Ibrahim KADRIU: MISIONI RUS (7)

21.

 

Identiteti i ri

I pari nga të pranishmit u zgjua përcjellësi, që ishte i mbështetur afër derës. Ai doli me ngadalë t’i shikonte kuajt. Iu qiti tagji dhe, me një enë, që e kishte brenda thesit të tagjisë, u solli edhe ujë nga burimi i afërt, që nuk ishte më larg se njëqind metra. U zgjua edhe nëna e Malit, bashkë me Edit Durhamin, e cila, edhe ajo, doli jashtë barakës. I tha përcjellësit të mblidhte ca krënde të ndiznin zjarrin.

-Ia vlen të vlojmë çaj, para se të vazhdojmë, – i tha Edit Durham përcjellësit.

Gjatë natës Edit Durham kishte menduar të kthehej, meqë në afërsi të Shkodrës ishin qendrat më të mëdha të refugjatëve. Pavarësisht se fillimisht kishte menduar të shkonte drejt Malësisë së Madhe, që e kishin planin paraprak, e pa se më mirë ishte të kthehej. Përcjellësi nuk ia dinte planet. I pëlqeu ideja për çaj.

-Mirë shumë, – ia ktheu përcjellësi. – Çaji na ndihmon, pas kësaj nate të freskët të kaluar në kushte hiç të mira në barakë.

Nëna e Malit e pa të birin në përqafim me doktoreshën, siç kishte qejf t’i thoshte. Mbeti e habitur, sepse gjumi i kishte zënë të përqafuar. Nuk ishte e sigurt a i kishte parë edhe zonja angleze, siç e quante Edit Durhamin. E shikoi atë kur doli nga dera, pa e kthyer kokën mbrapa, sikur të ishte fare e painteresuar për doktoreshën dhe për të birin e saj të plagosur. Ajo pamje e te dyve, të përqafuar dhe në gjumë të rëndë, e vinte në siklet nënën e Malit, sepse nuk e dinte çfarë kishte ndodhur midis tyre që të ishin në atë pozitë intime. I shkoi mendja se ndoshta gjatë natës derisa kanë biseduar mes vete do t’i ketë rrëmbyer gjumi dhe ashtu në gjumë të ketë ndodhur pozita në përqafim, kur ajo, duke qenë aq e lodhur kishte fjetur herët, njësoj siç kishte fjetur edhe zonja angleze, por edhe përcjellësi i tyre. Ndërkaq, ishte shumë kureshtare të dinte përmbajtjen e bisedës, a mos kishte ndonjë marrëveshje të fshehur mes tyre? Ajo që dukej nuk ishte kurrfarë fshehtësie, pale se çfarë do të krisë kur të zgjohen, mendoi me vete. Kureshtja për të marrë vesh sa më shpejtë i thoshte t’i zgjonte. Nga ana tjetër ndjente dhembje për te dytë që t’ua prishte gjumin. U afrua te koka e tyre t’ua dëgjonte frymëmarrjen, një frymëmarrje e rëndë e te dyve, nga e cila mund të kuptohej se vërtet ishin në gjumë të thellë. I la, ashtu siç ishin të përqafuar. Doli nga dera e barakës. E pa zonjën angleze që ndizte zjarrin, që përpiqej të nxirrte flakën duke u fryrë gacave nga degët që dukej se nuk kishin qenë të thata.

-Ma lërë mua! – i tha nëna e Malit zonjës angleze.

Ajo mbante në dorë ca ashkla të thata, që i gjeti skaj një trungu të prerë kush e di kur. Zonja angleze u largua një hap, duke i ikur tymit që ia kishte nxjerrë lotët. Vënia e ashklave mbi ato pak gaca, shkaktoi edhe më shumë tym, një tym të bardhë ngjashëm me retë përballë rrezeve të para të diellit. Pas pak nga ato ashkla shpërtheu flaka, që përfshiu të gjitha shkarpat të cilat më parë i kishte kryqëzuar Edit Durham bashkë me përcjellësin.

-Shihe, shihe, – tha Durham, – kjo zonja ia paska zanat.

-Sigurisht, – ia ktheu përcjellësi, – kjo u takon këtyre viseve, ku pa zjarr nuk mund të jetojnë asnjë ditë.

-Sidomos dimrit, – i tha nëna e Malit.

-Dimrit e verës. Në këto vise edhe verës din të befasojë klima e dimrit, – vazhdoi përcjellësi, kurse Edit Durham iu drejtua atij:

-Ndihmoi. Shko mbledh më shumë ashkla, sepse, e sheh, ato po kryekan punë. Unë po përgatis enën me ujë, çaji në këtë mëngjes është i mirë. Por… – Edit Durham shikoi nga dera e barakës. – Duhet të zgjohen edhe ata dy gjumashët, po qe se ende janë në gjumë.

Ajo u nis nga dera e barakës, kurse në derë u duk Emine Brajari, duke i ngritur dy duart si për gjimnastikë:

-Paskësha fjetur shumë! – tha si me ankesë.

-Si është i plagosuri? – pyeti Edit Durham.

-Me gjasë mirë është, sepse ende po flen. Gjatë natës nuk ka pasur ndonjë shqetësim. E kam ruajtur deri sa e ka marrë gjumi.

-Në vend se unë ta ruaja, – ndërhyri nëna e Malit, – por isha shumë e lodhur. Zoti ju shpërbleftë.

-Por atij i duhet një përkujdesje më e madhe, – tha Eminja, derisa mendjen e kishte te biseda gjatë natës me Malin, duke e ndjerë edhe kënaqësinë e puthjeve që i kishte pasur me të.

-Natyrisht, – iu bashkëngjit fjalëve të saj Edit Durham. – Derisa t’i mbyllet varra, mund të ketë probleme.

Emines i pëlqeu mendimi i saj. Këtë mendim e çmonte si mbështetje për idenë që e kishte formuar gjatë bisedës me Malin, idenë e përcjelljes së tij për t’i ndenjur gati me fasha të sterilizuara dhe me melhemet që i kishte siguruar nga rezervat që i kishte me veti Edit Durham. Ky mendim, në të vërtetë, i ndihmoi të fliste hapur për idenë që e kishte, që ta përcillte Malin deri në katundin e tij, mbase edhe të qëndronte atje për një kohë, meqë, i shpjegoi Edit Durhamit, askënd tjetër nuk e kishin në shtëpi. Ai po jetuaka vetëm me nënën prej para dy vjetësh, që kur malazezët ia kishin vrarë babën.

-Ta merr mendja se kjo ide e jotja është edhe e vullnetit të Mal Tamarës dhe nënës së tij?

-Mali i frikësohej plagëve. Në një mënyrë edhe ia thashë se mund t’i bëj shoqëri, por këtu qëndron një pengesë.

-Thuaje?

-Mungesa e një kali, sepse rruga deri në vendlindjen e tij qenka bukur e gjatë.

-Nuk ju mjafton një kalë?

-Por Mali me nënën e vet nuk kanë asnjë kalë, dhe as unë nuk kam. Kalin që e shfrytëzova deri këtu e ke blerë ti, zonja Edit.

-Unë e kam blerë për nevojë humanitare, prandaj shfrytëzojeni.

