Autobiografia e Himarës në librin e Fane Veizit “Bregu i Detit në Këngë”

Kleanth Dedi, Historian-Muzeolog, Tiranë, shkurt 1998.

 

Bregu i detit, me qëndresën legjendare në shekuj, i njohur për trofenë historike – Venomet, që ia rrëmbeu Perandorisë Osmane që më 1492 e i ruajti si hajmali të gdhendura në pllakë bakri; Bregu i kapedanëve, që gjatë historisë e mbajtën lart direkun “as me turkun, as me grekun”, u bë pritë e mburojë e Atdheut, i ngriti vetes një monument të lartë kombëtar. Këngët e tij epike trimërore i këndojnë këtij monumenti. Ato mbartin përjetësisht në kujtesën tonë kombëtare historinë e kulturën e bregasve.

Ata që merren me legjendat, këngën e trashëgiminë historike e kulturore të popullit, u ngjajnë restauruesve e konservuesve që, me kujdes e dashuri, gjejnë e vendosin në vendin e vet çdo gur, që monumenti të qëndrojë në këmbë, të transmetojë mesazhe për sot dhe për brezat që do të vijnë. Një nga ata kërkues, mbledhës e analistë të këngës e të historisë së bregut, ëshë edhe Fane Veizi, që punoi me dashuri e pasion të admirueshëm mbi 50 vjet, bashkëbisedoi me qindra gra e burra të Bregut e të Labërisë, hulumtoi me dhjetëra burime të shkruara dhe mori këngë edhe nga mbledhës paraardhës, duke u ruajtur autorësinë.

Ndihmesa më e shquar e tij, që do ta theksojmë në këtë parathënie, është se e shoqëroi këngën e Bregut me shpjegime e interpretime historike, i bëri asaj “kartelën shkencore”. Në të gjitha këngët që botohen në këtë vëllim, historiani e folkloristi Fane Veizi, sikur të ishte dëshmitar okular, na jep kuadrin historik të periudhës që përjeton kënga, biografinë herë të gjatë e herë të shkurtër, të kapedanëve që u shquan apo ranë në luftime; na jep betejat, vendet historike, lidhjet e zgjidhjet e marrëveshjeve me mbretëri e perandori të mëdha të kohës, traditat e kulturën që transmetohet e pastër nga brezi në brez.

Të gjitha shpjegimet, që në fakt përbëjnë elemente të rëndësishme të historisë së Himarës e të Bregdetit në kuptimin e gjerë, por edhe më tej, të zonave e fshatrave të tjera, me të cilat ishin në miqësi dhe luftuan e bashkëpunuan bregasit, janë mbështetur në një bibliografi të gjerë shkencore, të cilën e studioi me laps në dorë (për rëndësinë e domethënien që ka kjo bibliografi po e japim të plotë në fund të këtij vëllimi). Veç kësaj, rëndësia e vërtetësia e shënimeve që shoqërojnë këngët rritet dhe bëhet edhe më e besueshme, pikë referimi për studiuesit e tjerë, kur kemi parasysh se Fane Veizi, ky bir i Himarës e ka jetuar e njohur nga afër, gjatë gjithë jetës vendlindjen e tij. Ka shkelur me këmbë çdo fshat e ka hyrë në qindra shtëpi, duke vjelë nga të moshuarit këngët e kujtimet e tyre.

Lexuesi do të vërejë e vlerësojë vetë përmbajtjen e shënimeve që shoqërojnë këngët, por ne dëshirojmë ta bëjmë objekt kryesor të kësaj parathënieje, prandaj do të ndalemi në disa prej tyre. Vështirë e kemi, në kuadrin e një parathënieje të bëjmë fjalë për të gjitha. Megjithatë do të themi diçka:

E përgjithshmja, ajo që i përshkon të tëra shënimet, gjithmonë duke marrë shkas e duke u mbështetur në brendinë e këngëve, por edhe më gjerë, është përpjekja me dashuri, por edhe me pretendime shkencore e autorit për të evidentuar e argumentuar rrënjët historike të popullsisë së kësaj treve, origjinën e saj nga fisi i kaonëve, shtrirjen në lashtësi të krahinës së Himarës, të përbërë nga më shumë se 50 fshatra. Në këngë evidentohen lidhjet e gjakut dhe vazhdimësia tradicionale me zonat e thella malore si Labëria, para e pas islamizimit. Këtë fenomen të dhunshëm e shpreh edhe populli në këngët e tij. Ai, sa me urrejtje, edhe me keqardhje thotë: Ç’u qepe, halldup, ç’u qepe, /me xhami e me mejtepe”. Jepen këtu të dhëna me interes të veçantë për fiset, organizimin, pronat e faltoret dhe vazhdimësia në disa dhjetëra breza (Në vëllimin “Bregu i detit në këngë” jepet vetëm një listë me disa prej këtyre fiseve. Shpresojmë që në të ardhmen ta botojmë të plotë studimin që ka lënë autori, i cili është fryt i një pune të madhe disa vjeçare). Në vëllim ka të dhëna të tjera me interes demografik për lëvizjet e popullsisë që nga shekulli XV, emigracionin në Greqi (More) dhe Itali  (në disa zona), por edhe  lëvizjet e brendshme nga malet në Breg e anasjelltas, sipas kushteve që diktonte koha. Po kështu evidentohen e u jepet shpjegim disa dhjetëra emërtimeve të vendeve si sheshe, brigje, male e kodra, shpella, burime, kështjella, lagje të fshatrave etj. Këto vijnë nga shekujt e vazhdojnë të quhen po kështu edhe sot. Këtu përmbledhësi jep ndihmesë në fushën e toponimisë së kësaj treve (edhe toponomia është vënë në një listë të veçantë). Fane Veizi ka punuar edhe në këtë lëmë. Në vëllimin që paraqesim janë 55, por ai ka disa qindra, që meritojnë të botohen si studim më vete.

Një tjetër informacion sjell mbledhësi në fushën e etnografisë. Këtu trajtohen probleme të tilla si mënyra e jetesës, banesa e mobilimi i saj etj. Citojmë: “Me orendi të sjella nga jashtë, gjurmë të të cilave kanë arritur deri në kohën tonë, kur Vunoi ishte një kasaba/me saraje të mëdha”, “Piluri numëronte pesë mëhallë”, “Treqind frymë mbanin mbiemrin “Mara”, treqind të tjerë “Komna” dhe treqind mushkave në çdo prill u vihej shala në Kudhës”; jepen edhe disa të dhëna të tjera për veshjet popullore nga fillimi i shek. XIX, kur himariotët, krahas fustanellës “Pënda-pënda”, filluan të vishnin poture e në kokë të mbanin feste të zeza. Konsiderata të rëndësishme jepen “për vashat tona me rrënjë,/si për punë e për kuvend,/që mbanin shtëpinë në këmbë,/por me pallënë të rëndë”/. Gratë e va visheshin si meshkujt dhe luftonin të mërrnin gjakun e burrave të vrarë. Bregaset mbanin me vete një sëpatë të vogël për punë e për mbrojtje. Po kështu bëhen pohime të tjera me interes për mikpritjen, besën e nderin, që ishin norma të shenjta morale etj.

