IBRAHIM KADRIU: MISIONI RUS (4)

8.

Gazetari  Grigor Reziq, që kishte arritur dhe ishte vendosur në njërën nga dhomat e katit të tretë, ia mbante mendjen të qëndronte më gjatë në atë kullë. Nuk i pëlqente ta vazhdonte rrugën  nëpër ambientin e rrezikshëm të Mirditës. Me vete e kishte letrën zyrtare, ku shkruante se në cilin vend duhej të arrinte, që ishte larg asaj kulle. Dëshirën e tij për të qëndruar sa më gjatë në atë kullë e kishte kuptuar edhe Gani Lika, i cili i dilte krah dëshirës së tij. I tha se për të ishte nder të qëndronte në kullë, aq më tepër kur, siç e kishte kuptuar, do të kesh mundësi të shkruash pa të penguar askush, – e shprehu përkrahjen. Megjithëkëtë Grigor Reziq e kishte të qartë se as dëshira e tij, as përkrahja e Likës, nuk bënin punë para urdhrave që ishin precizuar në Beograd, kurse eprorët ushtarakë dhe ata të xhandarmerisë i çonin në vend ato urdhra. E vetmja mënyrë e qëndrimit më gjatë në atë kullë ishte ndonjë sëmundje, ndryshe detyrohej ta lëshonte kullën pas një dite, domethënë të nesërmen. Deri të nesërmen, pra, kishte kohë të mendonte, mbase edhe të takohej me ndonjë epror që do t’ia zgjaste qëndrimin në kullë. E kishte parasysh Jozhe Galiqin, epror i ardhur nga Shumadia, i cili i dinte ambiciet e gazetarit, vullnetin e tij për të lënë gjurmë shkrimesh nga ai udhëtim. E dinte se në orët e mëngjesit të ditës së nesërme ai, me një njësit të tij, do të arrinte në kullë ku do të qëndronte dy-tre orë për pushim. I besonte Jozhe Galiqit, prandaj vendosi t’ia thotë se i pëlqente të qëndronte më gjatë në kullë, sepse, siç mendonte t’ia thoshte, e kishte në plan shkrimin e një fejtoni për gazetën e tij. Këtë ia tha edhe Gani Likës, duke pritur ndonjë reagim nga ai, sado që e dinte se Ganiu e përkrahte, por nga ai priste mendimin se a ia vlente t’i besonte Jozhe Galiqit, apo të bëhej i sëmurë. Ganiu i tha se ia vlente të provonte. Nëse nuk do ta kishte përkrahjen e eprorit, mund të “sëmurët”.

Gani Lika e njihte një doktor, që e kishte ordinancën ushtarake në Kukës. Ai kishte qenë disa herë mysafir në kullën e tij. E mbante shpresa se ai do t’i përgjigjej pozitivisht vullnetit të Grigor Reziqit për të qëndruar në kullë për një kohë më të gjatë. Ja kështu i rrumbullakuan planet, bile, nëse asnjëri plan nuk do të shkrepte, Grigor e kishte planin rezervë që ishte pak me rrezik. E mendonte plagosjen e vetes në këmbë dhe do të raportonte se ishte plagosur nga kaçakët. Për planin rezervë Gani Lika nuk dinte gjë.

Në orët e mbrëmjes, pikërisht kur Grigor Reziq shikonte nga dritarja e vogël e asaj dhome në katin e tretë të kullës, u hap njëri krah i dyerve të oborrit dhe u fut brenda një burrë i veshur solemnisht me tirq, xhamadan dhe me plis të bardhë, por që kishte edhe një pushkë të gjatë në krah. Ai tërhiqte dizgjinët e kalit, ndërkaq mbi kalë ishte një femër e mbështjellë me një mantel bojë hiri dhe me ferexhe të lëshuar. Gani Lika pasi mbylli krahun e dyerve që e kishte hapur, iu afrua udhëtarit. Nga dritarja Grigor shikonte me interesim. Derisa zhvillohej biseda mes Gani Likës dhe udhëtarit, femra që mbante ferexhenë, pas pak hoqi atë, kurse Grigor mbet i habitur kur pa se ajo ishte pikërisht mësuesja me të cilën kishte udhëtuar me tren nga Beogradi. Ishte rusja Tatjana Vollovna, e cila pat thënë se shkonte në detyrën e mësueses në Prishtinë. Derisa e shikonte nga ajo pjesë e xhamtë e dritares, ishte aq kureshtar të dinte se çfarë dëshironte ajo në atë anë ku çdo lëvizje ishte e rrezikshme. E kishte parasysh se hyrja e saj, bashkërisht me atë burrin e veshur me tirq në oborrin e kullës, ishte me qëllim që ta kalonte natën aty, sepse ajo kullë për raste shërbente edhe si han, ndonëse jo për gjithkënd.

Nga ajo pjesë e xhamtë, pra, nuk i hiqte sytë, derisa, duke qenë gjithnjë i mposhtur nga kureshtja, mendonte se ia vlente të zbriste dhe të takohej me të, mbase edhe të kuptonte realisht se çfarë e kishte nxitur atë të merrte atë rrugë. Një mendje ia hiqte atë kureshtje, kur e pleqëronte situatën dhe, duke mos pasur ide për të vërtetën e ardhjes së saj, tërhiqej. Më mirë i dukej të qëndronte aty ku ishte dhe të priste, të priste Gani Likën t’i tregonte se kush ishte dhe ç’kërkonte në atë ambient të rrezikshëm.

Sipas lëvizjeve që ndodhnin poshtë, Grigor Reziq përpiqej të merrte vesh se çfarë ndodhte. Përcolli bisedën e Gani Likës me burrin e veshur solemnisht me tirq, xhamadan dhe plis të bardhë. Bisedën as e dëgjonte, as mund e kuptonte. Të vetmen mundësi e kishte të kuptonte sipas gjesteve, sipas lëvizjeve të duarve të tyre. U bë sy e veshë, si i thonë një fjale. Shikoi ngultas, pastaj gjithnjë sipas gjesteve të tyre derisa flitnin, sikur kuptoi se ata dy, ai mashkull me tirq, plis e xhamadan, do ta kalonin natën në kullë. Këtë e kuptoi kur burri me tirq, derisa i fliste Gani Likës, bëri me gisht kah kulla, kurse shuplakën e dorës tjetër e vuri nën faqe. Pastaj, pasi e definoi qëndrimin aty me fjetje, me të njëjtën dorë bëri në drejtim të perëndimit. Grigor Reziqi e mori me mend se të nesërmen do të vazhdonin rrugëtimin. Gjatë gjithë kësaj kohe e njohura e tij nga rruga me tren, vetëm dëgjonte, kurse pak më vonë nga dera e katit të parë, nga ana veriore e kullës, doli një grua; një grua apo vajzë, nuk dallohej mirë. Ajo ishte e veshur me një fustan lini, me këmishë dhe mitan. Në kokë kishte një si shami që ia përshkonte pjesën e sipërme të kokës dhe i mbështillej pas veshëve. Gani Lika iu drejtua mysafires, ia bëri me dorë të shkonte drejt asaj femre e cila, gjithashtu, e ftoi.

Gazetari Grigor Reziq, për atë kohë të qëndrimit në kullë, për herë të parë e shihte një femër të shtëpisë. Iu duk femër e bukur, ndonëse nuk kishte mundësi t’ia definonte moshën. Sidoqoftë, i përcolli lëvizjet e tyre: femra që doli nga dera e kullës iu afrua femrës tjetër, që hoqi ferexhenë. U përshëndetën në mënyrë shumë miqësore, duke u përqafuar. Pastaj u futën brenda. Në të njëjtën kohë Gani Lika i priu mysafirit që mbante kalin për dizgjinët. Në pjesën e fundme të oborrit, menjëherë afër murit të lart, ishte një si grazhd i gjatë, në dërrasën e përparme të të cilit ishin rezat metalike, në njërën prej të cilave mysafiri i sapoardhur e lidhi dizgjinin e kalit, pastaj u nis prapa Gani Likës. Bashkërisht u ngjitën shkallëve të jashtme të kullës për të arritur në katin e tretë. Grigor Reziqit i pëlqeu veprimi i tyre, sepse e shihte mundësinë të fliste më për së afërmi me mysafirin e ardhur, nga i cili do të mësonte edhe për femrën që ishte me ferexhe.

Sipas udhëzimit të Gani Likës, mysafiri u vendos në dhomën e madhe, ku do të kalonte natën, kurse Ganiu zbriti shkallët. Grigor Reziqi, fill pas largimit të Gani Likës, kapërceu pragun e dhomës së vet dhe hyri te mysafiri, i cili u ngrit në këmbë, sapo ishte mbështetur në shtrojën prej posteve të deleve. Zgjati dorën drejt njeriut të panjohur, që i hyri në dhomë. E përshëndeti shqip. Edhe Grigor Reziq ia ktheu përshëndetjen shqip, me një theks nga i cili mund të kuptohej se nuk e njihte gjuhën shqipe. Duke ia shtrënguar dorën mysafirit, Grigor Reziqi iu paraqit me emër dhe mbiemër. Njësoj bëri edhe mysafiri. I tha se quhej Sebastian Kola.

Mysafiri ishte i mirëseardhur për Grigorin, por ai nuk ishte nga ata që flisnin shumë. Që në fillim, kur ia zgjati dorën dhe u përshëndet, Grigori hetoi një individualitet të kujdesshëm dhe të veçantë, që ngjasonte me bashkëvendës të tjerë të tij, nga të cilët mund të përfitonte shumë pak informata. Nuk ishte si Gani Lika që fliste shumë e dëgjonte pak. Në të vërtetë, Sebastiani e kishte një shikim ngulitës dhe fjalët e rralla, të thëna vetëm si përgjigje të pyetjeve të Grigorit. Mbante para veti një kuti duhani mbi kapakun e së cilës ishte  gravura e shqiponjës. Derisa, me maje gjuhe, prekte letrën e cigares, shikimin nuk ia hiqte fytyrës së Grigorit, ndërsa përgjigjet i thoshte me po, ose jo, apo edhe – nuk e di. Këtë të fundit e përsëriste kur Grigori interesohej të mësonte për femrën të cilën ky e përcillte. I tregoi në fillim se ishte vetëm përcjellës i saj, se këtë detyrë të përcjellësit e kryente kaherë, kurse atë femër e kishte takuar në Prizren, në të vërtetë ia kishin sugjeruar ta përcillte, kurse ajo detyrohej ta paguante me çmimin që ky e kishte caktuar.

Pasi e ndezi eshkën me xixat që i nxori nga urori, duke goditur strallin, dhe me atë pjesë eshke të ndezur e preku majën e cigares në pjesën ku ishte duhani i mbështjellë, i tha:

-O mik, nuk po të njoh kush je. As mos më trego, sepse e di që, në këto ditë të ethshme, vështir është ta njohësh njeriun, e aq më vështir ta dish se me cilin njeri bisedon. Unë mund të them kush jam, prej nga jam dhe çfarë pune kryej. Aq di. Për gjëra të tjera as mos më pyet, jo pse nuk dua të përgjigjem, por pse nuk i njoh rrethanat…

Grigori mbet i nemitur, meqë u bind se shumë kishte folur dhe se shumë pyetje i kishte bërë pa përfituar përgjigjet. E pa se para veti kishte një burrë me përvojë, një njeri që, pavarësisht çfarë thoshte, mund të kishte shumë njohuri pikërisht për rrethanat, që thoshte se nuk i njihte.

-Më fal, – i tha, – ndoshta e teprova, por e kisha pa të keq. Duke e pasur parasysh angazhimin tënd si përcjellës, më vete mendja se gjatë rrugëtimeve të ndryshme takoni shumë njerëz. Nga dritarja e dhomës sime u pashë kur hyrët brenda në oborrin e kullës. Ishe me një femër, e cila mbante ferexhenë, por që e hoqi sapo hyri brenda.

-Punë e saj! – u shpreh ai shkurt.

-Sigurisht, – vazhdoi Grigor Reziq, i cili ishte dy mendjesh, t’i tregonte se e njihte, apo jo? U bind se ishte më mirë ta mbante sekret njohjen e tij me Tatjana Vollovnën.

-Unë mendoja se është e fisit tuaj.

-Unë thashë se kryej detyrën e përcjellësit me para. Po të ishte e fisit tim nuk do t’i kërkoja para. Tash e kuptoni?

-Kur thashë e fisit tuaj, mendjen e kisha te përkatësia e saj.

-Jo, jo. Ajo ishte një çerkeze. Kaq kam mundur të mësoj prej saj, ndonëse as e kam pyetur, por vetë më tregoi. Më tha se ishte e martuar dhe se bashkëshorti i saj qenka ndokund këndej. E vërteta, ajo nuk dinte ndonjë adresë të saktë, por më tha se kaherë nuk e kishte parë burrin, se atë e paskan rekrutuar në shërbimin ushtarak pa vullnetin e tij, se edhe ai, siç më tha, qenka çerkez me një emër që s’më përngjante në çerkez. Ma tha veç emrin Ruslan.

-Ruslan? – ia ktheu Grigor Reziq habitshëm, ndërkaq Sebastian Kola mori qëndrim serioz:

-E njihni ndonjë Ruslan?

-E kam njohur atëherë kur, për herë të parë, kam arritur në këto anë. I thoshin Ruslan Nikollai. Prej asaj kohe, meqë unë isha kthyer në Beograd, as e kam parë, as dëgjuar për të. E di se, në atë kohë lufte, disa prej nesh qenë zënë robër. Kujtoj se ose është vrarë gjatë atyre ofensivave, ose është zënë rob, siç ka ndodhur edhe me një majore të ushtrisë. Keni dëgjuar për të?

-Ajo nuk është robëreshë. Me dëshirë është martuar me Xhafer Bislimin. E njoh Xhaferin, por jo edhe majoren, sepse që nga martesa e tutje nuk ka dalë nga shtëpia e tij.

-Ashtu është. E tash, sigurisht jeni të lodhur nga rruga, po ju liroj. Nesër mund të pimë kafe bashkë, para se të ndahemi.

-Nëse nuk je në gjumë, – i tha Sebastiani me buzën në gaz.

9.