-Ju faleminderit! – U shpreh me përulje Emine Brajari, e cila iu drejtua nënës së Malit: – E dëgjuat, moj nënë, kjo zonja angleze po na jep kalin që të vazhdojmë rrugën…

-Zoti e mëshiroftë, – e përsëriti urimin që e thoshte shpesh nëna e Malit, sa herë që ndokush e ndihmonte.

Biseda e dy zonjave dhe marrëveshja e tyre që përputhej me gatishmërinë e Eminës për të vazhduar ajo përcjelljen e të birit të saj të plagosur, për nënën me aq dhembje për të birin, ishte një befasi e këndshme. “A është e mundur?” shprehu dyshimin në vete, duke qenë  e habitur edhe nga fjalët e Emines kur i tha: Moj nënë! Askush gjer më sot, përveç Malit, nuk e kishte quajtur nënë. Sipas adetit, përveç fëmijës së lindur nga ajo, nënë do të mund t’i thoshte vetëm reja, nusja e djalit, të cilën ende nuk e kishte gjetur, as që i ishte ofruar ndonjë shkues. Çfarë ndodhte? Asgjë nuk po kuptonte nëna e Malit. Mbeti e heshtur para dy zonjave, duke mos ditur çfarë të thoshte. Uratën “Zoti ju mëshiroftë!” e kishte thënë sa e sa herë, e tash  i duhej ndonjë fjalë tjetër falënderuese, të cilën dot s’e gjente. Krejt këtë ndihmë e çmonte si dhuratë, që i falej në këtë ndërkohë më të vështirë të jetës së saj. Edhe kur ia kishin vrarë të shoqin, babën e Malit, nuk e kishte ndjerë vetën më keq se kur në Shirokë e kishte parë të birin të larë me gjak, ku ajo kishte arritur për ta kërkuar.  “O Zot, -mendoi e heshtur, – vetëm forca jote bën mrekulli!”

Vendimi i Emine Brajarit ishte i prerë, t’i përshtatej jetës së re në kushte dhe ambiente të reja. I ishte mërzitur jeta konspirative, për të cilën nuk dinin njerëzit afër zjarrit, të ulur në cunga dhe që ngroheshin e pinin çaj. Mendonte se tash e përgjithmonë nuk do të mbështetej në emrin dhe mbiemrin e lindjes, Tatjana Vollovna. Pavarësisht se me Malin i pëlqente të ishte e sinqertë, ai sinqeritet do të ishte për gjithçka, por jo edhe për zbardhjen e identitetit real prej nga kishte arritur. Në heshtje u betua se kurrë më nuk do të quhej Tatjana Vollovna. Këtë betim sikur e kishte thënë edhe njëherë në heshtje,  nga ai vend ku e bindte veten se e ardhmja e saj ishte në ato vise të cilat,  i shfaqeshin me male të larta. I dukej çdo gjë fantastike, jo vetëm njerëzit, por edhe ajo natyrë e paprekur, ajo dhunti e Zotit.

-Meqë po na ndahen rrugët, – i tha Edit Durham, – të shikojmë çfarë mund të ndajmë edhe nga gjësendet që i kemi me vete.

-Unë nuk kam asgjë! – tha Emine Brajari. – Kur u takuam kisha vetëm një çantë të vogël, me rroba e gjësende personale.

-Afroi thasët, – i tha Edit Durham përcjellësit. – Të shohim çfarë mund të ndajmë.

-E nderuara zonja Edit, seriozisht po flas. Asgjë të mijat nuk kam në ata thasë.

-E barërat, fashat? Me se do t’ia shërosh plagët djalit të kësaj zonje?

Edit Durham e shikoi nënën e Malit, që rrinte e strukur, si me faj.

– Nëse ti nuk ke nevojë, kjo zonjë e ka djalin të plagosur. Sigurisht, kësaj i duhen gjësende që kemi në thasë. Këto që i kemi ua shpërndajmë refugjatëve, edhe kjo, siç po e shoh, nuk është hiç më mirë se refugjatët…

-E, po, nuk e mendoja këtë, – tha Emine Brajari.

Hapi grykat e thasëve dhe nga ato nxori një sasi barërash, shumica melheme, por edhe hapa të ndryshëm kundër dhembjes së kokës, etheve, kollitjes, kundër dhembjes së stomaku dhe kundër helmit.

-E di se këndej ka gjarpinj, – zonja Edite shikoi nënën e Malit.

-Po, ka gjarpinj.

-E, pra, ja ku keni edhe ilaç kundër helmimit.

-Vërtet as më kishte rënë ndërmend të kërkoja këso ilaçesh, – i tha Emine Brajari.

-Ty nuk po të bie në mend të kërkosh edhe fasha, – qeshi Edit Durham. – Ja ku i ke dy paketime me fasha. Besoj se të mjaftojnë për pacientin të cilin e ke obligim ta shërosh.

Eminja qeshi, duke iu falënderuar.

-Kam edhe diçka nga tekstili, – vazhdoi t’i fuste duart në thasë Edit, nga ku nxori dy këmisha dhe një palë këpucë meshkujsh. – Këto i ke për pacientin, – i tha.

Nga brenda u dëgjua zëri i Mal Tamarës:

-A ka njeri të gjallë kund, o heeeej! – e zgjati zërin.

-Qe, erdha, erdha! – ia ktheu nëna, që u ngrit shpejt dhe u nis andej, por Emine Brajari ishte më e shpejtë.

Pas tyre vajtën edhe Edit Durham dhe përcjellësi. Të gjithë iu afruan.

-Si je nënës? – pyeti ajo, duke ia marrë dorën mes shuplakave dhe duke ia afruar te faqja.

-Je më mirë? – e pyeti Emine Brajari.

-Fort mirë, – tha ai me ton paksa të ngritur dhe duke qeshur. – Po ndjehem i pushuar mirë.

-Ke bërë gjumë të rehatshëm? – e pyeti Edit Durham.

-Nuk mbaj mend të kem bërë kësi gjumi, – buzëqeshi ai duke e shikuar Emine Brajarin.

-Tash do të kesh edhe rrugëtim të mirë, – vazhdoi Edit Durham. – U morëm vesh që zonjusha Emine të jetë përcjellësja e jote. Nuk do të lëmë vetëm. Kjo do të ketë ilaçe dhe do të kujdeset derisa të shërohesh. A po Emine?

-Varet prej pacientit, sa do të zgjasë shërimi i tij.

Mal  Tamara i shikoi me rend. Nuk foli asgjë. E vërejti nënën me kokë të ulur dhe sy të lagur nga gëzimi.

-E, po, pasi qenkeni marrë vesh, e pranoj çdo këshillë tuaj, sepse pa ju, – e shikoi Edit Durhamin, – nuk di çfarë do të ndodhte me mua, dhe pa ty, – e ktheu shikimin nga Emine Brajari, – plagët do të zgjeroheshin. Ju faleminderit, shumë ju faleminderit!

Aty u ndanë me përqafim të njëri-tjetrit.

Emine Brajarit iu duk se lindi për së dyti me identitetin e ri, të cilin, siç mendonte, nuk do ta ndërrojë kurrë.

 

22.