Në faqet e këtij libri jepen edhe të dhëna të veçanta: jeta dhe bëmat e kapedanëve. Autori e di mirë që në këto anë trimëria është etalon, të cilin populli e ka nderuar me “gradën” kapedan. Ai evidenton mbi 100 kapedanë, “të penës e të dyfekut”. Janë nga ata që e sfidojnë armikun: “Mos më dil përpara kalit,/se të marr lulen e ballit”. Janë nga ata që luftojnë për vete sesa “për besën e Venetisë,/është si besa e rospisë”,  që  i  thonë  Papës  “po  të duash na jep dorë,/t’i vëmë turkut sinorë”: që “të huajt s’i kanë pranuar kurrë,/as dhe brenda në qivur”; janë “gjeneralë me të rënda,/që një herë i kish bërë mëma”; “janë burra me sqimë,/kur dëgjojnë kërcëllimë,/nisen me sokëllimë”; “sorkadhë që lëshojnë strallë”, “të gjatë si qeparisi,/të fortë si drurë lisi”, “që mbajnë kallamaret me penë,/dhe gjuhën që lidhte dhenë”. Janë e ç’nuk janë këta kapedanë! Për ta autori i librit, me dashuri e përkushtim, ka gjurmuar e mbledhur shumë të dhëna. Ato identifikojnë e saktësojnë portretin e tyre. Për disa, varur nga mundësitë, të dhënat janë fragmentare, por edhe të tilla kanë rëndësi, se jepet data e lindjes, diku e lindjes dhe e vdekjes, betejat ku kanë marrë pjesë, fisin të cilit i përkasin, fshatin nga janë, shkollimin etj. Për disa të tjerë të dhënat janë në formën e një skice biografike. Është e tepërt të flasim për vlerat dhe jehonën, për rëndësinë e këtij informacioni për të gjithë e në veçanti për pasardhësit e këtyre kapedanëve. Fane Veizi ndihmon të dimë më shumë për katragjyshët, stërgjyshët, gjyshët dhe baballarët e tyre.

Bregasit janë njerëz me kulturë, të shkolluar, që e thithin të renë, përparimtaren dhe e manifestojnë atë në tërë jetën dhe qenien e tyre. Këtë tregues zhvillimi e civilizimi e gjen edhe në shumë nga shënimet e Fane Veizit që shoqërojnë këngët e vëllimit “Bregu i detit në këngë”. Njihemi me të dhëna për monumente historike- kulturore, për arkitekturën e urbanistikën, për gjetjet e rëndësishme arkeologjike etj. Këtu paraqiten edhe përpjekjet për të vazhduar shkolla e akademi në vende të ndryshme të botës. Në këto treva, siç pohojnë edhe bij të tjerë të këtyre anëve, fliten të gjitha gjuhët e botës. Trupin e Kostë Andrucit nga Himara, siç thotë autori, nënkolonel në regjimentin “cacciatori albanesi”, drejtues i shkollave ushtarake në oborrin e Ali Pashë Tepelenës, kur vdiq, e shoqëruan me flotë ushtarake nga Janina në Himarë. Ai, thotë kënga e popullit, fliste: “rumçe, galisti, italiane n’Itali, nemsçen/në Bavari, anglikançe në Angli, turçen në Turqi dhe greqishten në Greqi”.

Himariotët virtyte kanë trimërinë e zgjuarsinë, gjuhën e armëve dhe diplomacinë. Janë partnerë dinjitozë dhe kundërshtarë të rreptë dhe të fortë. Zotërues të artit ushtarak, por edhe të artit të ndërtimit. Shihni fshatrat e tyre, qyteza të vërteta! Shihni sa bukur i kanë stolisur kopshtet e bahçet! Ç’dorë mjeshtri sevdalli ka qenë ai që ka bërë të bashkëjetojnë agrumet me pishën e lisin; dhe baltën e mbartnin me trasta për t’i ushqyer, për t’u “mbështjellë e mbajtur ngrohtë këmbët”?! Po kënga e tyre, si tekst e melodi?! S’e ngasim më tutje, se, s’e themi e s’e shprehim dot. Ia lemë lexuesit të kënaqet me to dhe të shprehë konsideratën e tij për bukurinë dhe madhështinë e këngës së Bregut, për historianin e folkloristin e pasionuar Fane Veizi, i cili bëri të mundur që perlat të kthehen në Breg e bilbilët të vazhdojnë këngën…

Të tjera të dhëna, sa teknike e profesionale, aq edhe për vazhdimin e idesë për vlerat që sjell Fane Veizi në këtë përmbledhje këngësh janë:

Këngët e këtij vëllimi janë mbledhur atje ku janë ngritur e janë kënduar: në Himarë, Pilur, Qeparo, Vuno, Dhërmi, Palasë, Kudhës, por edhe më gjerë, si ka qenë shtrirja dhe jehona e tyre, si në Dukat, Gusmar, Vlorë etj. Disa këngë të Bregut, në variante të ndryshme, kanë simotrat e tyre në fshatra të Labërisë e në disa raste edhe më tutje, në Jug. Është e kuptueshme. Luftërat e përbashkëta kanë edhe “himne” të ngjashme. U këndohet edhe Bragjinajve nga Tërbaçi, edhe Gjolekës nga Kuçi, edhe Çelos nga Picari, ashtu siç flitet e këndohet edhe për Zhuletët e Kardhiqotët etj.