Grigor Reziq nga biseda me Sebastian Kolën,  nuk arriti të mësojë asgjë nga ato që i interesonin. Përkundrazi, kishte një siklet, një pështjellim në kokën e tij që ia largonte gjumin. Ai njeri, bashkëbisedues, i shkaktoi konfuzion për njerëzit që i njihte, me të cilët kishte ndenjur, biseduar, mbase edhe bashkëvepruar, siç ishte rasti me Ruslan Nikollain. Në shikim të parë i dukej se kishte të bënte me një malok të atyre anëve, ndërkaq Sebastian Kola i ofroi të dhëna krejtësisht të kundërta nga ato që gazetari Reziq i dinte dhe kishte shënuar në fletoren e tij të kujtimeve, që ishte një lloj ditari nga toka shqiptare. Tashti, pasi u nda nga Sebastiani, provoi të flinte. Nuk kishte gjumë. E shihte veten të mashtruar, fillimisht nga Ruslan Nikollai, për të cilin besonte se ishte oficer rus dhe se, me kompetencën e këshilltarit ushtarak i qëndronte afër gjeneralit Bozhidar Jnkoviq, komandantit të Armatës së Tretë  Serbe.

E kishte takuar edhe Tatjana Vollovnën gjatë udhëtimit me tren . Nga ajo kishte marrë njoftimin se ishte mësuese dhe se në këtë cilësi shkonte në Prishtinë. Sebastian Kola i tha ndryshe, se gruaja që e përcillte ishte çerkeze dhe se emri i saj ishte Emine Brajari. Ajo që e befasoi edhe më shumë ishte shpjegimi i Sebastian Kolës se ajo e kishte marrë këtë rrugë të kërkonte bashkëshortin me emrin Ruslan. Ky pështjellim i e shtyri të mendonte se ishte i mashtruar, por ku qëndronte e vërteta? Ai nuk ishte në gjendje t’ia qëllonte, por as të flinte. Kapërceu një kohë e natës, Grigor Reziq rrotullohej në shtrat, herë në një krah, herë në tjetrin. Tatjana Vollovna iu bë shumë misterioze, e dyshimtë. Përpiqej t’ia analizonte sjelljet e saj gjatë udhëtimit të përbashkët në të njëjtën kupe në trenin nga Beogradi. Iu kujtua se, vërtet, ajo shumë pak fliste. Me këtë rast e fajësonte edhe veten, pse nuk e kishte pyetur prej nga vinte, çfarë shkolle kishte kryer, sa do të qëndronte në Prishtinë, e shumë pyetje të tjera. Iu kujtua veshja e saj, që e pa nga dritarja e dhomës së tij nga kati i tretë i kullës, mandej ajo peçe me të cilën e kishte mbuluar fytyrën. Çdo gjë rreth saj ishte e dyshimtë për të, e sidomos paraqitja e saj si bashkëshorte e Ruslan Nikollait, që i tha Sebastiani. Iu kujtua edhe Kazimir Olenko, me emrin Adnan, i njohur në Prizren si mulla Adnan dhe imam në xhaminë e Sinan Pashës. E kishte parë në largim nga Prizreni, por në përcjellje të  Ruslan Nikollait. E kishte marrë vesh se e kishin të përbashkët përkatësinë kombëtare, por as mendja nuk i shkonte se mund të kishin të përbashkët edhe ndonjë angazhim. Nga biseda që bënin sy me sy, e me zë të ulët, dukej se njiheshin që më parë, por ai ishte klerik, kurse Ruslan ishte ushtarak. Krejt e pakuptimtë.

Deri nga orën tre të natës Grigor Reziq nuk mundi të flinte. Dy herë u ngrit nga shtrati. Herën e parë e ndezi llambën dhe hapi fletoren e shënimeve, të shënonte dyshimin për njerëzit me të cilët kishte ndenjur dhe e kishte mendimin e formuar për ata. Me laps në dorë qëndronte para fletores, por nuk dinte çfarë të shënonte. Para se ta mbyllte fletoren, e shënoi vetëm këtë fjali: Dyshimi po më vret!

E mbylli fletoren, duke lëshuar lapsin mbi  të. E fiku dritën dhe, prapë, u shtri mbi shtrat, por sërish nuk kishte gjumë. Vendosi që të nesërmen t’i dilte përpara Tatjana Vollovnës…

I lodhur nga mendimet, prej të cilave nuk përfitonte asgjë, në një kohë të vonshme të natës, apo: në orët e hershme të mëngjesit – fjeti. Ishin pikërisht ato orë kur u zgjua Sebastian Kola. Ai shikoi drejt dritares së vogël përtej të cilës dukej drita e mëngjesit të hershëm. U ngrit shpejt. Iu afrua dritares të shikonte më mirë. Me Emine Brajarin, e cila për Gregor Reziqin ishte Tatjana Vollovna, ishte marrë vesh që të vazhdonin rrugëtimin sa më herët, sepse iu duhej kohë për të arritur në ato vise që Eminja i kishte thënë se mund të ishte bashkëshorti i saj Ruslan. Ajo i kishte të shënuar disa vendbanime në Mirditë ku, ndoshta, mund të ishte njeriu të cilin e kërkonte. Vendbanimi i parë që ishte i shënuar në fletoren që ajo e mbante, ku kishte edhe shënime të tjera, ishte katundi Guror, një vendbanim që ndodhej në pjesën kodrinore përtej Kukësit.

Ajo kohë e hershme Sebastian Kolës iu duk e përshtatshme për vazhdimin e rrugëtimit. U vesh shpejt, mori anxhikun në krah dhe zbriti shkallët nga kati i tretë i kullës. Vajti te dera, në anën e përparme të kullës, dhe trokiti lehtë. Pas pak në derë doli Gani Lika, duke i fshirë sytë me shpinë të duarve. Shikoi ngultas kah Sebastiani:

-Ka ndodh diçka?

-Po! – ia ktheu Sebastiani, – e kam porosinë e asaj mikeshës, të cilën po e përcjell, që ta zgjoj sa më herët, sepse kemi rrugë të paparapara.

-Në rregull. Po u them grave ta zgjojnë, – ia ktheu Gani Lika, dhe u kthye brenda.

Sebastian Kola vajti te kali dhe e përgatiti për nisje, duke ia vënë shalën dhe dizgjinët.

Nuk priti shumë. Në derë u duk Eminja e veshur ndryshe, jo me ferexhe dhe mantel të gjatë deri te këmbët. Kishte veshur rroba të tjera, aso të endura në vek: fustan të bardhë me rrudha, me pështjellak me ngjyrë të mbylltë në pjesën e përparme. Në pjesën e  sipërme kishte të veshur këmishë, gjithashtu të bardhë, mandej edhe jelek, kurse flokët i kishte mbështjellë me një shami të bardhë. Nga Eminja e djeshme nuk kishte mbetur asgjë, përveç fytyrës rrumbullake.

Kur e pa Sebastiani, u habit.

-Gratë e shtëpisë e kanë veshur, – tha Gani Lika, – për shkak se me ato rroba që kishte ardhur nga Prizreni mund të ishte e dyshimtë, kurse këto rroba janë të këndejshme.

-Gratë e shtëpisë më thanë se me ato rroba mund të isha e rrezikuar nga kaçakët, prandaj pranova të veshëm kështu, – tha Emine Brajari.

-Për mua krejt njësoj, si me ato rroba, si me këto. Ecim! – i tha Sebastian Kola.

Ecja ishte e zorshme, nëpër rrugë e rrugica malore; me ethet e vazhdueshme nga befasitë që mund të ndodhnin në përballje me grupe të ndryshme të armatosur. Kishte prej tyre grupe kaçakësh, të cilët ua zinin pritën çetave serbe. Serbët me uniforma kishin lakmi të ndryshme: për përfitim të territoreve, apo edhe të pasurive që i plaçkitnin. Por ndaheshin të dëshpëruar për shkak se familjet shqiptare ishin në varfëri të plotë dhe nga shtëpitë e tyre nuk kishte çfarë të plaçkitej. Të dëshpëruar plaçkitësit nuk kishin konsideratë ndaj banorëve. I vritnin dhe ua digjnin ato shtëpi malore, të ndërtuara me material të dobët. Grupet e tjera për përfitim të territoreve ishin të organizuar ushtarakisht. Ato grupe vepronin me strategji të përgatitur mirë; vazhdonin me taktikën e marshit nëpër ato vise gjatë gjysmës së dytë të vitit 1912. Kjo domethënë se ishin të pamëshirshëm sa herë që hasnin në rezistencë. Grupet serbe të organizuara ushtarakisht, dhe grupe të tjera kriminelësh që vrisnin për të vjedhur, nuk e kishin idenë se do të pësonin nga rezistenca e kaçakëve, të grupeve kryengritëse. Dëshpërimi i tyre ishte i madh kur iu duhej të mblidhnin kufoma ushtarësh të mbetur rrugëve dhe maleve, në ato male të cilat i quanin të pakalueshme, madje-madje edhe golgota.

Nëpër ato rrugë të zorshme duhej të kapërcenin Sebastian Kola me Emine Brajarin. Ajo vazhdimisht ishte mbi kalë, kurse Sebastiani, në këmbë, duke mbajtur përdore  dizgjinin e kalit.

Në ato orë të mëngjesit të hershëm rrugët ishin të lira, mbase edhe Sebastiani e kishte menduar këtë. I tha Emine Brajarit të nguteshin, të shfrytëzonin zbrazëtinë e rrugëve dhe të maleve, sepse “nuk është e dëshirueshme të takohemi me çfarëdo grupi të armatosur” – i tha asaj, kurse Eminja e kuptoi fort mirë se andej nga do të  kalonin kishte rreziqe. Por ajo nuk foli, ndërkaq ndjente një shtrëngim shpirtëror, një lloj ankthi që e bënte të pendohej pse kishte marrë këtë rrugë.

Para se të nisej kësaj rruge kishte mësuar shumë gjëra mbi mentalitetin e njerëzve të asaj ane nga do të kapërcenin; mbi moralin, traditën, por edhe mbi kanunin, nga i cili e dinte se ndaj femrës kishte një nderim, sidomos kur ajo ishte në rrugëtim. Ajo, meqë e kishte mësuar gjuhën shqipe, shpresonte se nuk do ta kuptonin se ishte e huaj. Mandej e kishte për rezervë përkatësinë çerkeze, se jetonte në mesin e shqiptarëve. Ajo, për çdo rast, kinse pa fshehur asgjë, e kishte shpjegimin se e kërkonte të shoqin, të cilin, siç thoshte ajo, e kishin rekrutuar me zor në formacionet e ushtrisë serbe.

Pas dy orë udhëtimi nëpër ato vise malore, arritën në një rrafshnaltë, prej ku fort mirë fiksoheshin kodra, fusha e fshatra edhe në largësi prej dhjetë, pesëmbëdhjetë kilometrash, por që në atë mëngjes vende-vende dukeshin të mbuluara me mjegull. Nga aty dukej Gurori, që Emine Brajari e kishte përmendur në Prizren kur ishte takuar me Sebastianin dhe ishin marrë vesh të merrnin rrugën në atë drejtim. Gurorin ia përmendi edhe Sebastian Kola.

-Gurori, që e përmende në Prizren,  është atje, – ia tregoi me dorë.

-Për sa kohë mund të arrijmë?

-Te ne thonë se dihet kur nisesh, por nuk dihet kur arrihet…

-S’po kuptoj, – ndërhyri ajo.

-Kurrë nuk dihet se çfarë mund të ndodhë rrugës, prandaj kurrë nuk përmendet koha e arritjes në cak, – shpjegoi Sebastiani.

Ajo heshti, ndërsa shikimin e mbante andej drejt Gurorit.

Nga njoftimet që i kishin arritur në Prishtinë, e dinte se Ruslan Nikollai ishte bërë tebdil dhe se me emrin tjetër, Zef Kristi, ishte strehuar pikërisht në Guror, se kishte bindur banorët e atyshëm se i kishte ndaluar forcat serbe që të bënin masakër dhe t’i kallnin shtëpitë, ashtu siç kishin bërë në shumë lokalitete të asaj pjese shqiptare. Kur qe përmendur emri i tij, si i zënë rob nga shqiptarët, njësoj si edhe ushtarë të tjerë serbë si dhe majorja që, pastaj, ishte martuar, Tatjana e kishte parasysh këtë të dhënë. Asaj i kishin treguar se Ruslan Nikollai ishte zënë rob, por gjithashtu më vonë kishte marrë vesh se para kryengritësve shqiptarë ishte paraqitur me emër tjetër, me emër shqiptari, Zef Kristi. Ajo e dinte saktë se Ruslan, ashtu sikur edhe ajo vetë, ishte në mision dhe, paraprakisht, para se të arrinte në këto vise, e kishte mësuar shqipen. Fliste qartë, bile me dialekt gegë, dhe thoshte se ishte nga një katund në anën e Karadakut. Emine Brajari, e cila për një kohë e fshihte emrin e vërtetë të saj Tatjana Vollovna, me Ruslan Nikollain kishte qenë në të njëjtin kurs, andaj asaj nuk i dukej e tepërt të paraqitej si bashkëshorte e tij dhe se, siç shpjegonte, i takonin të njëjtit entitet, entitetit çerkez. Ajo çdo veprim e kishte të paraparë dhe të studiuar mirë. Veç nuk e dinte saktë a ishte Ruslan në Guror, apo mund të kishte shkuar në ndonjë vend tjetër. Sidoqoftë, besonte se në Guror do të siguronte informata shtesë dhe do ta gjente.

-Ti thua se nuk dihet kur mund të arrihet në Guror. E kuptueshme, – vazhdoi ajo. – Megjithëkëtë, mund të përcaktohet ndonjë afat kohor i arritjes. Çfarë mendon, a mund të arrijmë nga mesdita?

-Ndoshta. Nëse nuk do të kemi pengesa, mund të arrijmë… – tha Sabastiani dhe ktheu kokën shpejt nga ana e kundërt, andej prej nga kishin ardhur. – Haj medet! – tha.

-Çfarë po ndodh? – iu drejtua ajo, ndërkaq duke përcjellë shikimin e tij edhe ajo shikoi në atë drejtim, atje ku ishte kulla e Gani Litës.

Nga atje vinte jehona e të shtënave të shpeshta, madje edhe krisma bombash. Që të dy mbetën si të ngrirë me shikim andej.

-Nuk është shenjë e mirë! – tha Sebastiani.

-Ç’po ndodh atje? Di të më tregosh?

-Nuk mund të di me saktësi. Është fat që jemi larguar. Të shtënat po ndodhin te kulla e Gani Likës.