Në Cetinë Ruslan Nikollai e kishte lajmëruar humbjen e bashkëpunëtores Tatjana Vollovna, e cila tashti ishte vendosur në katundin malor Tamarë. Këtë lajmërim e bënte pasi kishin kaluar muaj të tërë, derisa ajo nuk njihej e gjallë. Edhe më herët kishte lajmëruar në konsullatë, por edhe në Qendrën e Misioneve në Shën Petersburg, prej nga kishte marrë sugjerimin që të ndërmerrte ç’ishte e mundur për ta gjetur. Nuk dinte nga ta kërkonte, nuk kishte lënë ndonjë lidhje, prandaj  priste t’i lajmërohej ajo. Në Cetinë i shkonte koha në pritje, nëpër kafene, apo në mesin e ushtarëve rusë që kishin marrë pjesë në pushtimin e Shkodrës dhe që pritnin të merrnin urdhra  për angazhime të reja. Këta ushtarë i gjente te objekti i posaçëm, një si kazermë e vogël, që ishte ngritur në periferi të Cetinës, ose kur ata dilnin në qytet.

Në kafenenë “Bjeli Orlovi”, që ishte në këndin e rrugës, e cila, nga ajo e sheshit, çonte te konsullata, Ruslan kishte zënë vend afër dritares me pamje nga sheshi, që atë ditë ishte zbrazur për shkak të shiut. Shikonte andej duke harruar, thuaja, krejtësisht se në karrigen përballë e kishte sekretarin e konsullatës ruse, Boris Topolov. Ky ishte një burrë trupshkurtër, me mustaqe pak si të thinjura, në pjesën e sipërme të tyre ishin me ngjyrë të verdhë të përhirtë, nga tymi i duhanit që e nxirrte përmes birave të hundës. Edhe flokët i kishte të thinjur, por ato i mbulonte me kapelën me strehë përpara, të lëshuar gati mbi sy. Boris Topolov mbante një qëndrim paksa kryelartë, si njeri me tipare narcisoidi. Këto tipare i shfaqte sidomos kur gjendej para pasqyrës, ku ushtronte ngritjen e vetullave dhe buzëqeshjen e matur, duke i zbardhur dhëmbët me masë. Mbante rroba me ngjyrë të kaltër të mbylltë, ndërsa këmishën e bardhë  e kishte me jakë më të mëdha se te këmishët e rëndomta, të mbërthyer me kollare flutur. Më doli pas mendjes të tregoj se duhanin e thithte nga llulla, e thithte me lezet dhe e lironte tymin me bollëk si nga goja edhe nga hundët. Qëndrimi në heshtje i të dyve sikur jepte të kuptohej se nuk duroheshin. Por e vërteta ishte se, duke qëndruar përherë bashkërisht, dukej se i kishin shterur fjalët; nuk dinin nga t’ia ngjitnin, çfarë të flisnin. Në sytë e të tjerëve ata dukeshin memecë, kurse shikimet që i mbanin në drejtim të sheshit mund të merrej me mend se pritnin ndokënd. Ata edhe pritnin, sidomos Ruslan Nikollai, i cili, në një mënyrë, ishte edhe përgjegjës ndaj Tatjana Vollovnës. Njësoj përgjegjësi për humbjen e saj ishte, apo mund të ishte+ edhe Boris Topolov, madje edhe shefi i tij, konsulli, i cili e kishte alarmuar humbjen e saj. Kishin kërkuar nga policia ushtarake malazeze, e cila, edhe pasi ishin detyruar malazezët të largoheshin nga Shkodra, vazhdonte veprimtarinë në qytet dhe rrethinë përmes bashkëpunëtorëve që vepronin me konspiracion. Policia i kishte të siguruara të gjitha shënimet biografike të saj, fotografitë e portretit të bëra në Shën Petersburg gjatë shkollimit. Kishin dhënë urdhër të kontrollohen edhe kufomat, sepse ekzistonte dyshimi se mund të ishte vrarë. Policia i kishte të dhënat për Tatjana Vollovnën, por jo edhe me emrin e maskuar Emine Brajari.

-Sikur ta kishte lëshuar toka… Ku ka mundur të humbet ajo? – pyeti Boris Topolov, pa e luajtur kokën e as shikimin që vazhdonte ta mbante nga sheshi.

-A di sa herë ma ke bërë këtë pyetje? – ia ktheu Rusllan, gjithashtu edhe ai pa e lëvizur shikimin.

-Këtë pyetje do ta përsëris derisa të gjendet… Po të pengoj?

-Nuk po më pengon ti, por mungesa e saj.

-Edhe pyetja ime po të pengon, thuaje lirisht!

-Ta thashë. Po e përsëris…

-Megjithëkëtë prapë po pyes: ku ka mundur të humbet?

-Në Shkodër. Deri aty, të kam treguar, por ti po harron. Deri aty kemi udhëtuar bashkë. Mandej jemi ndarë, sepse ajo interesohej të takohej me femrat shkodrane. Ato takime i kishte në kuadër të misionit.

-Ti e le vetëm, pse?

-Sepse ishte puna e saj, jo imja. U morëm vesh të takoheshim këtu në Cetinë, mandej të vazhdonim drejt Kosovës.

-Ndoshta ka shkuar në Kosovë, hë, ç’thua!

-Më lërë, të lutem!

-Domethënë po të pengoj? Nuk dëshiron të rrish me mua?!

-Këtë nuk e thashë, as që e mendova.

-Aludimi flet më shumë se mendimi i rrumbullakuar.

-Nëse të shkohet, shko!

-Unë po shkoj, por ti duhet t’ia dorëzosh konsullit një raport për avullimin e bashkëpunëtores sate.

-Krejt çka më takon mua, e bëj. I kam zyrtarët e mi në Qendrën e Misionit, të cilëve u raportoj, por, meqë ra fjala, një raport ia dorëzoj edhe konsullit.

Tavolinën e kishin plot. Nga gotat e zbrazur të rakisë kuptohej se kishte kohë që rrinin në kafenenë “Bjeli Orlovi”. Në një pjatë të madhe ishin të shpërndara copa perimesh dhe djathë. Në një pjatë tjetër, që kishte qenë e zbrazur, kishin lënë eshtra të mishit të viçit, eshtra nga kurrizi. Borisi, i cili bënte se po ngrihej nga karrigia për ta lënë vetëm Nikollain,  zgjati gishtat dhe mori një nga eshtrat mbi pjatë dhe nisi ta lëpinte.

Nikollai e shikoi me neveri dhe prapë drejtoi shikimin nga sheshi.

-Shiu nuk e ka ndërmend të ndalet.

-Por ne mund ta ndalim lëpirjen e eshtrave. Po na shikojnë njerëzit. E porosisim edhe një pjatë?

-Ti mendon se jam aq grykës?

-Jo grykës, po mendoj se je lëpirës.

-Më ke borxh për këtë ofendim.

-Të gjitha borxhet i laj.

I lanë ti, i lanë, por përgjegjësia për humbjen e Tatjana Vollovnës të takon ty. Si do ta laje këtë përgjegjësi? Ajo zonja ka humbur, kurse ti bjerr kohën në Cetinë.

-Çka do të thuash me këtë?

-Ti je i mençur. Duhet ta kuptosh edhe pa të thënë…

-Të ka thënë gjë konsulli për mua?

-Është interesuar të di sa do të qëndrosh. Ai nuk ka pritur se do të rrish me muaj.

-Rasti i Tatjanës…P ërndryshe jam i ngarkuar me punët që duhet t’i kryej në Kosovë. Mirë, këtë ka qenë dashur të ma thotë vetë konsulli, e jo ti.

-A mos të dukem unë pa autoritet?