Këngët janë mbledhur prej 60 subjekteve, kryesisht të moshuar. Janë nga ata, që i ruajnë në kujtesë prej dekadash të tëra. I kanë të dëgjuara nga paraardhësit e tyre anonimë e të njohur; disa kanë edhe krijimet e veta. Edhe në këtë çështje Fania është treguar korrekt e skrupuloz, për shembull thuhet që këngën “Derëziu, o Kostë Kulë” Fania e ka marrë nga vëllai i tij, Sotiri. Këtij ia kishte dhënë e bija e Kostë Kulës, i cili qe rapsod. Më poshtë, në shënimet e Fanes thuhet se veç këngës së mësipërme, Kostë Kula ka krijuar edhe këngët: “Ky carua i Rusisë”, “Ç’erdhi një pampor nga deti” etj. Kështu me hollësi të rëndësishme vijohet edhe për këngë të tjera, si psh. Ll. Çipës këngën  ia dha Kostë  Dhimojani,  i  datëlindjes  1864, që qe 17 vjeç kur u ngrit kënga për luftën e Lëkurësit, më 1878. Kënga “Pashkët s’na zunë mirë” thuhet që me disa ndryshime është botuar edhe në Greqi, në 1966 nga Llambro Spiroja. Këngët “Në det si mal i zi” dhe “Gjoleka (i biri, Myslimi) Jorgos i shkroi” i ka ngritur Kostë Gërdhuqi, pjesëmarrës në luftimet e 1878-s; po kështu “Ku je, o Lëkurës”, e ka ngritur një tjetër pjesëmarrës në këto luftime, Çaç Llambroja etj. Me këto të dhëna, siç mund ta verë re edhe lexuesi, jepet ndihmesë edhe në evidentimin e disa rapsodëve. Fania evidenton të tillë Konom Zoton, Kostë Kulen, Katerë Zoton, Hajdho Qiricin, Aleksandra Veizin (Dhimojanin), Pellagji Taton, Kostë Gërdhuqin, Çaç Llambron, Naqe Konomin, Nase Benin, Eleni Milon (Andonin), Angjello Vodinën, Manol Gjikënurin, Shulla Kukaveshin dhe figura të tjera të njohura, si Andrea Varfi, dr. Pavllo Pavli e mësuesin lushnjar Jani Nushi që, mbështetur në frymëzimin e këngës së Bregut, në figuracionin e kompozicionin e saj, kanë në këtë vëllim nga një krijim të tyre. Po kështu, një “hollësi” është se përmenden edhe persona virtuozë që i këndonin apo i kërcenin valle këto këngë; psh, nga të dhënat që ka Fania, këngën “Ç’erdhi një pampor nga deti” e këndonte Kozma Dani (i vjetri); “Që në Prevezë e në Vlorë” e kishte këngë të parë Gaqo Duka etj. Rëndësia e të dhënave që përmendëm nuk ka nevojë për koment. Ato janë ndihmesë me vlerë për historinë e kulturën tonë popullore.

Këngët ose e njëjta këngë janë mbledhur në kohë të ndryshme, gjatë viteve 20 dhe më herët, gjer në ditët tona. Janë mbledhur nga një, por edhe më shumë persona. Më të shquar janë Llazar Çipa, Nasho Goro, Sotir Veizi, Akile Duka, Jani Brigo etj. Por, në të gjitha rastet, veç mbledhjes së drejtpërdrejtë të shumicës së këtyre këngëve, ai ka bërë verifikimin me bartës të tjerë të tyre. Këta, ku ka qenë e mundur, kanë bërë plotësime në vargje e kanë dhënë hollësi të tjera rreth këngëve. Një, por edhe disa këngë i këndojnë njësoj ose me ndryshime të pakta të njëjtës ngjarje, beteje apo figure historike. Kështu psh., për betejën e himariotëve më 1537 kundër Sulltan Sulejman Kanoniut ka katër këngë etj. Këto dhe dukuri të tjera dëshmojnë për gjurmim e vjelje me profesionalizëm nga autori i përmbledhjes. Kjo përmbledhje nuk është dhe s’ka si të jetë gjithëpërfshirëse për këngët e Bregut të Detit. Ato janë me qindra e mijëra. Gurra popullore e Bregut i grish të gjithë të “pijnë” në prurjet e saj të begata shekullore. Fane Veizi dhe me kaq jep ndihmesë të rëndësishme.