Kjo ishte e vërtetë. Atje ndodhi një sulm i ashpër. Kjo merrej vesh nga të shtënat që nuk pranin, por edhe nga flakët që ngriheshin mbi kullë. Ishte një pamje me domethënie shkatërruese. Nga ajo largësi dukej tymi, flakët dhe dëgjoheshin të shtënat, si në ndonjë betejë të madhe, ani pse e pabesueshme. Për betejë duhen dy palë. Atje ku ndodhnin të shtënat, ku flakët dhe tymi dëshmonin për kallje të kullës, mund të kishte sulmues të cilët po e tregonin forcën e tyre me të shtëna, por duhet të kishte edhe mbrojtës. Sabastian Kola, që kishte bërë gjumë në atë kullë, e dinte se kullën e kishte lënë të zbrazur, vetëm me një mysafir, me gazetarin nga Beogradi, me Gani Likën dhe familjarët e tij. Ishte e vërtetë se në kullë gjenin strehim ushtarët dhe xhandarët serbë, por në kohë të fundit ata mungonin. Ishte e vërtetë gjithashtu se banorët e asaj ane ndaj Gani Likës kishin urrejtje. Ai gjithnjë mbante lidhje me strukturat ushtarake e policore të serbëve, me qëllim që t’i ruante pasuritë që i kishte. Ndaj atyre strukturave mbante qëndrim miqësor, duke i nderuar dhe ndihmuar në raste të nevojshme. Ndaj tyre dyert e oborrit i mbante të hapura, përkundër faktit se merrte kërcënime nga bashkëvendësit. Gani Lika bëhej i shurdhë ndaj kërcënimeve të tyre, madje shpesh edhe i akuzonte bashkëvendësit që kishin urrejtje ndaj pushtuesve.

Sebastian Kola mund ta merrte me mend se çfarë mund të kishte ndodhur te kulla e Gani Likës, flakët rrëfenin më së miri. Megjithëkëtë, merakosej për njerëzit , për familjarët të cilët në atë kullë, e sidomos për gazetarin Grigor Reziq, për të cilin kishte bindjen se ishte njeri i mirë. Gjatë bisedës me të kishte vërejtur se ai nuk pajtohej me veprimet që bashkëvendësit e tij, me uniforma ushtarake apo me ato policore, i bënin në ato vise të banuara vetëm me shqiptarë. I kishte thënë Sabstianit se, për shkak të qëndrimit kundërshtues ndaj veprimit të serbëve, e kishin urdhëruar të veshte uniformën ushtarake për së dyti dhe t’iu bashkohej ushtarëve të tjerë serbë në rrugën pushtuese të viseve shqiptare. Ia kishte thënë Sebastian Kolës edhe një sekret, atë që kishte të bënte me gjetjen e mënyrës për t’u larguar, qoftë edhe duke u shtirë si i sëmurë, apo, ç’ishte edhe më keq, duke u vetëplagosur, që ta kthenin në Beograd.

Ai e priste me padurim ardhjen e Jozhe Galiqit, epror nga Shumadia, për të cilin kishte dëgjuar fjalë të mira. Galiqi ishte një ushtar i shkolluar, me karrierë oficeri. Atij ia kishte besën dhe planifikonte t’i rrëfehej sinqerisht për hallet që e mundonin, sepse nuk mund të duronte uniformën e aq më pak aksionet dhe sulmet e ndryshme ushtarake mbi familjet shqiptare.

Shkaku i zjarrit ishte pikërisht arritja e Jozhe Galiqit në ato orë të mëngjesit te kulla e Gani Likës. Një grup kryengritësish, që për një kohë të gjatë e kishin pasur nën vështrim kullën dhe angazhimin e Gani Likës, kishin marrë vesh për ardhjen e ushtarëve serbë. Pavarësisht se qëllimi i atyre ushtarëve ishte vetëm që të pushonin disa orë, kryengritësit ua  kishin zënë pritën. Për këtë Sebastian Kolës i tregoi njëri prej udhëtarëve që kishte qenë afër pikërisht atëherë kur ndodhën sulmet. Kur e pa Sebastiani se ai udhëtar vinte asaj rruge që vinte nga kulla e  Gani Likës, iu drejtua:

-Or mik, a di të na tregosh çfarë ndodhi te ajo kullë, që tash është mbuluar me flakë e tym?

Ai pasi u ndal, u kujtua një çik, mandej foli:

-Atje, siç po sheh, or mik, ka ndodhur një fatkeqësi e madhe. E vërteta, unë nuk kam hyrë brenda oborrit të asaj kulle, por veç kam kaluar andej. Një fqinj imi më tha se një grup kryengritësish shqiptarë e kishin rrethuar kullën dhe i kishin vënë në shënjestër mysafirët e radhës, një epror me ushtarët e tij. Kur eprori ishte futur në oborr dhe ishte pritur me përqafim nga pronari i kullës, Gani Lika, kryengritësit kishin shtënë në drejtim të tyre dhe i kishin vrarë eprorin me dymbëdhjetë ushtarët. E kishin vrarë edhe Gani Likën, derisa familjarët e tjerë i kishin nxjerrë nga kulla. Bashkë me familjarët e kishin larguar nga kulla edhe një mysafir, që kishte qenë aty, dhe ia kishin futur zjarrin kullës.

Ai mysafir ishte gazetari Gregor Reziq.

Gjatë gjithë kësaj kohe sa qëndruan në atë hapësirë malore, duke shikuar dhe përcjellë ngjarjet te kulla, Sebastian Kola me Emine Brajarin kishin mbetur të trishtuar, sidomos Eminja. Pavarësisht përvojës së madhe që e kishte në zona terrene lufte, këtë ngjarje ajo  e konsideronte shumë tragjike. Vrasja e ushtarëve me eprorin e tyre dhe vrasja e të zotit të kullës, Gani Likës, ishte një shenj i keq për të gjithë të huajt, siç ishte i huaj edhe Ruslan Nikollaj, por edhe vetë kjo ishte e huaj, sado që shqipen e fliste mirë dhe nuk mund të dallohej se ishte e huaj, madje edhe veshjen e kishte shqiptare.

-Nuk kemi arsye të qëndrojmë më tutje në këtë vend. Të ecim andej nga jemi nisur… – i tha Emine Brajari Sebastianit.

-Natyrisht, – ia ktheu ai, – nuk kemi tjetër zgjidhje.

Ajo u ngjit mbi shpinë të kalit, e ndihmuar nga përcjellësi, i cili, derisa i ndihmonte, u gjend në situatë të keqe, sepse asaj i rrëshqiti këmba. Sebastianit iu desh ta mbante fort duke e shtrënguar për krahësh. Në atë moment, duke i ndihmuar asaj të ngjitej mbi shpinë të kalit, iu ngatërrua dora në gjoksin e saj dhe mbeti si i ngrirë. Në ato pak çaste, që mund të numëroheshin me sekonda, Emine Brajari e shikoi drejt në sy pa luajtur qerpikët, por me një buzëqeshje që mezi hetohej. Sebastiani e tërhoq shpejt dorën me një “më falni, ju lutem!”  dhe vazhduan.

Sebastiani, si edhe deri në atë moment, ecte para kalit, duke e tërhequr, duke e ndjerë veten fajtor për atë gjest të paqëllimtë, që ajo, sipas tij, mund ta ketë kuptuar ndryshe. Me atë ndjenjë fajësie vazhdonte. Sigurisht do të vazhdonte edhe më tutje sikur, atë heshtje që prishej vetëm nga rrapllima e patkonjve të kalit kur shkelte gurëve, të mos e ndryshonte zëri i Emine Brajarit:

-O zotëri, – e thirri, – çka është puna jote? E marr me mend se je i shqetësuar nga ajo ngjarje e dhembshme që ndodhi te kulla e Gani Likës së ndjerë, të qajmë? Për atë ngjarje ne ishim vetëm spektatorë, nuk kemi pasur mundësi ta ndalnim. Pajtohesh me mua?

Sebastiani e shikoi. Përpiqej të kuptonte mos bënte shaka, meqë gjatë gjithë kohës mendonte se gjesti i tij ka mundur ta lëndonte shpirtërisht atë.

-Jo, jo… – ia ktheu. – Mendoja diçka tjetër?

-Çka, për shembull? A është farë sekreti që nuk duhet ta di unë?

Ai prapë e ktheu kokën dhe e shikoi.

-Seriozisht po pyes! – vazhdoi ajo.

-Më falë, të lutem. Ishte pa qëllim!

-Përse e ke fjalën, or burrë?

-Se si më rrëshqiti dora…

-Auuu, të erdhi keq? Si, ore? Hajt mos u merr me imtësi!

Fjalët e saj i erdhën si shiu në thatësi. Derisa ecte u drejtua sakaq sikur të dëshironte të shprehte falënderimin ndaj saj që e çlironte nga turpi.

-Zonja Emine, vërtet u gjenda ngusht. Faleminderit për mirëkuptim.

-Lëre më, mos e diskuto… Ne po udhëtojmë bashkë.

-Po, moj, por unë e kam obligim të përcjell pa të ndodhur gjë.

-E nëse, rastësisht, del ndokush dhe na e zë rrugën, dhe…

-Çka dhe?

-Nuk po kupton?

-Jo.

-Unë për këtë rrugëtim jam përgatitur edhe për ndonjë befasi të rastit…

-Natyrisht edhe unë. E sheh se mbaj edhe armën? – ia tregon revolen, të cilën e mbante pak si të fshehur brenda shokës, që e mbante rreth brezit.

Ajo qeshi.

-Nuk beson?

– Unë besoj që ti e ke, por edhe të tjerët e kanë. Merre me mend sikur të na dilte ndokush përpara dhe të më sulmojë mua, e merr vesh çka dua të them?

-Edhe unë e nxjerr armën.

-Nejse, nejse, nuk mendoja se do të më vriste. Qëllimet  e meshkujve ndaj femrave mund të jenë tjera nga ato që ti i mendon.

Sebastiani u zu pisk. Tashmë e kuptonte qartë përmbajtjen e bisedës dhe se ajo lidhej pikërisht me atë gjest të paqëllimtë të tij. Një copë rruge eci pa folur. Hezitonte të kthente kokën mbrapa, sepse shikimi i ndeshej me shikimin e Emine Brajarit, e cila,, sikur kishte liri më të madhe të shprehjes jo vetëm me fjalë, por edhe me qëndrim. Gjesti i paqëllimtë i Sebastianit kuptohej ashtu siç ishte. Së paku kështu dukej nga reagimi i Eminës. Ajo tashmë ishte më e lirë, çuditërisht më e lirë ndaj Sebstianit. Kjo vërehej nga insistimi për bisedë, nga përpjekjet që t’ia nxirrte fjalët Sebastianit, derisa ai vazhdonte rrugën gjithnjë duke tërhequr dizgjinët e kalit.

Emine Brajarit qysh në Prizren i kishte lënë përshtypje të mirë ky burrë, që nuk fliste shumë dhe ishte i painteresuar të hulumtonte në biografinë e saj. I pëlqente edhe si konstrukt mashkulli, me atë trup atleti, me gjatësi normale dhe me veshje karakteristike shqiptare, me tirq, xhamadan, me plis të bardhë dhe me një shall rreth qafe, e jo rreth kësulës, siç i shihte ajo shumicën e burrave të asaj ane. Sebastiani e mbante shallin, apo thënë më saktë, e mbante një lloj shamie me ngjyrë të kaltër, që i rrinte mirë fizionomisë së tij. Kishte edhe qostek,  që i përfundonte në xhepin e  jelekut ku e kishte orën, të cilën, shpesh, e nxirrte dhe e shikonte. Figura e tij, siç e shihte Eminja, i shkonte ambientit, derisa ai me aq zhdërvjelltësi e lehtësi bënte hapat nëpër atë rrugë me gurë. I pëlqenin edhe opingat e tij, të lidhura fort mbi çorapët të punuara nga ndonjë mjeshtre, e cila, sipas ornamenteve të realizuara prej penjve me ngjyrë të bardhë dhe të zezë, dukej se njihte mirë zanatin e thurjes së çorapëve dhe xhemperëve. Sebastiani mbante mbi supe edhe një lloj pelerine, e cila zgjerohej në pjesën e fundme, pelerinë ngjyrë kafeje të mbylltë.

I bënë dy orë udhëtimi pa u ndalur fare. Dy orë nëpër përpjetave, asaj rruge mes drurëve të bungut, degët e të cilave, vende-vende, shtriheshin edhe mbi rrugë. Gjatë gjithë asaj kohe nuk takuan ndonjë njeri, pos që i dëgjonin thirrjet, jehona e të cilave përplasej nga njëri breg në tjetrin. Përmes atyre thirrjeve kuptohej se çfarë kishte ndodhur në orët e mëhershme te kulla, e cila, me sa mund të shihej nga largësia, mund të jetë shndërruar në gërmadhë. Nga ajo vazhdonte të dilte tym i dendur, kurse njoftimet përmes thirrjeve bënin me dije se aty kishin mbetur shumë të vrarë.

-A je lodhur? – e pyeti ajo.

Sebastiani e ktheu kokën. Vërejti se ajo seriozisht e pyeste.

-Nuk mund të them se nuk jam lodhur, por mund të vazhdojmë… – ia ktheu ai.

-Mendjen e kam edhe te kali, a lodhet ky kalë ndonjëherë? – tha ajo si me qesëndi.

Sebastiani u ndal. E shikoi më gjatë dhe ia ktheu me, një buzëqeshje të lehtë:

-Me kalin e kemi një lloj marrëveshjeje. Për aq sa ai më kupton mua edhe unë e kuptoj atë. E kam vështirë me njerëzit të cilët nuk më kuptojnë, apo më keqkuptojnë. Ndodh të bëhem viktimë e keqkuptimeve. Por unë përmbahem. Pyetjen që ma bëre mua, po ta kthej ty: A u lodhe ti?

-Si të them?

-Asgjë mos thuaj, mund të ndalemi. As ti nuk e ke lehtë të qëndrosh ulur mbi shalë aq gjatë.

Ajo qeshi zëshëm:

-Ja ku qenka një lëndinë e mirë, – bëri me dorë ai nga një hapësirë e rrafshët në pjesën e sipërme të rrugës. – Si të duket?

-Propozim i mirë, po zbres… – i tha dhe zgjati duart drejt tij, duke pritur t’i ndihmonte.

E ndali kalin. Iu afrua. Duke pasur parasysh rastin kur, duke i ndihmuar, i rrëshqiti dora mbi gjoksin saj, kësaj radhe u afrua nga ana ku do të zbriste. I kurthoi gishtat e dy duarve dhe i tha të lëshonte njërën këmbë mbi shuplakat e duarve të tij. Ajo veproi në atë mënyrë, me njërën këmbë mbi shuplakë, por te dy duart ia lëshoi mbi qafë, sikur të donte ta qafonte. Sebastiani u step kur ajo gjoksin e fryrë e mbështeti në gjoksin e tij.