-Po më dukesh i mërzitshëm. Ndoshta të ka bërë argat të vetin alkooli.

-Ti je një provokator! – i tha Boris Topolov dhe u ngrit nga karrigia. – Mos na ngatërro neve në konsullatë me gabimet tua. E ke lënë vetëm Tatjanën në Shkodër, ky është gabim që nuk të falet, kuptove? – e ngriti një çikë zërin dhe u nis drejt derës, duke u kalamendur herë në njërën anë, herë në tjetrën. Duke dalë nga dera, edhe njëherë e ktheu kokën: – A më kuptove?

Ruslan Nikollai nuk i foli, veç ia bëri me dorë me kuptimin “ik!” E përcolli me shikim derisa ai kapërceu sheshin  nëpër shi. Ecte ngadalë, në luhatje, herë-herë duke e drejtuar dorën drejt kafenesë dhe dukej se fliste me vete, sepse kur e kthente kokën i dukeshin buzët në lëvizje. Ruslan Nikollai e kuptoi seriozisht bisedën që ai e bëri, ashtu në tension nga alkooli. Vendosi të mos merrej më me Tatjanën. Për këtë do të çonte një njoftim në Shën Petersburg, bashkë me raportet që i kishin mbetur pa i dërguar, sapo të largohej nga Mali i Zi.

 

23.

Qëndrimin në Cetinë e shfrytëzoi mirë, duke njohur dhe takuar njerëz të autoritetshëm, diplomatë e gazetarë të huaj. Takoi edhe shumë vendorë, jo vetëm në Cetinë. Nga disa ditë kishte qëndruar edhe në Podgoricë e Ulqin, prej nga kishte kujtime, kur kishte hasur në aq shumë shqiptarë. I rastisi të jetë i pranishëm në ditën e tregut në Podgoricë. Kur i pa rrugët e Podgoricës dhe sheshet, ku bëhej tregtia, me aq shumë njerëz, u habit, sepse, derisa bënte rrugëtim në ato vise dhe shihte vetëm male shkëmbore e shkrepa, i dukej e pamundur të jetohej andej. Nga ana tjetër, domethënë në sheshet dhe rrugët e rrugicat e Podgoricës ishin përplot me njerëz, nuk mund të pajtohej me atë realitet, e sidomos me realitetin edhe më të hidhur për të, sepse pjesa dërmuese e asaj popullate ishte shqiptare. Gjithë ajo masë njerëzish me plisa të bardhë në kokë ia shtonte mërzinë. Kishte përshtypjen se më shumë shqiptarë kishte në Podgoricë, sesa në Prizren, apo në Durrës. Derisa kapërcente mes tyre, i shkonte mendja te humbja e aq shumë njerëzve gjatë luftës për Shkodrën: “E pakuptimtë”, mendonte me vete, “Mali i Zi paska aq shumë shqiptarë! Ç’ju duheshin edhe shqiptarë të tjerë, kur ia mësyn Shkodrës? Shumësia e shqiptarëve do t’i bënin konkurrencë numrit të përgjithshëm të banorëve të Malit të Zi. Çfarë iu duheshin mikrobe të tjera, kur e paskan infektimin brenda!”

Njësoj u dëshpërua edhe kur arriti në Ulqin: Të gjithë shqiptarë. Ata pak malazezë që i hasi, e ndjenin veten inferiorë aty ku flitej veç shqipja. Ruslan Nikollai nuk e kishte vështirë të kuptohej, as e merrte vesh ndokush prej bashkëbiseduesve ulqinakë, se ky ishte rus. Për herë të parë shkelte trotuareve të këtij qyteti. U ndal mbi platenë mes detit dhe mureve të larta të kështjellës, mes valëve të detit që ngriheshin dhe përplaseshin mbi pjesët mbrojtëse të gurta dhe të ngritura si në legjenda, lartësia e të cilave, në ato orë të mëngjesit, mbështillej me mjegull, sa ,  pjesa e sipërme e kështjellës dukej e humbur në qiell. Iu afrua shkallëve për t’u ngjitur, ndonëse ajo pjesa e sipërme e humbur në mjegull  i dukej misterioze. Fenomeni natyror me mjegull i gjasonte si ajo ditë e hershme kur kishte qenë përpara kalasë së Prizrenit, e cila, edhe atë ditë kur për herë të parë shkelte në qytetin e  Lumbardhit, ishte e mbështjellë me mjegull. Derisa po shikonte lart, i pëlqente ta njihte historinë e saj, qëndresën nëpër shekuj përball aq sulmeve. Para se të vinte për mision në këtë pjesë të Ballkanit, kishte shfletuar faqe të historisë, të qyteteve ku do të kryente misionin, kurse në atë kohë studimesh Ulqinin fare nuk e kishte pasur në program. E dinte vetëm për qytet bregdetar. Gjatë qëndrimit në Cetinë, në një nga raftet e zyrës së konsullatës ruse e kishte gjetur një libër, format enciklopedie. Duke shfletuar faqet mbi historinë e Malit të Zi, kishte gjetur edhe shënime të shkurtra mbi historinë e qytetit. Përmes atyre shënimeve kishte mësuare se Ulqini ishte një ndër qytetet më të vjetra të Adriatikut.  Gjithandej nga kishte lëvizur në pjesët e Ballkanit, kishte dëgjuar rrëfime mbi ilirët, mbi gjurmët e tyre si paraardhës të shqiptarëve. Ndonëse kjo e dhënë nuk i pëlqente fare, nuk mund të gjente ndonjë të vërtetë tjetër. Njësoj edhe Ulqinin e kishte gjetur në trashëgiminë ilire. Nga shënimet enciklopedike kuptoi se në vitin 163 para epokës së re  romakët e kishin pushtuar Ulqinin, duke mposhtur ilirët me mbretëreshën e tyre Teuta. Këtë qytet romakët e quajtën Olcinium, duke e çmuar për vlerën e madhe tregtare dhe detare që e kishte. Gjatë shfletimit të atyre faqeve me të dhëna mbi Ulqinin, pa se në  shekujt e mëvonshëm ky qytet, në kohën e Perandorisë së Bizantit, ishte bërë pjesë e provincës së Durrësit dhe me këtë status ishte deri në shekullin IX, kurse për herë të parë bie nën sundimin sllav më 1040, duke mbetur në duart e Nemanjiqve deri në vitin 1350, që ishte vit i vdekjes së Car Dushanit.  Këto të dhëna për Nikollain ishin interesante, madje ndjehej krenar për sundimin shekullor të sllavëve, të cilët qenë të detyruar ta lëshonin qytetin në verën e vitit 1405 ku, së bashku me Budvën dhe Tivarin, Ulqinin e pushton Republika e Venedikut. Ky pushtues i ri e emëroi qytetin Dulcigno dhe bëhet pjesë e Albania Veneta (Shqipëri Venedikase). Kjo ishte koha kur në Kalanë e Ulqinit, siç thuhej në ato faqe që i kishte shfletuar në zyrën e konsullatës, u futën elemente të kulturës dhe të urbanizmit venedikas, ndërtimet e bedenave, portave, kullave, pallateve, kishave dhe shesheve. Tash që gjendej përpara këtyre mureve, dhe ia mbante mendjen të ngjitej shkallëve, bindej për rëndësinë e këtij qyteti, për vizitorë të shumtë, qoftë ushtarakë apo edhe individë të tjerë, të cilët në periudha të ndryshme kishin qenë pjesë e qytetit.