Në këtë vëllim botohen 435 këngë, kryesisht epike trimërore, që me gjuhën, mendësinë e artin e popullit, sjellin kulturën, bëmat historike dhe jehonën gjatë shekujve të popullsisë së kësaj treve. Këngët erotike si numër janë më të pakta. Jo se i mungojnë kësaj treve, përkundrazi, por me sa vëmë re, preferencat e autorit janë më tepër në vështrimin historik, në “merakun” e tij për të thënë e theksuar disa të vërteta të mëdha, që i shpreh e i “vulos” kënga historike. Të tilla janë: origjina e lashtë, autoktonia e popullsisë së kësaj zone dhe shtrirja e gjerë e saj. Po kështu, edhe veprimtaria unike për mbrojtjen e të drejtave mbarëkombëtare. Në të mirë të kësaj ideje janë pohimet: himariotët bashkëluftëtarë dinjitozë me Skënderbeun në Torvioll e në Kuvendin e Lezhës, me Gjonin (të birin), në betejat në brigjet e Jonit, me Ali Pashë Tepelenën, kundër, sa kohë që ai qe një pasha turk dhe, pro, kur u shpall fermanlli e luftoi për krijimin e një shteti shqiptar; me Bushatllinjtë e Shkodrës po për këto motive; me Gjolekën e kuçe që/”zunë fjalë e i dhanë besë, e i dhanë djalë”. Janë kundër Shën Stefanit e Kongresit të Berlinit -1878, dhe përkrahës aktivë, në ide e me kapedanë, në Lidhjen Shqiptare të Prizerenit dhe në të gjitha  ngjarjet e momentet kyçe të luftës për liri e pavarësi të popullit shqiptar.

Në këngët historike, në shënimet që bën për përmbajtjen e saj, Fane Veizi sheh dhe argumenton edhe ndihmesën që kanë dhënë himariotët dhe gjithë shqiptarët për popullin grek. Ai thekson: “Tashmë në literaturën greke dhe të huaj, që i është kushtuar kryengritjes së popullit grek për liri e pavarësi, nuk mungon pa u përmendur ndihmesa që ka dhënë populli shqiptar.  Kësaj të vërtete që na nderon i ka  shërbyer edhe historiografia jonë me botimin e shumë dokumenteve” dhe, do të shtonim ne, i shërben edhe Fane Veizi me një sërë të dhënash dhe interpretimet që bën, me gjetjen dhe evidentimin e këngëve që trajtojnë këtë temë. Kujtojmë nga ky vëllim këngët: “Kush proto bëri Morenë”, “Kush u hodh proto n’Athinë”, “Ç’u nisnë në Mesollonjë”, “Spiro Miloja me penë”, “Kalaja në gërç t’Athinës” etj.

Nuk është e mundur dhe as objekt i një parathënieje të numërojmë një për një të gjitha të dhënat e tjera me interes që sjell Fane Veizi me botimin e këtij vëllimi. Ato, si kemi thënë edhe më sipër, do t’i vërë re e do t’i vlerësojë vetë lexuesi. Unë bëra sa munda, jo për të ndriçuar veprën e mikut dhe shokut tim, se ajo e ka vetë dritën dhe mesazhin. Unë pata fatin dhe privilegjin që fëmijët e Fane Veizit m’i besuan këto dorëshkrime për t’i bërë publike. Çdo konsideratë e lexuesit i përket autorit dhe vetëm autorit, studiuesit të pasionuar Fane Veizi.