-Më falë! – i tha ajo.

-Për se e ke fjalën? – pyeti ai, sikur dëshironte t’ia kthente asaj me të njëjtën masë.

-Pa qëllim.

-Eh, – u çlirua Sebastiani, – nuk do të më prishej qejfi edhe sikur të ishte me qëllim… –qeshi që të kuptohej si shaka.

Edhe ajo qeshi.

U ulën mbi pelerinën, të cilën Sebastiani e shtroi mbi barë.

-Këtë e ke edhe për shtrojë? – e pyeti ajo duke qeshur.

-Edhe për veshje, edhe për shtrojë e, kur më duhet, edhe për mbulojë.

Emine Brajari pas bisedës dhe dialogëve qesëndisës, e njohu më mirë personalitetin e këtij burri, për të cilin fillimisht mendonte se ishte i turpshëm. Ai rrugëtim i lodhshëm, pas gjithë asaj rrëmuje që ndodhi te kulla e Gani Likës, nisi t’i bëhej i këndshëm me Sebastianin, sidomos pas ndërhyrjes së tij me shpotitje. E kuptoi mirëfilli inteligjencën e tij, por edhe etjen mashkullore që i vërehej në shikimin, përmes vezullimës së syve që dukeshin si të lëngshëm, sidomos kur i lëvizte me shpejtësi.

Hapësira e pelerinës së shtrirë ua mundësonte të dyve të uleshin, ndërsa Emine Brajari përpiqej të gjente vend edhe për t’u shtrirë.

-Po ndjej dhembjen e këmbëve duke ndenjur ulur tërë ditën mbi shalën e kalit. Po i shtrij këmbët, edhe trupin, sadopak të çlodhem, – tha ajo dhe ashtu veproi siç. U shtri në shpinë në atë pjesë të pelerinës ku ishte e ulur. Duke marrë frymë thellë e ndjente se po i pushonte çdo pjesë e trupit.

-Qenka vend i mirë për pushim, prandaj do rrimë më gjatë, – vazhdoi ajo si me pëshpërimë.

Derisa ajo i mbante dy krahët e shtrirë anësh, gjoksi i dukej më i theksuar, më i fryrë. Këtë e vërejti Sebastiani, i cili, në mënyrë tinëzare, sikur ia maste dimensionet. Dy pulla të këmishës, nën të cilën ishte rehatia e gjinjve të saj, ishin të shkopsitur, nga ku vërehej pjesa më e theksuar e ndarjes së gjinjve dhe bardhësia e tyre. Sebastiani, edhe pse i ikte asaj pamje, së paku kështu mund të kuptohej kur e kthente kokën anësh që të mos linte përshtypjen se e shikonte atë pjesë të trupit të saj. Kishte kujdes të mos shpërfaqte atë që ndiente. Ishte edhe puna e moralit, e traditës. E kishte në besë.  . Megjithëkëtë ai, u bë rob i emocioneve të papritura. Ndjente se ishte skuqur. I dukej se edhe Eminja e kishte vënë re vlimin e ndjenjave të tij. Kjo bindje iu forcua edhe më shumë kur ajo iu drejtua me buzë në gaz: ,

-Hë, çfarë ke or burrë?

-Asgjë! – ia ktheu trembshëm. – Pse më pyet?

-Veç…ke etje?

-Po… vërtetë kam etje… – u ngrit në këmbë. – Po shkoj te përroi që është më poshtë, sigurisht gjej ujë. Nuk vonohem!

-Ani, ani, shko…

-Po deshe eja edhe ti!

-Jo! Mirë e kam, ky pushim më erdhi këndshëm. Shko ti, unë po të pres.

Sebastiani u përbirua mes kaçubave dhe u largua. Nuk pat nevojë të shkonte deri te përroi. Sa u  fut prapa kaçubave, aty ku nuk dukej anësh, iu mbështet një trungut dhe e nxori mashkullorin. E pa të fryrë, me dej të dalë. Bëri me të njësoj siç bënte dikur si i ri, kur bënte punën e bariut. Veprimi ishte i shkurtër, bile mendonte se po të qëndronte edhe më shumë afër saj s’do të kishte nevojë të largohej, do bënte punën nga largësia dhe pa e prekur mashkullorin. Kënaqësinë e dëshmoi me një ofshamë, derisa me shuplakë të dorës fshiu djersët që i ishin shpërndarë ballit dhe rreth syve. E pa të nevojshme, megjithëkëtë, të shkonte te përroi, të gjente ujë. Dhe zbriti. Duke u mbajtur për degë, i lëshoi këmbët afër ujit të kthjelltë, që ishte mbledhur në një pjesë të përroit, i bindur se andej vështirë të kalonte ndokush, qoftë edhe ndonjë shtazë, që ta turbullonte. U kërrus mbi të dhe me shuplaka duarsh tërhoqi ujë drejt fytyrës. U freskua mirë dhe u kthye andej nga kishte zbritur, ndonëse tash e kishte më vështir, sepse i rrëshqisnin këmbët. Kur arriti te lëndina, mbet i befasuar. Emine Brajari nuk ishte aty ku e kishte lënë, por kali ishte aty ku e kishte lidhur në degën e një druri. Mungesa e  Eminës e shqetësoi aq më tepër kur mendoi se mund ta kishte rrëmbyer ndonjë malok. Ai i dinte zakonet e asaj ane; e dinte se mungonin femrat dhe se, ndodhnin rrëmbime të femrave edhe nga shtrati i bashkëshortëve. Bëri disa hapa përtej lëndinës, por nuk gjeti  gjurmët.  Mandej mendoi se nuk mund të kishte ndodhur kurrfarë rrëmbimi, për shkak se rrëmbyesi më parë do ta merrte kalin e pastaj femrën do ta hipte mbi të. Derisa kali ishte në atë vend ku vetë e kishte lidhur, e hiqte dyshimin se mund ta kishte rrëmbyer ndokush. Me zë të lehtë e thirri Emine Brajarin. E përsëriti thirrjen disa herë, gjithnjë duke e rritur zërin. Në një moment, nga pjesa e poshtme e lëndinës, pikërisht nga ajo anë kah kishte zbritur edhe vetë, doli Eminja.

-Hë, – lëshoi zërin, -çfarë ke?

-Ku ishe ti? – pyeti ai.

-Njësoj, ku ishe edhe ti.

-Te uji?

-Edhe te uji…

Përgjigja “edhe te uji” e nxiti Sebastianin të mendonte se, ndoshta, ajo mund ta ketë parë derisa ai shfrynte epshe. E uli kokën si i turpëruar dhe prapë ndjeu skuqjen në fytyrë.

-Po ti nuk erdhe kur të thirra!

-Pse të vija pas teje, kur ti ishe afër meje!

-Unë isha, por kur të thashë se po shkoj të gjeja ujë…

-A gjete?

-Po!

-E pse u vonove aq shumë!

Sebastiani nuk dinte t’i përgjigjej, çfarë t’i thoshte për atë vonesë?

-Me gjasë ti paske ardhur pas meje?!

-Kisha frikë të rrija vetëm. Ti më le vetëm… u frikësova.

Sebastiani uli kokën, duke qenë i bindur se ajo e kishte parë.

-Diçka nuk është në rregull, çfarë brenge ke, ore? – iu drejtua ajo, kurse Sebastian Kola ngriti kokën dhe drejtoi shikimin nga ajo. Me atë rast pa se i ishte shpërthekuar edhe kopsa e tretë e këmishës. I dukej pjesa më e madhe e gjirit të djathtë, veç maja që i kishte mbetur brenda këmishës. Ajo, kur ia përcolli shikimin, shpejt mbërtheu kopsën:

-Ai, – bëri, – çfarë shkujdesje… Më fal të lutem!

-Kemi rrugë të gjatë, duhet të vazhdojmë, – ndërhyri Sebastiani. – Ke ndonjë adresë kah duhet të shkojmë? – e pyeti.

-Ma kanë përmendur katundin ku kishte qenë herën e fundit Nikollai, e quanin Guror. Ta gjejmë rrugën të shkojmë atje dhe, me siguri, nëse ka qenë në atë vend, ndokush do të na tregojë nga të shkojmë më tutje.

-E di Gurorin, është katund në rrafshnaltë, me shtëpi të shpërndara. Mirë, vazhdojmë andej, – i tha Sebastiani, i gëzueshëm që nuk i duhej të rrinte më gjatë në atë lëndinë.

 

 10.

Kulla e Gani Likës nuk ekzistonte më. Edhe Gani Lika bashkë me ushtarët serbë, mbetën në atë gërmadhë, derisa familja e tij kishte shpëtuar në saje të ndërhyrjes të xhandarit Xhafer Bislimit, që kishte arritur me njerëzit e tij sapo kishin përfunduar të shtënat. Ai ishte marrë vesh me kryengritësit që t’i lironin anëtarët e familjes të Gani Likës, sado që kryengritësit ngulnin këmbë se trashëgimtarët e tradhtarit s’ishin tjetër veç tradhtarë. Xhafer Bislimi ishte njeri që s’hiqte dorë nga qëndrimet e veta, prandaj kërkesa e tij u pranua jo veç për familjarët, por edhe për lirimin e gazetarit Grigor Reziq, të cilin e mbanin të lidhur. Xhafer Bislimi u tregoi se ky gazetar kishte bërë shumë shkrime në gazetën beogradase ku kishte rrëfyer realisht për masakrat e ushtrisë serbe mbi banorët shqiptarë. Ai, përmes shkrimeve, kishte apeluar hapur se në këtë tokë, nuk kishin çfarë lypnin serbët, sepse në atë pjesë ku bëheshin vrasjet e djegiet ishte krejtësisht një popullatë tjetër, me gjuhë, kulturë e traditë tjetër.

Gjatë kontrollit që kryengritësit ia bënë plaçkave të Grigor Reziqit, brenda faqeve të fletoreve që i kishte me veti, ku kishte shënuar ngjarje nga rrugëtimi në viset shqiptare, kishin gjetur edhe një faqe gazete, të prerë me gërshërë, pjesën e cila bënte fjalë për aksionet luftarake serbe në tokat shqiptare. Ishte një shkrim i Dimitrije Tucoviqit, të cilin Grigor Reziq e njihte mirë, sepse ishin parë në frontin e luftës dhe kishin diskutuar rreth dhunës serbe dhe masakrave të tyre mbi popullatën shqiptare. Ishte një faqe e gazetës “Radniçke novine” ku, ndër të tjera, Tucoviq shkruante:

“…Mu këto ditë po bëhet një vit që kur kombi shqiptar po e çon kryqin e vet në golgotë. U bë një vit i zhbërjes sistematike të popullsisë arnaute në të gjitha anët, që e ka ndërmarrë ushtria serbe. Gjatë këtij viti u derdh shumë gjak njeriu nëpër fushat, fshatrat dhe qytetet shqiptare. Por, këto krime që i vulos është lufta më barbare e më e përgjakur që i ngjason luftërave të mesjetës “këto nuk janë vetëm përroskat e gjakut në një anë, por edhe trupat e shprishur të të vrarëve, fëmijëve të pafajshëm, grave dhe të pafuqishmëve të popullit të Serbisë së vjetër, faji i vetëm i tyre që është se i luten një Zoti tjetër, e flasin një gjuhë tjetër, e mbajnë një emër tjetër dhe jetojnë në vatrat e veta shekullore… Këto krime të pafalshme nuk janë vepra të individëve nga urrejtja e tyre vetjake, por pjesë përbërëse e politikës nacionale të Serbisë, me një bindje kriminale që nëse e zhbëjmë këtë botë të pafajshme  do ta heqim qafe armikun me të cilin në të ardhmen do të kemi problem… Pastaj thoshin dëshmitarët tanë serbët e krijuan shkretimin më të madh të mundur në mesin e tyre (shqiptarëve). Shqiptarët binin në grumbuj, si duajt e tallës. Më shumë ndiheshin britmat e viktimave sesa krismat e topave. Nëpër ajër fluturonin duar, këmbë, koka dhe pjesë të mishit të trupit të shqiptarëve. Dhe, kur zbrazja e topave artilerike ndalej, vendet e sulmuara dukeshin të shkreta dhe të lyera me ngjyrë të kuqe. Jo ore! Çfarë ngjyre e kuqe? Por, edhe kur mendonim se u krye, ajo nuk po përfundon as sot e kësaj dite. E pabesueshme është se çfarë ka mundur të bënte ky sistem mbi popullin shqiptar. Si të dëgjohet ndonjë lëvizje përreth kufirit, menjëherë fillojnë prerjet shtazarake në fyt. Mbi popullatën e Pejës, Gjakovës dhe Prizrenit ndihet vetëm era e vdekjes. Nëse të zë gjumi të gjallë, nuk dihet se çfarë të pret në agim. Sepse mu natën ishte koha e përzgjedhur që të kryhen krimet më të tmerrshme njerëzore; mbledhja e njerëzve nga burgjet dhe shtëpitë për t’i dërguar në fushat e vdekjes. Natën nuk ndihet asgjë, por çdo natë shqiptarët zhduken mu sikur çakenjtë dhe hienat që dalin nga birucat e tyre dhe futen në shtëpitë e tyre që të marrin njerëz, të bartin dhe t’i mbysin…”

Këtë pjesë gazete Xhafer Bislimi ua lexoi kryengritësve të pranishëm me bindje se ata, tashmë, do ta kuptonin ndjenjën e dashamirësisë të gazetarit ndaj shqiptarëve. Ndërkaq Reziq, i shqetësuar tej mase nga ajo tragjedi e ndodhur në kullën, ku ai ishte vendosur për të qëndruar disa ditë dhe për të gjetur mundësinë e kthimit në Beograd, mendjen e kishte te ai burrë me emrin Sebastian Kola, që ishte në rolin e përcjelljes të, siç thoshte, një çerkezeje, e cila e kërkonte bashkëshortin. E kishte parasysh atë pamje prej dritares së katit të tretë të kullës, kur e kishte njohur femrën me emrin Tatjana Vollovna, derisa kishte udhëtuar me tren prej Beogradit dhe që ajo i kishte thënë se ishte ruse dhe se shkonte në Prishtinë në detyrën e mësueses. Atë nga dritarja e kishte parë me rroba tjera, me ferexhe. Ishte i bindur se diçka pështjellohej, por e kishte lënë që, të nesërmen në mëngjes, të takohej me të që të kuptonte realitetin, por… Ja që ndodhi ai sulm, ajo tragjedi, ndërkaq Grigor Reziq asgjë nuk kishte mundur të mësonte, as të dinte se çfarë kishte ndodhur me atë femër misterioze dhe me përcjellësin e saj. Një mendje ia thoshte se ajo, bashkë me përcjellësin, mund të jetë pushkatuar. Ku të dihet se me çfarë aktivitetesh merrej ajo dhe se sulmuesit mund të kenë pasur informata dhe mund t’i kenë likuiduar. Aq ishte i interesuar, por nuk kishte kënd ta pyeste. Ai që, ndoshta, mund të dinte gjë për femrën dhe përcjellësin e saj, të cilëve u bëri konak, tashmë ishte i vrarë. Kufomat e të vrarëve, kufomat e ushtarëve dhe komandantit të tyre ishin të shpërndara, por edhe kufoma e Gani Likës ishte skaj kufomave të ushtarëve, ndërsa femra misterioze dhe përcjellësi nuk dukeshin as të gjallë, as të vdekur.