Për habinë e tij, ajo pjesë e kalasë, të cilës ia kishte mësyrë të ngjitej,  dukej e zbrazët. Shihte pak njerëz, me dallim nga pjesa tjetër e qytetit, që shtrihej në shpatinën përballë bregdetit. Kishte dëshirë ta kishte ndonjë shoqërues, i cili gjatë shëtisë atyre rrugicave të kalldrëmta do t’i fliste për historikun e qytetit, e sidomos për atë pjesë të lashtësisë.

Në ndërkohë u hoq ajo mjegull. Muret e larta të kalasë, dritaret e vogla në ato mure e nxisnin të mendonte se Ulqini ishte shumë i veçantë dhe pa ngjasime me qytete të tjera bregdetare.

Para se t’ia mësynte shkallëve, ktheu kokën dhe shikoi rrugicën mbrapa. Nja njëqind metra larg pa një njeri që i afrohej  një muri, që kishte një derë të hekurt. Ajo derë ishte e mbyllur, kurse muri, si i mbështetur në pjesën e gurtë mbi të cilën ngjiteshin muret e tjera, kishte edhe një pjesë në formë dritareje. Aty afër, pikërisht te dritarja, që kishte parmakë hekuri, e pa atë njeriun që i afrohej murit, por që tash qëndronte me shikim nga një dritare e vogël. Ai ishte një hoxhë, me shpinë të kthyer. Se ishte hoxhë u bind në bazë të fesit dhe mbështjellëses së bardhë. Nikollai u gëzua kur e pa, me bindje se nga ai hoxhë do të mësonte shumëçka për qytetin. Sikur i  harroi shkallët nëpër të cilat mendonte të ngjitej, duke e lënë për më vonë ngjitjen lart. Mendonte se më vonë do të davaritej tërësisht ajo shtresë mjegulle dhe do ta shihte më mirë kalanë.

Iu afrua hoxhës nga shpina. Qëndroi pas tij, derisa ai e kishte afruar fytyrën nga dritarja, përmes së cilës, e vërteta, nuk mund të shihte thuaja asgjë, sepse brenda ishte errësirë e plotë. E përshëndeti. Hoxha shpejt e ktheu kokën dhe mbeti si i ngrirë. Njësoj u befasua edhe Ruslan Nikollaj. Para veti e shihte imamin e Prizrenit, Mulla Adnanin, me emrin e vërtetë Kazimir Olenko.

-A po më bëjnë sytë, a…? – shprehu habinë Ruslan Nikollai.

-Ore ti, jemi parë në Prizren?

-E di se pate shkuar në anën e Tetovës, ç’u bë me ty?

-Isha, kreva punën që duhej ta kryeja. Tash, si po më sheh, kam ardhur në Ulqin. Këtu më kanë thënë se kanë nevojë për imam dhe unë erdha…, – u përgjigj Kazimir Olenko, Mulla Adnani.

-Dhe, ke mundur të sistemohesh?

-Po. Këtu, në Ulqin, më kanë pritur jashtëzakonisht mirë. M’i kanë siguruar të gjitha kushtet. Kishte edhe xhemat me numër të madh.

-Au, sa si më befasove, or mik. Ti ke përvojë të madhe në Ballkan, prandaj edhe rrugët i ke të kalueshme.

-E ti? – ndërhyri Kazimir Olenko.

-Unë, si po më sheh, vazhdoj misionin. Do të shkoj në Kosovë. Atje do të përpiqem të realizoj obligimin tim prej misionari në qytetin e Vushtrrisë. Ka kohë që kam ardhur këtu në Mal të Zi, kurse në këtë qytet për herë të parë po vij. Nesër e vazhdoj rrugën drejt Kosovës, përmes Shkodrës.

-Ke shoqërues?

-Jo, e kam veç një kali. E kisha një misionare, me të cilën bashkërisht qemë shkolluar, por ajo më humbi në Shkodër. Treti pa gjurmë.

-E si ashtu?

-Nuk di. U ndamë në Shkodër që të takoheshim në Cetinë, por ajo nuk erdhi. Ka disa javë që ka humbur çdo gjurmë e saj, – shpjegoi Ruslan Nikollai.

-Ke lajmëruar Qendrën në Shën Petersburg?

-Po, po. E kam lajmëruar. E dinë edhe në konsullatë. Nga Shën Petersburgu më ka ardhur urdhri të vazhdoj misionin në Kosovë. Siç të thashë, rrugëtimin e kam nesër, kurse sot mendoja të mësoj për qytetin. Desha të hipi në kala. Po më duket shumë interesante kalaja.

-Dhe është interesante. Ky qytet është i rrallë. Gjatë këtyre dy muajve që gjendem këtu, kam mësuar shumë gjëra për këtë qytet, i cili ka qenë nën sundimin e shumë pushtuesve, duke filluar nga romakët e deri te turqit, që erdhën më 571 dhe qëndruan deri më 1878. Historia e këtij qyteti është shumë e veçantë.

-Nuk ma ka marrë mendja se këtu, në Mal të Zi, ka aq shumë shqiptarë. Ky qytet po më duket se ka veç shqiptarë. A mos, ndoshta, këta shqiptarë që po i shoh kanë ardhur nga Shqipëria?

-Shiko, nuk është mirë ta mashtrojmë veten. Shqiptarët, për aq sa kam mundur të mësoj unë, në këtë qytet gjithherë kanë qenë shumicë, që nga koha e Ilirisë e tutje, ani pse kanë qenë të pushtuar nga romakët, nga Bizanti e tutje, e kanë ruajtur etninë. Kushdo që ka ardhur në Ulqin, nëpër shekuj, është takuar me shqiptarë, me gjuhën e tyre. Me këtë rast e kam parasysh edhe kalorësin gjerman Arnold von Harfi. Ai, kur kaloi krëndej më 1496, edhe pse nuk ndenji shumë, bëri një fjalor praktik shqip-gjermanisht. Domethënë ai në Ulqin, në atë kohë, ka takuar shqiptarë dhe ka qenë i detyruar të bënte një fjalorth që të mos ndjehej keq.

-Interesant. Po më vjen mirë që u takuam. Mund të shkojmë në ndonjë mejhane, pimë dhe bisedojmë? – i tha Ruslan Nikollai.

-Hoqe dorë prej kalasë?

-Jo, pastaj ia mësyj kalasë.

-Mirë, të shoqëroj edhe unë, pasi, siç thua ti, të pimë diçka në mejhane.

-Më falë, ti ke punët tuaja, edhe planet. Mos po të marrë kohë? – iu drejtua Ruslan.

