moshën 17 vjeçare. Ajo pati me Percy Shelley-in një fëmijë që s’arriti të jetonte. Mary dhe Percy udhëtojnë nëpër Europë, të ndjekur nga kreditorët dhe hija e gruas legjitime të Percy-t, lënë në Angli, shtatzënë dhe ajo.

Të katërt ata, si edhe John Polidori, mjek i sapodiplomuar, që shoqëron Byron-in, si mik, dhe si i dashuri i tij, «janë admirues të dashurisë së lirë. Racionaliteti dhe liria duhet të krijojnë lumturinë», thotë Monette Vacquin në “Frankenstein sot”,  koleksion i botimeve Berlin.

Në maj 1816 të gjithë kishin mbërritur në Gjenevë. Bajroni simpatizon si Percyn, si Maryn. Të dy burrat blejnë një anije me kontribut të përbashkët dhe bëjnë turin e liqenit Leman, që i çon deri në kështjellën e Shijonit (nga ku lindën dhe “I burgosuri i Shijonit”, si dhe kënga e tretë e “Çajd Haroldit”). Grupi i tyre merrte anijen mbrëmjeve, dhe, ndërsa dy poetët të heshtur linin lopatat të vareshin dhe përndiqnin përmes reve dhe reflekseve të hënës imazhet e të arratisurve, Claire këndonte dhe  zëri i saj i bukur ua çonte mendimet në një fluturim argëtues mbi ujërat e yjëta. Në kohën kur krijohej Frankenshtajni grupi i të pestëve i kalon mbrëmjet në mënyrë të mërzitshme, sepse, një vit më parë, pikërisht më 5 prill të 1815, vullkani indonezian Tambora ishte zgjuar nga dremitja dhe kishte shkaktuar një shpërthim që s’kishte bërë vaki tjetër herë. Erupsioni kishte shpërndarë dhjetëra milionë ton sulfuri, klori dhe fluori në atmosferë, që ishte hapërndarë gjer në hemisferën e veriut. Bash ky fenomen, kishte krijuar, si në Europë, si në Shtetet e Bashkuara, të famshmin «vit pa verë», të 1816. Një kaos klimatik botëror, pa folur për humbjet njerëzore: jo më pak se 70.000 viktima. Pra, grupi ynë anglo-kolonjiz, pas ekskursioneve dhe ngaqë në të shumtën e ditëve bën kohë e keqe, mblidhet darkave përreth zjarrit në vilën e Bajronit, ku lexohen historira gjermane me fantazma. Në një nga këto darka Bajroni u quajt “me përkëdheli” Albe nga miqtë e tij Shelley, pikërisht në vilën Diodati. Një pjesë burimesh thonë se qe Mary ajo që i vuri këtë emër, duke luajtur me inicialet e tij L.B. André Maurois, anëtar i akademisë franceze, shkrimtar dhe biograf i disa prej figurave të mëdha të letërsisë, ndër të tjera dhe të Lord Byronit dhe Percy Shelley, shkruan: “Një mbrëmje, teksa po frynte me të madhe, Bajroni, duke sfiduar stuhinë, deklaroi që do këndonte një këngë shqipe: “Bëhuni sa të doni sentimentalë, tha ai, por ju kërkoj vemendje të plotë”. Ai nxori një zë të ngjirur dhe të zgjatur, pastaj shpërtheu në të qeshura. Mary dhe Claire, duke filluar që nga kjo ditë, e pagëzuan “Shqiptari” (Albanian), ose shkurt “Albe”. Më 16 qershor, Bajroni, për të thyer mërzitjen nga koha e keqe, shpall një konkurs mes miqve : secili të shkruajë një histori me fantazma (ghost stories). Që të katërtëve iu pëlqen ideja. Bajroni dhe Shelley (dy figurat më të mëdha të katërshes) parafytyrojnë mundësinë e ringjalljes së një kufome.  Por as njëri, as tjetri, nuk shkruan ndonjë gjë të rëndësishme për këtë «konkurs».  