Xhandari Xhafer Bislimi ia doli t’i bind kryengritësit se gazetari duhej të lirohej dhe të kthehej prej nga kishte ardhur, për çka edhe u pajtuan.  Xhaferi e mori përsipër ta përcillte deri në Prizren, dhe e kishte përcjellë. Grigor Reziq thuaja se ishte traumatizuar, derisa ishte te kulla e Gani Litës dhe, pas asaj ngjarje, as që kishte menduar se do të lirohej. Shkurt, ai e ndjente veten të humbur, pa shpresë. Këso ndjenje kishte pasur edhe herëve tjera, prandaj e kishte qëndrimin kundër  sulmeve serbe dhe masakrave që ua bënin shqiptarëve. Ishte në kundërshtim me qëllimet serbe për të dalë  në det.

Te kulla e Gani Likës  Reziq e priste momentin e fundit, ndonjë shkrepje pushke në gjoksin e tij, ashtu siç kishte ndodhur me të gjithë ushtarët serbë, që kishin ardhur në atë mëngjes për të pushuar gjatë ditës. Në këso gjendje siç ishte, edhe sikur të burgosej për dezertim, e kishte vendosur të kthehej në Beograd.

Gjatë kthimit nuk u paraqit në asnjë komandë, as në Kukës, Prizren, por as në Shkup, ku arriti të futej në një tren që shkonte drejt Beogradit.

Në tren, në kupenë ku qe vendosur, ishte vetëm. Herëve tjera kur udhëtonte me tren kishte një kënaqësi të veçantë. I pëlqente të udhëtonte në shoqëri, të bisedonte me njerëz, të bënte shaka. Kënaqej me peizazhet në fluturim. I dukej se edhe vetë fluturonte, dhe fluturonte me mendje nëpër fusha, kodra e male që i shihte në kalim të shpejtë mbi binarë. Kurse tash, që ishte vetëm në kupe, i pëlqente të mos hynte askush nga udhëtarët. E pengonte edhe dritarja, xhami i dritares, prandaj tërhoqi perden që ishte e mbledhur anësh  dhe e mbuloi xhamin tërësisht.

E nxori fletoren, ku kishte edhe shënime të tjera nga përjetimet si ushtarak. I lexoi disa nga ato të shkruara, duke i korrigjuar disa sosh, duke i shkurtuar apo, në raste, edhe duke i zgjeruar me shënime të reja. E kishte ndërmend që, në një kohë të ardhshme, kur të qetësoheshin gjakrat e luftës, t’i sistemonte dhe të botonte një libër në formë ditari, që do të ishte libri i dytë. Të parin e kishte bërë kur, për herë të parë, kishte qëndruar në  Prizren dhe më tutje në trojet shqiptare, në nëntorin e vitit 1912, dhe që atëherë ishte ganduar nga çmenduritë e luftës, e cila, për habinë e tij, njerëzve ua ndërronte edhe karakterin. Përpiqej ta kuptonte këtë fenomen të ndërrimit të karakterit, duke menduar se kjo mund të ndodhte për shkak të frikës, sepse ai që frikohet se do të vritet, vret sa mundet; çdo kundërshtar i duket vrasës…

Te dritarja e trenit hapi pultin nën dritare që shërbente si tavolinë e vogël. Mbi të vuri fletoren t’i shënonte përshtypjet e fundit, që i rëndonin shpirtin. Mendonte se, me shkrimin e ditarit, do të çlirohej nga pesha e rëndë e traumës që kishte pësuar. Shkrimin e çmonte si medikament real dhe efikas për ta mbajtur ekuilibrin mendor, prandaj gëzohej që askush nga udhëtarët nuk hyri në kupenë e tij.

Vazhdoi shkrimin:

…E kisha jetën në ankand, që nga dita kur më detyruan të veshja uniformën ushtarake, i gjunjëzuar para urdhrave të atyre që vdekjeve nuk u japin rëndësi, sidomos vdekjeve të njerëzve ndaj të cilëve nuk kanë kurrfarë respekti, të cilët i urrejnë  pa masë dhe i nënçmojnë deri në pikën e fundit. Nuk e kam ditur se populli im është me veti të tilla vrastare e piromanie. Tash e di mirë. Si dëshmitar i situatave që as në ëndërr nuk i kisha hasur, më duket vetja i poshtër, sepse i takoj të njëjtit popull, të njëjtës racë njerëzore. Po më vjen keq ta quaj njerëzore, sepse krimet që unë i kam parë nuk i takojnë njerëzores. Kisha pasur dëshirë t’i pasqyroja veprimet e ushtarëve tanë mbi atë popullatë të pambrojtur, por ndjehem keq. Më përsëriten pamjet nga të cilat me net të tëra nuk kam mundur të vë gjumë në sy . E gjithë ajo fushatë kundër popullatës shqiptare s’ishte veç një tragjedi; ishte një shfrenim urrejtjeje i tanëve. Kam qenë i  tmerruar kur herën e parë pashë skenat makabër. Jetën time e kisha planifikuar ndryshe, por ajo m’u komplikua nga planet ushtarake pushtuese, të cilave nuk mund iu kundërvihesha hapur. Megjithëkëtë, shkrimet e mia në gazetë, shkrimet nga fronti, bënë që instancat ushtarake të kenë ndaj meje qëndrim ndryshe në krahasim me ushtarët e tjerë. Reagimet e mia ndaj veprimeve çnjerëzore të suhtarëve serbë më kthyen prapë atje… I larguar nga andej, gjithnjë e më e komplikuar më duket rrjedha e ngjarjeve atje. Sapo e gjeta një strehë të mirë, siç ishte kulla e Gani Likës, që më priti  me aq përzemërsi, dhe kisha shpresë se do të gjeja gjuhë të përbashkët me eprorin Jozhe Galiq, ndodhi e papritura: vrasja e Jozhe Galicit me gjithë ata ushtarë përcjellës, pastaj vrasja e Gani Likës… Llogaritja se për shënimet e mia këta, që i çmoja shumë, do të më jepnin brumë me interes. Shpresoja se Jozha do të më tregonte se kush ishte, në të vërtetë, Ruslan Nikollai dhe, njëkohësisht, do ta pyesja për femrën enigmatike, të cilën unë e njihja si Tatjana Vollovna, kurse te kulla e Gani Likës, e përcjellë nga  Sebastian Kola, ajo erdhi me ferexhe, madje, me sa munda të kuptoj, edhe me emër tjetër, Emine Brajari. Humbja e saj dhe e përcjellësit para se të ndodhnin vrasjet dhe të kallej kulla, për mua mbetet enigmatike. E kisha ndërmend të siguroja shënime nga Gani Lika për njerëzit që kishin kthyer te kulla e tij.  Ai, siç më thoshte, e kishte një fletore me emrat e atyre që kishin qenë të vendosur te ajo kullë për pak ose për më shumë ditë. Vrasja e tyre dhe djegia e kullës më humbën çdo shpresë që të siguroja të dhëna, të cilat do të më shërbenin për shkrimet e mia të mëvonshme. I mbetur pa asgjë dëshmuese për shkrimin e këtyre shënimeve, më duhet të  mbështetem vetëm në kujtesë, nëse edhe ajo nuk më lë…

E la lapsin mbi fletore, ndërsa shikimin e përqendroi nga dritarja. Shpejtësia e madhe e trenit bënte që edhe peizazhet të dukeshin se po kalonin shpejt. Shkrimi sikur e kishte lodhur. Mandej edhe përkundja e trenit, derisa rrëshqiste mbi binarë, e pengonte të vazhdonte të shkruante në ato faqe të fletores. E mbylli fletoren, duke e lënë në mes të faqeve lapsin grafit. U ngrit nga karrigia dhe, derisa kishte zgjatur duart nga valixhja, e cila ishte në pjesën e sipërme të kupesë, e vendosur në rrjetin e posaçëm për bagazh, u hap dera. Brenda në kupe hynë dy ushtarë, me shirita në krahë, ku ishin të shënuar dy germa, PU. E mori vesh se ata dy i përkisnin njësisë policore të ushtrisë.

-Dokumentet, ju lutem! – iu drejtua njëri prej atyre të dyve, kurse tjetri qëndronte mbrapa, duke mbajtur revolen në dorë.

-Ka ndodhur diçka? – pyeti Grigor Reziq.

-Jo, por tash po ndodh!

Ai ua dha dokumentin.

-Ty të kërkonim, – i tha ushtari, që e lexoi zëshëm emrin e tij. – Merre valixhen dhe eja pas nesh.

-Nuk po kuptoj!

-Të gjitha do t’i kuptosh. Po të kërkojmë që nga Prizreni.

-Por, unë…

-Nuk është detyra jonë t’i dëgjojmë arsyetimet tua. Mos u lodh për këtë. Ke kujt i arsyetohesh për largim nga detyra.

Në valixhen e drurit, ku i mbante gjësendet më të nevojshme për jetë ushtari, kishte disa libra dhe fletore, disa prej të cilave i kishte mbushur me shënime. E dinte se ishte në shënjestër pikërisht për shkak të shkrimeve që i kishte botuar, kurse shkrimet që ende nuk i kishte sistemuar për botim, i mbante në valixhe. E kishte një parandjenjë se do të merret në përgjegjësi posa t’i lexojnë ato shënime. Tashmë e kishte emblemën e dezertorit, prandaj e kishin kërkuar, siç i tha ai, që nga Prizreni. Duke i futur në valixhe ato pak gjësende, që i kishte të shpërndarë në kupe, i vajti mendja te shënimet. Më me dëshirë do t’i lente aty, që të lirohej nga një pjesë e akuzave, por…Njëri prej ushtarakëve ia tërhoq vërejtjen:

-Krejt çka ke futi brenda. Mos lë asgjë në kupe.

-Kam sende që nuk më duhen, besa nuk i duhen askujt.

Ushtar mori fletoren e lapsin, që i pa te ajo pjesë dërrase e nxjerrë si tavolinë e vogël afër dritares, dhe i futi në valixhe. Ia  mbylli kapakun.

-Merre tash dhe ecim! – i tha duke e kapur për krahu.

-Ku po shkojmë? – pyeti habitshëm Grigor  Reziq.

-Në kupenë tonë. Në fund të vagonëve është kupeja ku do të vendosemi derisa të arrijmë në Beograd.

Dy ushtarët, njëri prapa Grigor Reziqit dhe tjetri para tij, vazhduan korridorit të ngushtë të trenit, për të arritur te kupeja e vagonit të fundit. Grigori në bazë të reagimit të ushtarëve e merrte me mend rrezikun që mund t’ia shkurtonte rrugën e jetës normale. Ishte i bindur se do  ta dënojnë rëndë. Edhe pa ndodhur ngjarja te kulla e Gani Likës, vrasja e ushtarëve me komandantin e tyre, ndaj tij ushtrohej presion i vazhdueshëm për shkak të shkrimeve. Ndaj tij kishte dyshime, sepse kishte shpëtuar i vetmi nga ajo kullë, ku kishte ndodhur ajo masakër e madhe e ushtarëve. Këto dyshime i kuptoi nga ushtarët që i thanë se e kërkonin që nga Prizreni. Ata, në mënyrë indirekte edhe ia bënë me dije se e priste akuzë e rëndë. Ata nuk e dinin peshën e asaj akuze, por i thanë se askush nuk i besonte shpëtimit të rastësishëm të tij, sepse kryengritësit shqiptarë nuk falin askënd. Falja nga ana e kryengritësve atij tani ia shtonte rrezikun nga të vetët.

Grigor Raziq tashmë e kishte të qartë se nuk do të shpëtonte lehtë. Gjithçka i sillej nëpër kokë. Imagjinata i punonte për ta frenuar shqetësimin e që i rritej gjithnjë e më shumë. Dinte raste të dezertorëve, të cilët kishin përfunduar si është më së keqi, edhe pse, për aq sa ai dinte, nuk kishin bërë kushedi se çfarë mëkatesh. Një ushtarë ishte dënuar me pesë vjet burgim të rëndë vetëm pse, pa pyetur askënd nga eprorët, kishte shkuar në shtëpinë e tij ku e kishte nusen e re me të cilën, para se të nisej për shërbim ushtarak, vetëm një natë kishte fjetur. Një tjetër ishte dënuar me dhjetë vjet burgim të rëndë, me akuzë për spiunim. Grigori veten e shihte te ky ushtari i dytë i dënuar me dhjetë vjet burg, e ndoshta edhe më shumë. Sepse, nëse i rrumbullakohet mirë aktakuza, ai do të shpallej tradhtar i dorës së parë. Në atë vend ku kishte qenë ky ishte vrarë eprori ushtarak me të gjithë ushtarët. Grigorit mund t’i vishej bashkëpunimi me kryengritësit. Ndryshe nuk mund të lirohej. Me këto shqetësime që ishte, iu ngulit ideja e ikjes, jo veç nga treni, por edhe nga shteti…

Kishte kaluar një kohë e gjatë e udhëtimit me tren. Ishin orët e natës. Arritja në Beograd parashihej në orët e hershme të mëngjesit. Në orët që ndanin natën me ditën, kur në atë qetësi të madhe vetëm krisma e rrotave mbi binarë mbante ritmin, dy ushtarët u kotën dhe pas pak i rrëmbeu gjumi. Për Grigorin ishte rast i veçantë mundësia e ikjes nga ajo kupe, dhe jo vetëm nga ajo kupe. Me ngadalë çeli kapakun e valixhes dhe prej saj, nxori dy fletore që i kishte të mbushur me shënime ditari. I futi brenda këmishës. Ngadalë-ngadalë u ngrit në këmbë, gjithnjë me shikim nga ushtarët që flinin. Njëri prej ushtarëve bile merrte frymë me gojë të hapur, ndërsa nga pjesa e djathtë e cepit të buzës i shkonte jarga. Me atë pamje Grigori ishte i bindur se ai po bënte gjumë të rrastë. Por edhe ushtari tjetër, që ishte mbështetur nga ana e dritares dhe që mbante kokën mes dy shuplakave të duarve, dukej se ishte në gjumë të rëndë. Grigor Reziq u tërhoq ngadalë nga kupeja. E mbylli derën dhe vazhdoi deri te dera e daljes. Iu mbush mendja të zbriste nga treni, sapo të ndalej në ndonjë nga stacionet e vogla. Treni vazhdonte me të njëjtën shpejtësi, që ishte shenj i keq për Grigorin. Kjo domethënë se në atë pjesë nuk kishte farë stacioni. Nga ana tjetër kishte frikë se do të zgjohej ndonjë nga ushtarët dhe, kësaj radhe, do t’ia vinin prangat; do t’ia lidhnin duart. Mendimet i shkonin vetëm në rrugët e pazgjidhura.