-Jo. Kohën time ia kushtoj mësimeve për vendin ku qëndroj. Unë kam kohë me bollëk, meqë do të qëndroj më gjatë këtu, në detyrën e imamit. Sot ia kam caktuar vetit obligimin të vizitoj këtë vend të shenjtë, këtë që po e sheh me derë të hekurt. Rrëfimi për këtë vend, të mbërthyer me parmakë, nxjerr në sipërfaqe një personazh mistik, një njeri të veçantë me emrin Zabataj Zvi (Sabbatai Zevi), i cili kishte lindur në Izmir më 1626. Ai ishte nxënës i reformës së Talmudit hebraik dhe themelues i lëvizjes hebraike në Turqi. Ai synonte të bëhej i shenjtë, por pushteti i atëhershëm turk e kishte deportuar në Ulqin, ku kaloi dhjetë vjetët e fundit të jetës në Kullën e Balshajve. Thuhet se vdiq në Ulqin më 1676 dhe aty u varros, por ekziston edhe shpjegimi se ai na qenka syrgjynosur edhe një herë dhe qenka vendosur në Berat, ku edhe paska vdekur. Megjithëkëtë, nuk ka të dhëna të sakta. Ulqini ishte një lloj stacioni edhe i të tjerëve, që kishin reputacion, siç ishte Servantesi, për shembull. Thuhet se ai kishte qenë i zënë rob në ujërat e Mesdheut nga kusarët ulqinakë.

Në mejhanen që ishte skaj detit, në pjesën përballë Kullës së Balshajve, zunë vend pranë tavolinës që ishte vendosur jashtë derës, në një hapësirë të shtruar me gurë, që i ngjante ballkonit. Ajo hapësirë ishte e mbuluar me degët e një ulliri  të moçëm, vjetërsia e të cilit mund të caktohej me trashësinë e trungut, me lëvoren e damkosur, thuajse kishte qenë shënjestër plumbash. Ai dru ulliri duhet të ishte shumë i vjetër. Këtë e tha Kazimir Olenko, duke potencuar se nëpër këto anë krejt është vjetërsi, krejt antikë. Jo vetëm muret që shihen, si dëshmi të shekujve të hershëm, por edhe drurët, edhe bimët, vijnë nga shekujt e kaluar, njësoj si edhe njerëzit, të cilët thonë se i kanë rrënjët në mileniume.

Porositën nga një çaj.

Dy burra me detyrë misionarësh, njohës të rrethanave dhe të gjuhës të banorëve vendorë, me të cilët e kalonin kohën, sidomos  Kazimir Olenko, me petkat e mullait, ai që njëzet vjet i kishte kaluar në Prizren si imam xhamie, mandej kishte vazhduar në Tetovë, gjithashtu për një kohë të gjatë, kurse tash në Ulqin, ku e kishte ngritur autoritetin deri në atë masë sa që për të të gjitha dyert e shtëpive ulqinake qëndronin të hapura. Kishte fituar besim të madh, andaj i rrinin afër njerëzit dhe mezi pritnin t’i bënin shoqëri, sikur burri me moshë prej afro pesëdhjetë vjeçe, i cili ishte duke kaluar dhe, fill sa kryqëzoi shikimet me Kazimir Olenkon, të cilin e njihte si Mulla Adnan, u përul. U ndal dhe u përul. Me këtë gjest sikur kërkonte të afrohej, të përshëndetej me shtrëngim dore. Dëshirën e tij e kuptoi Kazimir Olenko, e ftoi. I tregoi për Ruslan Nikollain, duke e prezantuar malësor të largët, si njeri që në kohën më të keqe i kishte rastisur të gjendet në flakën e Shkodrës, por që kishte shpëtuar “pa një therë në këmbë!”, u shpreh ai.

Njeriu që pranoi ftesën të ulej, ishte me shtat të shkurtër. Kishte lëkurë të zeshkët të fytyrës e që nuk dihej a ishte prej natyre, apo prej diellit të pranverës. Mbi kokë mbante një lloj kapele, nga e cila nuk mund të dallohej se cilit nacionalitet i përkiste; kishte një lloj kaskete, me strehë paksa më të dalë nga ana e përparme, kurse nga ana e qafës i lëshoheshin  tutje kapelës ca flokë të zeza, që përfundonin mbi jakën e këmishës së gjelbër që, nga dielli, ngjasonte në ngjyrën e barit ë djegur. Ky njeri që u ulë dhe porositi një çaj, iu drejtua të panjohurit, malësorit të largët, siç i tha Mulla Adnani.

– Imamin e kemi të mrekullueshëm. Ne, këtu në Ulqin, jemi fatlumë që e kemi Mulla Adnanin…

– Nuk dalloj nga të tjerët, or mik, – ndërhyri Mulla Adnani. – Imamët janë shërbëtorë të Zotit. Të gjithë e kanë mbështetjen te Zoti dhe përcjellin vullnetin e tij, i qofshim falë!

-Po,po…veç çka e kemi pasur një para teje; një dilenxhi . Shyqyr që na la rehat.

Qeshen te dy, Kazimir Olenko dhe Ruslan Nikollai.

-Ishte ulqinak, apo i ardhur?

-Ishte i ardhur, por nuk e dinim prej nga… Nuk na tregonte.

-Edhe unë jam i ardhur, – tha Mulla Adnani.

-Por ne e dimë se ke ardhur nga Kosova. Ne, këtu në Ulqin, nuk i urrejmë të huajt, por e duam sinqeritetin. Kur e dimë prej nga na vijnë të huajt, i nderojmë më shumë.

-Mora vesh se këtu gjithherë ka pasur të huaj, – ndërhyri Ruslan Nikollai.

-Tamam, – ia ktheu ulqinaku. – Në molin e Ulqinit kanë zbarkuar shumë të huaj, nga shumë shtete; edhe nga Afrika, Azia… Qyteti ynë ishte dhe ka mbetur qytet kusarësh, që pjesën më të madhe të jetës së tyre e kanë kaluar në dete, prej nga kanë sjellë mallra në Ulqin, por edhe robër… E shihni atë pjesën e vjetër të qytetit, e shihni kalanë? Atje, dikur moti, ishte edhe sheshi i robërve . Bëhej tregti me robër…

– Kur erdha këtu, ditëve të para të qëndrimit tim, kam dëgjuar shumë rrëfime për ato që kishin ndodhur  në këtë qytet. Për aq sa kam kuptuar, këtu kanë jetuar emra të njohur, siç ishte Zapatai Zvi, – tha Mulla Adnani, sa për ta nxitur ulqinakun të fliste për atë figurë misterioze.

-Gjithçka flasin për të. Në Kullën e Balshajve në Kala, nga mesi i shek. XVII ka jetuar  prijësi i njohur i lëvizjes së hebrenjve në Perandorinë Osmane, reformatori dhe komentuesi i Talmudit, Sabatai Zvi. Thonë se ka qenë i shenjtë. Nuk e di, por e di se aty ku thuhet se është varri i tij, njerëzit shkojnë dhe luten; kërkojnë qetësi shpirtërore, shërim… Nuk di shumë për të, por di për një tjetër të huaj që, në një kohë të largët, ishte sjellë në Ulqin si rob. Ai ishte një shkrimtar, i cili kishte qenë në marinën tregtare spanjolle. Më kanë treguar për të se, më vonë, ishte përfshirë në marinën luftarake ku tregohet shumë i zoti, sado që ishte plagosur tri herë në përballje me osmanët. I thoshin Miguel de Servantes  Saavdera. Në një nga betejat e rëndësishme, siç ishte ajo e Lepantos, në të vërtetë pas mbarimit të asaj beteje, anija ku ishte ai sulmohet nga piratët. Kapiteni i asaj anije të piratëve ishte një shqiptar, quhej Arnaut Mami. Ai e sjell në Ulqin Servantesiun dhe, kur merr vesh se ky njeri e kishte një famë, atëherë e kushtëzon lirimin e tij duke kërkuar një shumë të madhe të hollash, 500 escurdo të arta, që ishte çmim i lartë për kohën. Këmbimi i tij zgjati shumë, pesë vjet. Domethënë aq vjet ishte rob në Ulqin ku, siç thuhet, qe dashuruar me një femër, kujtimin për te cilën e përjetësoi më pas në librin “Don Kishoti” me emrin Dylqinë, që ishte emër i ngjashëm me emrin e qytetit Ulqin.