Qenë dy të tjerët që i shkojnë deri në fund projektit dhe hyjnë në histori : John Polidori shkruan «Vampirin», që e botoi në Londër më 1819, ndërsa Mary Shelley fillon të shkruajë, në fillin në formë novele, pastaj si roman « Frankenshtajni ose Prometeu modern»…Gjatë vizitës që bëra në ekspozitën e përmendur në krye të këtij shkrimi, shoh në një stendë edhe dorëshkrimin origjinal të veprës së Maryt. Në anë të fletave, të shkruara prej saj, shoh edhe shkrimin e Percyt. Ai ka korrigjuar fraza të tëra, duke i dhënë poezi frenezisë së imagjinatës së saj. Edhe kopja e pastër e përgatitur për botim, përmban të dy shkrimet e tyre: Me siguri që Mary, e cila kishte beben në këtë kohë, pasi s’kishte kohë ta hidhte në kopje të pastër. Percy vetë kopjonte për të shoqen, duke respektuar korrigjimet e bëra në dorëshkrim. Ekspozita përmban dhjetëra objekte unike: dorëshkrimet e Maryt, botimet e Frankenshtainit: i pari më 1818, por anonim. Mary ishte deri atëherë e panjohur dhe për më tepër një grua shumë e re, vetëm 19-vjeç, e paimagjinueshme për lexuesin që të ishte e mundur të shkruante  një histori të tillë me tmerre. Më 1823, në një ribotim të përmirësuar, emri i Madame Shelleyt merr vendin e autores së Frankenstein; dhe me botimin e 1831, ajo është përfundimisht e kënaqur me veprën e saj. Në ekspozitë zë vend dhe kopja e botimit të parë, dhuruar frymëzuesit të romanit: “Për lordin Bajron, nga ana e autorit” (To Lord Byron from the author). Që në botimin e parë Frankenshtain njohu një sukses të jashtëzakonshëm: Victor Frankenstein, një dijetar nga Gjeneva krijon një qenie prej pjesësh kadavre, Monstrën, dhe me ndihmën e një shkëndie elektrike i jep jetë…Monstra arrin deri sa ta tejkalojë krijuesin e saj. Mary Shelley hodhi me Frankenshtajnin bazat e letërsisë «science-fiction» (shkenca-fiktive), sa që quhet prej shumicës si nëna e këtij zhanri. Që në botimin e parë, romani u bë best-seller, por edhe sot ai çudit dhe të bën të mendohesh. Asnjëherë nuk i ka humbur realiteti. Gjatë këtyre 200 vjetëve kjo vepër mishëron shqetësimin human ndaj pushtetit që merr shkenca përherë e më shumë në ngjitje. Temat që ai trajton, kanë qenë gjithmonë në qendër të të gjitha preokupimeve letrare dhe filozofike, etiko-shkencore, etiko-morale. Ankthi njerëzor përballë fuqisë së shkencës për të krijuar, manipuluar jetëra njerëzore, janë më shumë se kurrë aktuale sot, me modifikimet e ADN dhe ato të lidhura me riprodhimin njerëzor. Deri ku mund të shkohet me arritjet e shkencës? Ku janë limitet e krijuesit shkencor? Deri ku mund të ndalojmë manipulimin e trupit njerëzor? Dhe varfëria e të pastrehëve dhe të të pa-identiteteve? Për këtë, romani ka tërhequr përherë vëmendjen e zhanreve të tjera. Me botimin e tij, kaq e re e kaq adoptime kanë parë dritën: si për skenën e teatrit, kinemasë, televizionit, muzik-hollit, vizatimeve-komike, lojërave videoje… Ndonëse kanë kaluar gati dyqind vjet Frankenshtajni duket ende adoleshent në dyert e artit dhe këmbët në tokën e së ardhmes i hedh po si i tillë.