Vazhdonte të rrinte afër derës së mbyllur të daljes nga treni, duke mbajtur shikimin nga dera e kupesë, ku ishin dy ushtarët. Në atë moment askush nuk lëvizte korridorit. Ishte qetësi e plotë. Por kjo qetësi nuk zgjati shumë. Dera e kupesë, ku ishin ushtarët, u hap dhe prej saj, dolën te dy ushtarët. Njëri prej tyre e ngriti zërin, të thuhet më saktë: piskati. Kërkonte ndihmën e konduktorit ta gjenin të ikurin. Grigor Reziq, duke mos pasur rrugëdalje tjetër, hapi derën e daljes nga vagoni. Nga andej furishëm hyri ajri, me ushtimën që krijohej nga shpejtësia e trenit. Si pa menduar fort u hodh tutje derës dhe u përplas në një arë me misër. Për pak çaste mbet i palëvizur, i frikësuar se mund të kishte thyer duart apo këmbët. Ndjeu dhembjen e krahut të djathtë. E lëvizi një çik, nuk hetoi dhembje më të madhe, kishte shpëtuar pa u thyer. Njësoj edhe këmbët i shpëtuan. Fill sa mori forcë, u ngrit nga ai vend ku kishte mbetur i shtrirë. Vazhdoi të ecë, pa e ditur saktë se në cilin vend ishte. Shumë larg hetoi një dritë. U nis andej. Aq shumë kishte nevojë për ndihmë sa mezi priste të takonte njeriun e parë, të dinte së paku se në cilin vend ishte. Te ajo dritë shpresonte se do të gjente ndokënd që do t’i ndihmonte. Megjithëkëtë, frika se do të zbulohej ishte më e madhe se dëshira për t’u takuar me ndonjë njeri. Kishte frikë se, në kërkim të ndihmëtarit, do të takonte ndonjë që do ta lajmëronte. Prandaj vendosi që të mos ndalej kund, të mos takonte njeri, por të orientohej përmes diellit, rrezet e të cilit sapo ia prekën fytyrën. Ajo dritë e largët, për të cilën mendonte se ishte e ndonjë shtëpie, tashmë nuk dukej. Për habinë e tij në atë drejtim nuk shihte ndonjë shtëpi, por ishte një kodër me mal të dendur, te e cila arrihej duke kaluar përmes një fushe të gjerë. Vazhdoi ecjen të arrinte në atë mal ku do të mund të fshihej. Kur arriti afër malit, pasi kapërceu një lumë të vogël, por të rrëmbyeshëm pasi zbriste nga mali, më tutje vërejti një mulli. Ajo dritë që e pa më herët, siç e kuptoi, ishte e mullirit. Drita ishte shenj se në mulli kishte njeri. Iu afrua, duke përgjuar anësh se mos ndiqej nga ndokush. Trokiti në derë. Doli mullisi, një burrë i moshuar, me mjekër të lëshuar. Në kokë kishte një kapele me rreth të gjerë, e lidhur me një shall, një pjesë e të cilit i lëshohej prapa shpine. Kishte rroba të vjetra, të mbuluar me pluhur mielli. Njësoj ishte e mbuluar edhe kapela, pastaj edhe mustaqet që i dalloheshin nga mjekra. Kur doli te dera, mbante në buzë një cigare.

-Më falni, – iu drejtua Grigor Reziq. – Më falni që ju shqetësova me trokitje në derë.

-Kush je dhe çka dëshiron?

-Nuk di a mund t’ju drejtohem?

-Ju tashmë më jeni drejtuar, keni trokitur në derën time. Urdhëroni, hyni brenda!

Edhe kur hyri brenda kishte shqetësim. Dyshonte në mullisin, sepse ai ia shikonte rrobat ushtarake.

-Hë, çun! Prej nga kështu?

-Nga larg. Kam halle…

-Çdo njeri ka halle, ore djalosh. Ato duhet të zgjidhen, a po?

– Po, por…

-Thuaje shkurt, je në ikje?

-Ku po e dini?

-Po shoh se jeni ushtar dhe keni halle. Nga cili front keni ikur?

-Nga fronti në Shqipëri.

Mullisi uli kokën. Psherëtiu. Ia drejtoi sytë Grigorit.

-Ai front i mallkuar vazhdon të jetë varri i bijve tanë. Para pesë muajsh nga atje ma sollën në arkën mortare birin tim, Velkon,. Atë e kisha të vetmin… Kuptoni çfarë fatkeqësie kam përjetuar?  Një muaj pasi e varrosem birin tonë, më vdiq edhe gruaja. Ajo, me ndjenjat e nënës, të lënduara aq shumë nga vdekja e Velkos – vdiq. Kam mbetur vetëm në këtë mulli ku kryej punë argatie, sepse mulliri nuk është imi. Po e kaloj kohën këtu, ndryshe do të çmendesha. Kur po të shoh me këtë uniformë, po më dukesh si djali im. Çfarë të ka ndodhur? Po e kuptoj se ke ikur, ke dezertuar. Pse?

-Axhë, me dëshirë askush nuk do të shkonte në atë ferr, e aq më pak të qëndronte atje. Për mua kjo ishte hera e dytë. Herën e parë isha në muajt e fundit të vitit 1912, kurse tash isha si i dënuar.

-I dënuar?

-Po. Unë me profesion jam gazetar. Kam shkruar për krimet e ushtrisë sonë mbi popullin shqiptar. Si dëshmitar i ngjarjeve nuk kam mundur të hesht. Mendoja se njeriu është i lirë ta thotë mendimin e vet, edhe nëse ai mendim nuk përputhej me mendimet e urdhërdhënësit. Ndaj meje ka nisur ndjekja që atëherë kur pata dëgjuar se një vendbanimi, ku nuk kishte fare serbë, vendosen t’ia lënë emrin e gjeneralit të Armatës së Tretë Serbe, Bozhidar Jankoviqit. Më dukej e pakuptimtë që me emrin Gjeneral Jankoviq të quhej vendbanimi, banorët e të cilit kishin pësuar aq shumë, pikërisht nga ajo ushtri në krye të të cilit ishte Bozhidar Jankoviq. Isha i ngarkuar edhe me shumë akuza tjera, prandaj vendosa të ik, por policia ushtarake më zuri. E dija se do të dënohesha, prandaj vendosa të gjeja mënyrë të ikja edhe nga policët ushtarakë. Ushtarët që më përcillnin fjetën, kurse unë u hodha nga treni dhe, ja tash, trokita në këtë derë dhe jam në mëshirën tuaj. Nuk guxoj të kthehem. Kam vendosur të ik përtej kufirit, në Austri.

-I paske punët ngushtë, more djalë!

– E di. Tjetër zgjidhje nuk kam. Të vetmin shpëtim nga burgu e shoh të arratisja, por si të arratisem përtej kufirit?

-Por edhe atje do të jesh në hall, sepse në vend të huaj do ta kesh më vështir…

-Atje nuk do të më kërkojnë që të më dënojnë. Do të jem i lirë. Atje e kam një të njohur, të cilin e kam takuar në front, quhej Leo Frojdliih. Edhe ai ishte gazetar dhe i pata ndihmuar. Ai, në Austri, ka shkruar dhe botuar një libër me titull “Golgota shqiptare”; ka përshkruar krimet e ushtrisë serbe në tokat shqiptare, për masakrat dhe djegiet e katundeve të tëra. Kur jemi parë herën e fundit ma ka dhënë adresën. Jeton në Vjenë. Nëse arrij në Austri ai do të më ndihmojë të siguroj punë. E di se do të gëzohet kur të më shohë, sepse me vete kam shënime të tjera, të cilat do t’ia ofroj.

-Me sa mund të kuptoj, qenka e arsyeshme të shpresosh në ndihmën që do ta kesh nga ai i njohur.

-Po. Për aq sa e njoh, do ta kem mbështetje të mirë, besoj se përmes tij do të kem një ardhmëri të mirë.

-Qoftë ashtu siç beson, bir! Sigurisht je i lodhur dhe pa gjumë, – i tha mullisi.

-I lodhur jo, por pa gjumë po.

-Prandaj të duhet të flesh, mbase edhe të pushosh mirë, mandej bëjmë çfarë mundemi.

Mullisi e kishte kasollen e tij nja dy kilometra larg mullirit, një kasolle me një dhomë dhe korridor, kulmi i të cilës ishte i mbuluar me kashtë thekre. Për Grigorin e rritur në qytet, kasollja ishte atraksion, meqë kurrë më parë nuk kishte parë asi objekti. Pa hyrë ende brenda u ndal ta shikonte më me kujdes. I bëri përshtypje shtrirja e kashtës së thekrës në formë piramide, derisa në majën e kulmit, mbi nyjën e kashtës, aty prej nga bëhej shtrirja e kashtës në gjithë hapësirën e kulmit, ishte e vendosur një enë e madhe prej baltës së pjekur, si një qyp i gjerë.  Derisa e shikonte kulmin, dyshonte nëse ajo kashtë mund ta priste ujin. E lëvizi kokën në shenjë mosbesimi dhe vazhdoi të ecë drejt derës së kasolles, kureshtar që ta shihte edhe brendinë e saj.

Kjo kasolle e mullisit ishte larg shtëpive të tjera të katundit, të një katundi të vogël që nuk kishte më shumë se dhjetë shtëpi të shpërndara.

Mullisi i tha se aty askush nuk vinte. E siguroi se do të ishte i qetë edhe sikur të rrinte me muaj. I tha se do t’ia bënte qejfin sikur të rrinte më gjatë. Por Grigori ndenji vetëm atë ditë, deri në mbrëmje. Iu falënderua për mikpritje, duke i thënë se nëse do të arrinte të largohej përtej kufirit, në ndonjë kohë më të mirë e më të rehatshëm do ta vizitonte.

-Nëse do të jem gjallë! – i tha.

-E, po, – vazhdoi Grigori, – kjo që thua vlen edhe për mua. Edhe unë nëse jam gjallë.

Qeshën që të dy.

Rregullimi i brendshëm i kasolles i pëlqeu Grigorit. Kishte pastërti dhe kjo i bëri përshtypje të mirë. Brenda asaj dhome mullisi i kishte të sistemuara sendet që i hynin në punë: shtratin prej thuprave me një dyshek sipër, të mbushur me kashtë. Mbi atë lloj dysheku e kishte një si plaf që ishte mbaruar nga leshi i dhisë. Në këndin e asaj dhome të vogël ishte një arkë ku e mbante miellin, ishte një magje mbi kapakun e të cilës ishte një enë alumini, dy lugë dhe një gotë. Afër magjes ishte edhe oxhaku me një kusi të varur në verigë. E gjithë kjo pamje Grigorit i dukej si ndonjë pjesë e muzeut etnografik. Mendoi me vete sa mirë do të ishte ta përshkruante në ndonjë shkrim reportazhi, sikur ta kishte mundësinë e botimit.

-Ky është strofulli imi. Si po sheh, ka vend edhe për ty, sepse shtrati e ka gjerësinë e mjaftueshme për dy vetë.

-Po e shoh. Nuk kam vërejtje. Besa edhe po më pëlqen, po më duket interesante. Po e pranoj se këso kasolle po shoh për të parën herë. Megjithëkëtë, po e përsëris, po më pëlqen, por më duhet të ik, sepse ndjekja do të vazhdojë derisa të më gjejnë po qe se nuk largohem përtej kufirit.

-Në rregull, bir! Ke vendosur, vazhdo.

Para se të merrte rrugë, mullisi ia dha një palë rroba të të birit  dhe një strajcë të mbushur me ushqime, kurse Grigori ia la rrobat e ushtrisë. Mullisi ia tregoi rrugën përmes së cilës do të arrinte te kufiri. I tha se kapërcimin mund ta bënte pa vështirësi rrugës dytësore malit nëpër të cilin kalojnë vetëm druvarët ose gjuetarët.

Në orët e mbrëmjes Grigori hyri në atë rrugë dytësore dhe treti.

Në ditët në vijim, nga një udhëtar prej Vjene, mullisit i erdhi një falënderim dhe njoftimi se Grigor Reziqi ishte takuar me njeriun e dëshiruar dhe ishte vendosur atje.

 

11.

Rrugëtimi prej kullës së Gani Likës, e cila nuk ekzistonte më, ishte plot peripeci, me ethe të vazhdueshme. Andej nga i duhej të kalonte Sebastian Kola, bashkërisht me Emine Brajarin, kontrollohej nga ushtarët dhe xhandarët serbë. Ata kërkonin dëshmitarët e asaj ngjarjeje të orëve të mëngjesit te kulla. Vrasja e eprorit Jozhe Galiq me ushtarët e tij, ikja e gazetarit Grigor Reziq dhe dy mysafirëve të tjerë, që e bënë natën në kullë, domethënë largimi i Sebastian Kolës dhe Emine Brajarit, ishte shkas i angazhimit të shumë ushtarëve dhe xhandarëve në aksionin që shtrihej në gjithë rajonin. Natyrisht, qëllimi primar i tyre ishte të gjenin strehën e kryengritësve, por për gjetjen e asaj strehe në programin e aksionit paraprakisht e kishin gjetjen e dëshmitarëve. Gjatë tërë ditës Sebastian Kola me Eminën i dëgjonin krismat, të shtënat e shpeshta në largësitë malore. I shihnin edhe zjarret, djegien e shtëpive. Ata të dy kishin bërë rrugë të gjatë dhe vazhdonin edhe më tutje, ani pse ishin lodhur shumë, posaçërisht Sabastianii, që e mbante kalin për freni. Por nuk mund të ndaleshin. Më saktë: nuk guxonin të ndaleshin, të frikësuar nga kaçakët shqiptarë. Aq shumë u duhej ndonjë strehim, ndonjë shtëpi ku do të vendoseshin.