-Shumë interesant, – tha Ruslan Nikollai.

-Gati e pabesueshme! – tha Mulla Adnani.

-Ndoshta nuk është e vërtetë, por unë këtë rrëfim e kam dëgjuar nga një doktor spanjoll që, para dy vjetëve, ka shërbyer këtu në Ulqin. Ai më ka treguar se qenka libri i shkruar, një libër që e ruan famën tash e katërqind vjet më parë.

-Vërtet, shumë interesant.

Ulqinaku ndjehej krenar që kishte arritur të tregonte diçka interesante për mysafirët. I dhënë pas rrëfimit hetoi se çajin fare nuk e kishte shijuar. I ishte ftohur fare. E ngriti gotën dhe e piu shpejt, jo si çaj, por si ujin e zakonshëm.

-Qenka ftohur, – tha me zë të mekur, duke vënë buzën në gaz.

-Nganjëherë çaji i ftohur është më i mirë se i ngrohti, – tha Mulla Adnani, kurse ulqinaku u ngrit në këmbë:

-Më vjen keq, por e kam një obligim. Më duhet të largohem. Mbetshi mirë! – i uroi duke ua shtrënguar dorën dhe iku.

-Nuk desha ta zgjas bisedën. Atë roman të Servantesit e kemi të përkthyer në rusishte. Unë e kam lexuar, por ja se nuk më kujtohet emri i asaj dashnores së shkrimtarit, emri Dylqinë. E kam harruar, sigurisht. Rrëfimi i tij më ka shtyrë  ta lexoj edhe njëherë.

-Do ta gjej edhe unë dhe do ta lexoj. Sigurisht libri duhet të jetë i përkthyer në gjuhën serbe, se shqip nuk ka, as libra origjinalë e lëre më të përkthyera. Për aq sa kam mundur të informohem, shqiptarët kanë pak shkrimtarë. Edhe ata që janë, veprojnë thuaja në ilegalitet, sepse osmanët nuk i kanë lejuar shqiptarët të kenë shkolla.

-Kjo është e çuditshme. E, pra, në Ballkan ka aq shumë shqiptarë! – shprehu habinë  Ruslan Nikollai.

-Unë kam stazh të gjatë në këto vise, – vazhdoi Olenko. – Pavarësisht numrit të tyre të madh, Perandoria Osmane nuk ua ka dhënë të drejtën e shkollimit në gjuhën e tyre. Kam shikuar statistikat e  1908-shit, shihet qartë se numrin më të madhe të banorëve në shumë qytete e përbënin shqiptarët. Për shembull, Shkupi kishte mbi pesëdhjetë mijë shqiptarë, bullgarë afër tridhjetë mijë dhe serbë mbi nëntë mijë. Prishtina kishte mbi gjashtëdhjetë mijë shqiptarë dhe njëmbëdhjetë mijë serbë; Peja mbi pesëdhjetë mijë shqiptarë dhe  trembëdhjetë mijë serbë. Mandej Prizreni mbi gjashtëdhjetë mijë shqiptarë dhe shtatëmbëdhjetë mijë serbë; Gjakova mbi shtatëdhjetë mijë shqiptarë e vetëm gjashtëqind e tetëdhjetë e shtatë serbë.

-Sipas kësaj që thua ti, i nderuar Kazimir Olenko, apo të them ashtu siç të thonë Mulla Adnan, vështir do ta ketë shtrirja e sllavizmit në këto vise, bile edhe misionet tona më duken pa rezultate.

-Nuk di. Është i zorshëm synimi ynë, por misioni duhet të vazhdojë: unë këtu, në Ulqin, kurse ti, ku the se do të vazhdosh?

-Më kanë ardhur mesazhet nga Rusia, më duhet të largohem nga Mali i Zi. E kam porosinë të shkoj në Kosovë, në qytetin e Vushtrrisë. Atje ka qenë me mision Valentin Sergejeviç, me të cilin kemi mbaruar shkollimin për kryerjen e misioneve. Në Vushtrri Sergejeviç kishte një bashkëpunëtor, që i kishte ndihmuar shumë të kryente detyrën me të cilën ngarkohej. Në zyrën tonë në Cetinë më ka ardhur mesazhi prej tij dhe më ka dhënë obligimin që ta bind bashkëpunëtorin e tij për një rrugëtim në Rusi, si shpërblim për bashkëpunim. Qëllimi është që ai t’i kryej punët tona, pa pasur arsye të qëndrojë dhe veprojë ndonjë misionar rus në atë mjedis.  Ju, Mulla Adnan, në Ulqin nuk e keni keq. Po më pëlqen shumë ky qytet. Në ndonjë kohë do të kërkoj mundësinë të qëndroj më gjatë këtu. Shpresoj të shihemi.

– Domethënë po ndahemi?

-Më duhet të largohem.

 

-E kalaja? E lamë të ngjiteshim bashkë?

-Mirë, po ngjitemi. Por më duhet të kthehem shpejt, sepse jam i obliguar ta nis një raport të vonuar drejt Qendrës Misionare në Shën Petersburg.

Raporti në vazhdim drejt Shën Petersburgut 

Rrethanat e krijuara në Ballkan më detyruan të largohesha nga Gurori, vendi ku kam bërë stazh të gjatë. Janë shterur mundësitë e qëndrimit të mëtutjeshëm. Krejt rajoni është acaruar, pas ngjarjes tragjike në Sarajevë. Qendra jonë i di të gjitha me saktësi. Megjithëkëtë ndjej obligim që tash, kur të gjitha rrugët e kapërcyeshme nëpër Shqipëri, janë hapur për tërheqjen e ushtrisë serbe, t’ua nis raportin që e kam shkruar: Ballkanin e ka përfshirë një stuhi e tmerrshme, të cilës nuk i dihet fundi. Ndodhi në Sarajevë atentati i paramenduar, ku mbetën të vdekur Franc Ferdinanti me bashkëshorten Sofijen. Atentati patjetër duhej të ndodhte. I planifikuar nga “Dora e zezë” serbe, pikërisht më 28 qershor 1914, tre prova atentati dështuan; erdhi prova e pestë, e saktë. Atentatori i parë, nuk arrin ta hedh bombën. Një polic nga prapa e neutralizoi. Atentatori i dytë e hedh bombën, por ajo bie mes dy makinave, plagosen disa oficerë. Atentatori i tretë, njëfarë Vasa Çubroloviq, habitet. Sikur ndjen dhembje ndaj bashkëshortes së Ferdinatit, Sofijes, dështon. Atentatori i katërt paralizohet nga frika. Atentatori i pestë, Gavrilo Principi, arrin të qëllojë Sofijen në stomak, kurse Ferdinantin në qafë.