Afrohej nata e dytë. U duhej të vazhdonin udhëtimin. Andej nga kapërcenin, nuk kishte vendbanime. Larg në një rrafshnaltë dukeshin ca shtëpi. Për të arritur atje u duhej kohë. Ai vendbanim ishte Gurori, për të cilin Emine Brajari kishte dëgjuar. Në atë vendbanim paska qenë, e ndoshta edhe tash është aty Ruslan Nikollai, të cilin Eminja e kërkonte dhe thoshte se e kishte bashkëshort.

Sebastiani si përcjellës kishte përvojë të gjatë, por kësaj radhe ishte në siklet.Shpresonte se gjatë rrugëtimit fisnikja të cilës i bënte shoqëri do t’i tregonte adresën e saktë ku do të duhej të shkonin. Ajo adresë mungonte, sepse Emine Brajari kishte mbetur peng i supozimeve. I thoshte se Gurori do të ishte stacioni i parë, por nuk e përmendte stacionin e fundit. As që e dinte. E mbante shpresa se në Guror do të gjendej ndokush që do t’i tregonte për Ruslan Nikollain. Por ai mbante edhe një emër tjetër, Zef Kristi. Për mbajtjen e këtij emri, emër konspirativ, i ndihmonte e folmja në gjuhën shqipe. Kishte mësuar ai gjuhën para se të arrinte në Ballkan, në misionin e caktuar. Tatjana Vollovna, me emrin konspirativ Emine Brajari, e njihte që nga Shën Petersburgu, kur bashkërisht kishin mësuar gjuhën shqipe dhe kishin marrë obligimet për misionin e caktuar. Sebastian Kola nuk dinte gjë për misionet, as që kishte farë ambiciesh të merrej me konspiracionin e tyre. Ai kryente vetëm detyrën e përcjellësit. Se çfarë qëllimi final kishte misioni i tyre, as lodhej. As do të besonte. Për të e rëndësishme ishte të gjenin ndonjë shtëpi dhe të kërkonin konak. Atë do ta gjente pa vështirësi falë Emine Brajarit, e cila nuk do të refuzohej kudo që do të trokiste në derë. Po të ishte vetëm, ndoshta nuk do të arrinte ta gëzonte besimin e ndonjë vendori për t’i bërë konak, për shkak të gjendjes kaotike nga sulmet e pandërprera serbe. Me Emine Brajarin e kishte më lehtë; atë e konsideronte të përshtatshme për ndihmë reciproke. Sipas adeteve gruaja nderohej. Kjo ishte shenjë e mirë dhe prandaj e mbante shpresa se, në rastin e parë që do të kërkonin konak, nuk do t’i linin jashtë.

Iu afruan Gurorit.

Ecnin në heshtje. Zaten, në heshtje kishin kapërcyer një rrugë të gjatë me përpjeta dhe teposhte, herë përskaj përrenjve, herë nëpër lëndina, por të shumtën e herëve mes drurëve e kaçubave. Heshtja iu ndihmonte të merreshin me mendimet e veta, të cilat u përshtateshin rrethanave, që pengonin vazhdimin e rrugës. Sidomos Sebastiani, ai sikur ishte penduar që kishte marrë atë rrugë për një shumë të pashpërfillshme lekësh. Tjetër ishte Emine Brajari. Interesin e saj Sebastiani nuk e dinte, por ishte i sigurt se emri Ruslan Nikollai, që e kërkonte, kishte vlerë të madhe. Ndryshe, me çfarë mund të shpaguhej gjithë ky rrezikim i jetës në tokën e panjohur. Po ta dinte Emine Brajari se sa të panjohura mund t’i përjetonte në këto vise ambient malore, kush e di se a do të provonte fare të vazhdonte rrugën, mendonte Sebastiani. Duke ecur para saj, gjithnjë duke mbajtur dizgjinin e kalit, mendonte t’i propozonte të ktheheshin pas. Besa edhe i tha tërthorazi, por Emine Brajari u bë sikur nuk e kuptoi.

Kishte kaluar një kohë e gjatë nga ditët kur ishin bërë pjesë e misionit në Shën Petersburg, kur kishin pranuar detyrat e caktuara. Aso kohe, kur e kishin mësuar edhe gjuhën shqipe nga profesori Edmond Sarolli, që kishte kryer studimet në Stamboll, por që kishte pranuar të vendosej në Shën Petersburg që t’ua mësonte shqipen të interesuarve, Tatjana Vollovna, e cila  tash mbante emër tjetër, kishte mësuar shumë për historinë dhe për traditën e popullit shqiptar. Njësoj kishin mësuar edhe të tjerët, gjithsej njëmbëdhjetë studentë, të cilët pas rezultateve të arritura në studimet e gjuhës shqipe, kishin pranuar detyrat e caktuara. Ata e kishin obligim që, herë pas herë, të takoheshin që t’i këmbenin përvojat, mbase pjesë e obligimit ishin edhe raportimet me shkrim që do t’ia dërgonin njëri-tjetrit.

Gjatë studimeve në orët e historisë, për shembull, ata, pos tjerash, kishin mësuar edhe për lidhjen e shqiptarëve me rusët, me të dhëna interesante të cilat konfirmonin raporte të mira shekullore ruse- shqiptare. I kishin shënimet e sakta për marrëdhëniet, të cilat dëshmonin afri. Në ato shënime, që Tatjana Vollovna i mbante në çantën e vet, bëhej fjalë për një periudhë pesëqind vjeçare, që Rusia mbante marrëdhënie me shqiptarët, të cilat në një mënyrë apo tjetër bazoheshin në interesa. Praktikisht dihej se interesi rus ishte që ortodoksët të kishin primatin në Ballkan, mandej edhe ndihmat ushtarake shkonin në këtë drejtim, kurse  me shqiptarët ajo lidhje, apo tentim lidhjeje, ishte shumë misterioze, sidomos në kohën otomane, kur shqiptarëve, pos fesë dhe obligimit për të dërguar jeniçerë, nuk u lejohej asnjë e drejte politike. Pavarësisht dilemave për arsyen e interesimit të Rusisë, për marrëdhënie me shqiptarët, shënimet ishin konkrete. Duke shfletuar ato faqe, shihet se qysh në vitin 1759 krerët e Himarës dhe të disa viseve të tjera të jugut të Shqipërisë, me anë të një letre kërkonin nga Cari i Rusisë që ta merrte në mbrojtje Shqipërinë. Ishte interesante se, në atë letër, shqiptarët premtonin se do të ishin besnikë ndaj obligimeve që do t’i merrnin nga Cari. I propozonin të formonin një ushtri shqiptare për ta luftuar Perandorinë Osmane. Studentët e diplomuar në Moskë i kishin të dhënat edhe për vitin 1689, të kohës së luftës ruse-osmane. Ka të dhëna të ndryshme me përmbajtje politike dhe ushtarake, e sidomos për lëvizje trupash dhe për ultimatume të ndryshme të Rusisë ndaj Perandorisë Osmane, por edhe për veprimtarinë e konsujve rusë  në Ballkan dhe në hapësirën historike të shqiptarëve, siç ishin konsujt në Manastir, Mitrovicë, Tivar, Shkodër, Janinë.

Letrat e shqiptarëve, drejtuar Rusisë për mbrojtje, siç përputheshin me letrën e mitropolit të Malit të Zi, Petroviq, në vitin 1754, që ia kishte dërguar Perandoreshës së Rusisë, Ekaterinës, me të cilën kërkohej mbrojtja nga Rusia. Duke i dhënë rëndësi interesimit të Rusisë që të ketë afri me shqiptarët, në ato shënime përmendet viti 1760 kur, me anën e një dokumenti zyrtar, Departamenti i Punëve të Jashtme të Rusisë i jep vizë tregtarit shqiptar, Jakov Suma, të udhëtojë nga Shën Petersburgu për në Riga. Për të treguar se interesimi i shqiptarëve ndaj Rusisë ishte permanent, është shënuar edhe letra e vitit 1789 kur, kapedanët shqiptarë të revolucionit grek, Jorgo dhe Dhimitër Boçari, Xhavella, Kosta Kolano dhe mitropoliti Anthim, që i shkruajnë Perandoreshës së Rusisë dhe kancelarit të saj për ta falënderuar për ndihmën që u është dhënë nga ushtarët rusë. Kërkojnë më shumë ushtarë rusë për ndihmë në Sul (zonë e banuar me shqiptarë të emigruar në Mesjetë, që luajtën një rol të jashtëzakonshëm në çlirimin e Greqisë, siç ka shkruar edhe Bajron në librin Child Harold. Në ato shënime është dhënë edhe një dokument tjetër, një dekret origjinal i Carit të Rusisë, me anën e të cilit në vitin 1892 urdhërohet përkrahja antiosmane në zonat e bregdetit të Adriatikut, përfshirë Shkodrën. Sipas atij dekreti urdhërohet edhe për dhënien e ndihmave për ngritjen e kishave. Nga shumë kërkesat që i drejtoheshin Rusisë tërheqin vëmendjen edhe kërkesat e shqiptarëve për përkrahjen ruse në mbrojtën e kufijve nga pretendimet greke.

Nga ana tjetër rusët i kishin objektivat e tyre afatgjate, pavarësisht kërkesave që, nga ana e shqiptarëve, u shkonin prej adresave të ndryshme. Shkrimtarit Alexandre Dumas, afro dyzet vjet pas vdekjes, përkatësisht pas ekzekutimit të Ali Pashë Tepelenës,  ishte marrë me përshkrimin e portretit të tij dhe rrethanave  që kishin ndikuar në agresivitetin e pashait shqiptar. Asokohe në lagjen e Ali Pashës strehoheshin, ose kapërcenin andej, figura të ndryshme autoritare të Evropës, por edhe luftëtarë, diplomat, shkrimtarë, hajna, kriminelë kurvarë, manipulues, nxitës për urrejtje, në mesin e të cilëve, siç shkruan shkrimtari i njohur në librin e tij biografik për pashain e Tepelenës, ishte edhe një aventurier i quajtur Stefano Pokolo, i dërguar nga Rusia i cili u mbëri thirrje të ,gjithë të krishterëve të Jugut të Shqipërisë që të merrnin armët për të mbrojtur fenë e tyre. Porta e Lartë kishte kishte urdhëruar të gjithë pashallarët e pjesës veriore të Perandorisë Osmane në Evropë që të shtypnin çdo kryengritje… dhe kryengritësit qenë shpartalluar, ndërsa komandanti i tyre, Stefano Pikolo, mori arratin ë dhe u fsheh në ca shpella të humbura të Malit të Zi.

Në dokumentet e tjera, të cilat janë përshkruar me përpikëri, shprehet qëndrimi i Rusisë ndaj problemeve shqiptare, pastaj për rolin e saj në bisedimet ndërkombëtare, të cilat, natyrisht, thuhet se Rusia ka favorizuar shqiptarët. Jepen të dhëna edhe për lidhjet e Panhelenizmit në Ballkan e në raport me shqiptarët. Në vitin 1873, për shembull, thuhet se ambasadori rus në Stamboll i kërkon shtetit të tij, ministrit të Jashtëm në Shën Petersburg, t’u jepet përkrahja nga Rusia kërkesave të Preng Bibë Dodës për një lëvizje antiosmane. Po në këtë vit me anë të një qarkoreje, njoftohej administrata qendrore e Elbasanit mbi qëndrimin e Perandorisë Osmane për shitjen e pronave rusëve. Ndërkaq, në vitin 1877 nunci apostolik në Vjen i shkruan ipeshkvit të Shkodrës. E informon për gjendjen politike në Shqipërinë e Poshtme dhe për kushtet e situatat e luftës ruso-turke. Sipas shënimeve, studentët rusë, të cilët e mësuan gjuhën shqipe, njoftohen se një batalion shqiptarësh kishte marrë pjesë në përkrahjen e ushtrisë ruse kundër ushtrisë osmane. Shënohet edhe për një njoftim të vikarit të Tivarit për argjipeshkvin e Shkodrës, ku flitet për mbajtjen e një meshe në këtë qytet për shpëtimin e Carit Aleksdandër II të Rusisë, në vitin 1879. Më tutje në shënime jepen të dhënat për qytetarin rus, Petar Molenski (flitet për kohën e gjysmës së dytë të shekullit nëntëmbëdhjetë), i cili për çdo vit jepte ndihma për vajzat e varfra dhe jetime, që i përkisnin Kodikut të Madh të Korçës. Në vitin 1879, me anë të një promemorie, përfaqësues të krahinave jugore që i përkisnin Beratit, Delvinës, Përmetit e Gjirokastrës, i kërkojnë Ministrisë së Punëve të Jashtme të Rusisë ndërhyrjen e saj për mbrojtjen e të drejtave të Shqipërisë. Bëhet fjalë edhe për Kodikun e Mitropolisë së Dirnopolit, kështu e quanin Gjirokastrën e vitit 1894, ku ishin kopjuar një serë raportesh të konsullit austro-hungarez në Janinë dhe përshkruhet takimi i konsullit me valiun e Janinës dhe kërkesa e tij për të hapur zyra përfaqësimi në Vlorë dhe Prevezë. Nga fundi i shekullit nëntëmbëdhjetë firmat tregtare të Shkodrës caktojnë përfaqësues të tyre të përhershëm në Odesa, kurse pikërisht nga Odesa kryepleqësia e Korçës  merr në dorëzim tri kambana  të dhuruara kishave shqiptare… dhe dëshmi të tjera të cilat, vijuesit e mësimit të gjuhës shqipe në Moskë, thuaja se i kishin mësuar përmendësh dhe ishin në gjendje të mbanin edhe ligjërata në këtë temë.

Tatjana Vollovna, Eminja, e shikonte me keqardhje Sebastianini, cili tërë atë rrugë e bënte në këmbë, duke tërhequr kalin mbi të cilin qëndronte femra që kërkonte bashkëshortin, siç thoshte. Ajo ishte prezantuar si çerkeze dhe nuk mund t’i fliste Sebastianit për raportet ruso-shqiptare, sado që kishte një shtytje nga brenda. I pëlqente t’ia bënte me dije bashkudhëtarit se kishte shumë njohuri për përkatësinë e tij, se e njihte edhe gjeografinë mirë, bile kur ia kishte përmendur Gurorin si vendbanim, Sebastian Kola ishte habitur për njohurinë e saj, ndërkaq Gurori nuk ishte kush e din çfarë vendbanimi, veç një lagje e vogël dhe e parëndësishme. Ajo, e vërteta, e dinte saktë se në Guror, para disa muajve, kishte qenë Ruslan Nikollaj, por lëvizjet e mëtutjeshme nuk ia dinte. Në Guror donte të merrte vesh se në cilin drejtim kishte shkuar…

Gjatë kësaj kohe, sa ishin bashkë, nga dita e mëparshme kur ishin nisur nga Prizreni  e deri në momentin kur i afroheshin Gurorit, Tatjana Vollovna kishte krijuar bindje se mashkulli që e shoqëronte ishte burrë e gjysmë, siç i thuhet një fjale; kishte karakter dhe, në bazë të pak bisedave që kishin pasur rrugës, ishte edhe inteligjent. Mendonte se ia vlente ta angazhonte për bashkëpunëtor. I duheshin njerëz të tillë, sepse edhe në porosinë që e kishte nga qendra e misionit, kërkohej të gjenin bashkëpunëtorë tek të cilët do ta kishin besimin e plotë për t’i dhënë krah frymës ruse. Në mendje i kishte shënimet për bashkëpunimin rus me shqiptarët dhe anasjelltas. E thirri:

-Me gjasë je lodhur, – i tha.

-Jam mësuar… – iu përgjigj, pa e kthyer kokën fare.

Ky gjest, që ndryshe do të quhej mospërfillës, tregonte për lodhje, por Tatjana pa hamendje i tha të ndalej. Ai u kthye dhe e mbështeti dorën në ballë të kalit, që ishte shenjë i ndaljes.

-Gurori nuk është larg, mund të vazhdojmë, – i propozoi ai, por Tatjana Vollovna, derisa kali ende ishte në lëvizje, kërceu në tokë.

-Po pushojmë pak, – i tha. – Më vjen mërzi të shkoj ndokund e lodhur.

-Mirë, – ia ktheu Sebastiani.

Iu afrua një druri që ta lidhte kalin. Ende pa kryer punë, në momentin kur Emine Brajari, Tatjana, gjeti një vend të përshtatshëm të ulej, nga mali dolën para tyre pesë ushtarë, duke i mbajtur pushkët në pozitën për të shtënë.

-Mos lëvizni, duart lartë! – ngriti zërin njëri nga ushtarët.

Pas pak nga mali dolën edhe dy xhandarë, gjithashtu me armët gati për të shtënë.

-Juve ju kërkonim, – tha xhandari, që iu afrua Sebastian Kolës.

-Mua? – u shpreh me habi ai, ndërkaq Tatjana u ngrit në këmbë!

-Ti rri aty ku ishe, – iu drejtua xhandari tjetër. Ushtarët pritnin urdhrin se çfarë do të duhej të bënin.

-Pse të rri? Ai është përcjellësi im. Çdo gjë që ju intereson, ja ku më keni mua. Çfarë dëshironi nga ai?

-Ai ishte në kullë!

-Edhe unë isha.

-Ti je femër, mos merr përgjegjësi. – I doli përpara xhandari i dytë.

Sebastian Kolës ia lidhën duart mbrapa.

-Më dëgjoni çka ju them! – Reagoi zëshëm Tatjana Vollovna.

-Moj ti, – i tha xhandari, që i qëndronte përpara. – Mos e ngatërro veten në punët që nuk ke lidhje. Ky njeri duhet të na tregojë për çka ndodhi te kulla e Gani Likës. Kush i vrau ushtarët tanë dhe Gani Likën. Kush e dogji kullën. Ky ka lidhje me banditët që e quajnë veten kryengritës. Ndoshta edhe vetë është pjesëmarrës. Ky mund të na tregojë edhe për një ushtar tonin, i cili mbrëmë ishte mysafir në kullë, por që sot në mëngjes ka tretur.

-Hë, ç’thua? – i piskati i njëjti xhandar, duke ia prekur barkun me tytën e pushkës.

– Ky do të na tregojë edhe për ty, kush je dhe nga po të përcjell ky, ku jeni nisur të shkoni, apo të ikni…?

Tatjana, duke e parë situatën e rënduar, mendoi t’u tregonte drejtë se kush ishte. I vinte keq prej Sebastianit, të cilin e kishte gënjyer se ishte çerkeze. Megjithëkëtë, duke u bindur se reagimet e xhandarëve dhe ushtarëve ishin serioze, dhe se, në rast heshtjeje, do të pësonte përcjellësi, tha:

-Ky burrë po kryen punën e vet. E kam angazhuar në Prizren të më përcjell për ta gjetur bashkëshortin tim.

-Kemi marrë vesh se ti je çerkeze… – i tha xhandari, që i rrinte përpara dhe nuk e lejonte të lëvizte.

-E, pra, po më detyroni ta them të vërtetën për vete, të cilën ky përcjellësi im nuk e dinte, sepse isha prezantuar ndryshe. Unë jam ruse, edhe bashkëshorti im është rus. Ai ka ardhur t’ju ndihmojë. Ai quhet  Ruslan Nikollai. Mund të pyesni në shtabin tuaj për të. E dinë fort mirë për ndihmat që ia ka dhënë Armatës III Serbe në krye me gjeneralin Jankoviq. – Iu përgjigj Tatjana Vollovna serbisht.

Sebastian Kola mbeti pa frymë kur i dëgjoi fjalët e saj, që i fliste serbisht, por që Sebastiani e kuptonte mirë. E shikonte habitshëm, krejtësisht i trullosur. Po të mos e dëgjonte vetë, kurrë nuk do të besonte se ajo femër, që e fliste aq mirë gjuhën shqipe, e tash edhe serbishten, ishte ruse. Sado që ai nuk merrte vesh për politikën, angazhimi i saj i dilte të ishte me interes politik për çështje që ky fare nuk i kuptonte. Prezantimi i  saj në këtë mënyrë, si ruse dhe e kërkonte rusin, për të cilin thoshte se e kishte bashkëshort, ishte shumë enigmatik për të, por jo edhe për ushtarët dhe xhandarët, të cilët ua ndërprenë rrugën.

Ata u shikuan mes veti, pa bërë zë. Reagimi i tyre në këtë mënyrë e kishte domethënien e vet, që reflektohej përmes shikimeve, por që Sebastian Kola nuk kuptonte as të përcjelluren, as ushtarët. Për pak çaste heshtën, pastaj xhandari që vazhdonte t’i qëndronte përpara Tatjana Vollovnës, tha se për një kohë të shkurtër mund të vërtetohen shpjegimet e zonjës, e cila “qenka transformuar tërësisht, qenka bërë shqiptare e vërtetë…!

Xhandari e kishte mendjen te Ruslan Nikollai, i cili, siç e dinte fort mirë, kishte tjetër emër. I thoshin Zef Kristi. Me këtë emër tash e sa kohë më parë kishte shëtitur në ato vise; kishte krijuar shoqëri nëpër qendra të ndryshme. Po të kërkohej me emrin Ruslan nuk do të gjendej kurrë, veç nëse ndonjë i njohur i tij ta takonte befas, ndryshe askush nuk do t’ia dinte adresën Ruslan Nikollait. Me emrin tjetër, Zef Kristi, e njihnin edhe barinjtë e Mirditës, zanatlinjtë e Krujës, peshkatarët e Durrësit, por edhe klerikët katolikë, e sidomos vizitorët e mejhaneve. Zef Kristi paraqitej si banor i anës së Karadakut, por që një kohë të gjatë, siç u thoshte të tjerëve, paska jetuar në Shën Petersburg, ku kishte kryer shkollën për avokat. Ai, si shëtitës në ato vise, paraqitej ndihmëtar i madh. Përvetësonte simpatinë e vendorëve, gjithandej nga shkonte i kishte dyert e hapura. I përgëzonte mikpritësit për bujarinë e tyre, për besimin që e kishin ndaj tij. Kësisoj kishte arritur të dëshiruarën, mundësinë e ndikimit. Qëllimin e shëtitjeve andej e kishte të vijëzuar në programin e veprimtarisë që e mbante me vete si biblën. Ishte një program i detajuar, që vinte si rezultat i strategjisë të shtetit rus mbi rajonet e Ballkanit. Në bazë të asaj strategjie, të punuar nga strategë politikë e ushtarakë, vlerësohej pozita e rajoneve të shqiptarëve si më e përshtatshmja për zgjerimin e frymëmarrjes të elementit ortodoks e që, në vazhdimësi, dominimi rus do t’i kishte rrugët e hapura. Ai dominim, më pastaj, do bëhej mur mbrojtës për ndaljen e depërtimit evropian, mbase edhe amerikan, në brigjet e Adriatikut lindor. Elementet ortodokse, pavarësisht përkatësive kombëtare, serbe, malazeze, greke, maqedonase, bullgare… do të shtriheshin lirshëm, duke i bërë prona të tyre edhe të gjitha pasuritë ekzistuese nën tokë e mbi tokë. Sipas të njëjtit plan, do arrihej edhe konvertimi i shqiptarëve, me hatër a me zor. Në kuadër të kësaj strategjie, Ruslan Nikollai përmes emrit tjetër Zef Kristi, e në raste edhe me emrin e tretë, që ishte emër mysliman, Faruk Myftia, obligohej t’i vizitonte xhamitë; hoxhallarëve u mbante ligjërata që thoshte se i kishte të bazuara në Kuran, përmes të cilave i këshillonte ta bindnin xhematin se kjo botë nuk paraqiste kurrfarë vlere, dhe se për myslimanët ia vlente vetëm bota e përtejme. U thoshte se nuk ishin të rëndësishme as varret, dhe se, sipas fesë, siç thoshte ai, në këtë dynja nuk duhet lënë kurrfarë shenji. Ai i përmbahej me përpikëri strategjisë, sipas të cilës shqiptarët duhej të shkriheshin, duke mos lënë kurrfarë gjurme jetese në viset ku jetonin, bile edhe pa traditë, e cila, gjithnjë sipas strategjisë, duhej të çrrënjosej në çdo fushë. Në strategjinë, që e kishte shtytëse për aktivitete, ishte edhe mundësia e nxitjes së të rinjve për punësim në tokat ruse. Kishte bërë një listë të gjatë emrash, që do të merrnin atë rrugë të gjatë, për rrugën e shkuarjes, pa definuar kthimin. Me këtë strategji ishte përballur edhe Tatjana, e cila detyrohej të gjente afri me femrat shqiptare, të cilave do t’ua bënte me dije se në tokat ruse kishte meshkuj me të cilët mund të bënin familje për qejfi, meqë, sipas saj, kushtet për jetë ishin më të mira se kudo në botë.

Xhandari, që e kishte rolin kryesor dhe që insistoi t’ia lidhnin duart Sebastian Kolës, dinte për misionet ruse. U bind se edhe kjo zonjë, që fillimisht paraqitej si çerkeze, mandej si Emine Brajari dhe me veshje shqiptare, ishte Tatjana Vollovna. Iu drejtua:

-Zonjë, kemi shpresë se do ta gjeni, por ju prej këtu e tutje do të udhëtoni vetëm. Deri në Guror mund t’ju përcjellim, kurse më tutje bëni si të doni.

-E pamundur! – reagoi ajo ashpër.

-Ky përcjellësi juaj është i dyshimtë. Nëse na tregon çfarë kërkojmë, mund të vazhdojë përcjelljen tënde. Ndryshe, është i detyruar të vijë me ne dhe, atje ku ne e marrim në pyetje, patjetër do të pranojë se edhe ky ka qenë në grupin e terroristëve, që vranë ushtarët…

-Për këtë burrë unë përgjigjem, – tha Tatjana.

-Atëherë edhe ti do të vish me ne.

-Nëse nuk e lëshoni Sebastianin, edhe mua m’i lidhni duart, veç do të pendoheni pastaj. Do t’ ju marrin në përgjegjësi, sepse ne, fjalën e kam për vete dhe për Ruslan Nikollain, apo siç e quani ju Zef Kristi, jemi një detyrë të caktuar.

-Është sekrete ajo detyrë?

-Ju nuk jeni të thirrur që ta dini detyrën tonë. Po ju them se gaboni…

Ajo nuk arriti ta përfundonte mendimin, për shkak se rreth tyre u dëgjuan rafalë të të shtënave, që ishin aq të zhurmshëm sa, në moment, xhandarët dhe ushtarët u shtrinë për tokë, sikur duke harruar arsyen pse ishin ndalur në atë vend. Në këmbë mbetën vetëm Tatjana Vollovna dhe Sebastian Kola. Të shtënat vazhduan edhe më tutje. Pas pak ata që shtinin, pesë të armatosur,  iu afruan xhandarëve dhe ushtarëve të shtrirë për tokë. Ata i kishin kokat e lidhura me shamia, veç sytë iu dukeshin. Ua morën armët xhandarëve dhe ushtarëve. I lidhën rreth një lisi, me një litar të gjatë, të cilin ua mbështollën shumë herë rreth trupit.

-Këtu përfundon jeta e juaj! – tha njëri nga të maskuarit.

Tatjana, e përgatitur edhe për skena të tilla, qeshi me të madhe.

-Ju lumtë! – iu tha.

Ajo iu afrua Sebastianit dhe ia zgjidhi duart, duke i dhënë shenj me mbyllje të njërit sy. Ai ishte krejtësisht i habitur dhe nga ajo habi sikur ishte edhe indiferent. E shikoi më gjatë zonjën që e kishte përpara, duke  mos mundur të orientohej: t’i besonte rrëfimit të saj paraprak se ishte çerkeze dhe se shkonte të kërkonte bashkëshortin, që edhe ai ishte çerkez, apo të besonte se ishte ruse, siç u prezantua para xhandarëve dhe ushtarëve serbë.

-Unë jam Emine Brajari, – iu tha ajo të maskuarve, duke ua shpjeguar biografinë njësoj siç ia kishte thënë edhe Sebastian Kolës në Prizren, para se të merrnin rrugën. – Këtë burrë fisnik e angazhova në Prizren, duke i ofruar pagën për përcjellje, – vazhdoi ajo, ndërkaq Sebastianit i tha ta merrte kalin dhe të vazhdonin rrugën drejt Gurorit.

Njëri nga të maskuarit, duke bërë shenj me kokë, e miratoi urdhrin e saj drejtuar Sebastian Kolës.

-Kalofshi mirë! – i tha, – veç ruajuni se në këto male  shëtisin lloj-lloj njerëz, lloj-lloj uniformash…