Pastaj, e dini. Austro-Hungaria kërkon përgjegjësi nga Serbia, e akuzon. Me muaj të tërë përcillen akuza e kundër-akuza, derisa ndodhi ajo që ndodhi: sulmi i rrufeshëm mbi Serbinë. Pyes, ne ku ishim? Shpresat e Serbisë për mbrojtjen tonë u shuan, sikurse edhe mundësitë e serbëve të qëndronin në tokën e tyre. Prandaj ndodhi ajo ikje e tmerrshme, me ulje të dinjitetit deri në baltë, ikja e serbëve pa guxuar të kthenin kokën mbrapa, të ndjekur jo veç nga austro-hungarezët, por edhe nga gjermanët. Sipas shënimeve që i kam, është vënë një lëvizje Armatën e Njëmbëdhjetë, me afro pesëqind mijë ushtarë, por edhe me dhjetë eskadronë aeroplanësh.

Prapë pyes: E ne ku ishim? Ua thyem shpresat të mbrojturve tanë. Tmerr. Atyre nuk iu mbeti rrugë tjetër, pos të iknin drejt jugut, një ikje e përgjithshme e ushtrisë, qeverisë dhe popullit. E dini se qëllimin e kishin të iknin drejt Egjeut, ku do t’i pritnin anijet e aleatëve, francezëve në radhë të parë, të cilët do t’u ndihmonin të strehoheshin në një vend më të sigurt. Por rrugët e ikjes drejt Egjeut u mbyllën me sulmet bullgare, andaj atyre nuk u mbeti tjetër mundësi, pos të kërkonin shpëtimin drejt Shqipërisë për të arritur në Adriatik. Kam shënuar datat e lëvizjeve të tyre.

Sipas marrëveshjes me Esat Toptanin, ju kam shkruar në raportet e tjera për të, kolona e parë më 26 nëntor 1915 ka kapërcyer nëpër Prizren drejt Urës së Vezirit. Më 30 nëntor nga Prizreni niset kolona e dytë drejt Lumës, Peshkopisë, Elbasanit dhe Tiranës. Nga Peja, drejt Malit të Zi, për të arritur në Shkodër e tutje, nisen tri armata serbe. Ju shifrat e dini, nuk po merrem me to në mënyrë të detajuar, por të them se më 26 nëntor 1915 në Prizren, gjatë ikjes, kishte arritur edhe mbreti, qeveria dhe kori diplomatik, që përjetonin fatin e njëqind e dhjetë mijë ushtarëve si dhe treqind oficerëve. Thuhet se gjatë kësaj tërheqjeje kanë vdekur afro shtatëdhjetedy mijë veta, ose thënë më troç, sipas pohimit të kryeministrit Pashiq, gjatë muajve të ikjes janë zënë robë ose kanë vdekur 243. 877 veta. Prapë pyes, ku jemi ne, rusët? Aq besim kishin në ne, e aq keq i lamë një popull të tërë. Prandaj që në fillim thashë se më janë shterur mundësitë e qëndrimit, sepse nuk po di si të shprehem para miqve serbë, të cilët më pyesin si mund të arsyetohet miqësia jonë ndaj tyre.

P.s: Me Tatjana Vollovnën nuk kam kurrfarë lidhjesh. Është tretur. Asgjë nuk di për të. Nëse keni ndonjë njoftim për të, do të ishte mirë të më lajmëroni. Mundësitë e mia të qëndrimit në Cetinë janë fshirë tërësisht. Mund të vazhdoj misionin e planifikuar, do nisem drejt Kosovës. Do ndalem në Vushtrri dhe aty do kryej obligimet e mia shtesë.

24.

Qëlloi ditë me shi, një shi rrebesh që, për pak kohë, shkaktoi vërshime edhe rrugëve të kalldrëmta të Vushtrrisë. Qielli i mbuluar me re të zeza, nga të cilat kryqëzoheshin vetëtima të përcjella me murmurima të thekshme,  Nikollait ia bënë ditën e ngatërruar, derisa me kalin me të cilin kishte bërë rrugë të gjatë, kapërcente andej. Për shkak të rrebeshit, por edhe për shkak se ishin orët e mbrëmjes, njerëzit nuk dukeshin rrugëve. Ishin futur në shtëpitë e tyre, në pritje të përfundimit të shiut. Për çudinë e Nikollait, derisa ai përpiqej të gjente ndonjë strehë, edhe dyqanet e zanatlinjve u mbyllën. Dyqanxhinjtë lëshuan qepenat, sikur të ishin marrë vesh bashkërisht t’i mbyllnin në të njëjtën kohë. Nikollai mezi gjeti një strehë llamarine, që ishte gozhduar mbi derën e një dyqani. U afrua të mbrohej sado pak nga ai rrebesh që vazhdonte, tashmë edhe me frymë, kështu që prej shokës e teposhtë këmbëve ishte në mëshirën e shiut, që përplasej nga fryma dhe nuk mund t’i shpëtonte lagies. Dizgjinin e kalit e lidhi në pjesën e poshtme të parmakut të dritares së dyqanit, nën strehën e të së cilës qëndronte.

Rigat e shiut, të shtyra nga era, ia lagën jo vetëm këmbët, por edhe ngarkesën, një çantë e cila, e varur krahaqafë, i binte deri nën shokë. Hallin e kishte se mund t’i lageshin shënimet që i kishte të sistemuara. Çantën e mbështeste nga ana e derës, e që i shërbente edhe për mbështetje të shpinës mbi të. Përveç që ishte lagur, kishte edhe lodhje. Shqetësohej edhe nga frika se mund të ftohej, pa gjetur ndonjë vendstrehim. Pasditja e ngatërruar me shi ia kishte prishur të gjitha planet, sepse nuk kishte arritur të njihej praktikisht me qytetin, për të cilin i kishin thënë se ishte i veçantë me arkitekturë orientale, se kishte edhe ngrehina nga antika, siç ishte kalaja, por edhe ura e vjetër. Nuk ishte takuar me asnjë njeri, sepse fill sa kishte arritur në periferi të qytetit nga ana e jugut, u ndesh me shiun dhe u detyrua të mbetej i mbështetur te dera, me droje se do t’i duhej të qëndronte edhe më gjatë, sepse shiu nuk ndalej se nuk ndalej…

E vërteta, gjatë kapërcimit të rrugës për të arritur në Vushtrri, ai kishte takuar shumë njerëz. Ata njerëz në kolonë, një lloj karvani me qerre që i tërhiqeshin nga kuaj e lopë, udhëtonin drejt jugut. Qerret  ishin të ngarkuara me gra, pleq e plaka dhe fëmijë, të mbështjellë me plafa të shqyer e jorganë. Ata ishin nisur në një  rrugëtim të gjatë, me gjasë pa adresë të saktë. Këtë e kuptoi nga njëri prej atyre udhëtarëve, i cili i qe përgjigjur në pyetjen se nga po shkonin? Nga ajo përgjigje kishte kuptuar se ai karvan i gjatë, ata njerëz të vrenjtur  e të rraskapitur, po shpërnguleshin, por nuk dinin se ku shkonin. Pushteti i ri serb zbatonte një rregull të çuditshëm: ua merrte tokat njerëzve dhe ua tregonte rrugën drejt mërgimit… Ruslan Nikollai e dinte këtë, edhe pa marrë përgjigje nga ata të karvanit. E kishte të njohur projektin e zhvendosjes së njerëzve në tokat e reja: largimin e shqiptarëve dhe vendosjen e familjeve serbe në shtëpitë e tokat e tyre. Derisa i shihte rrugët e qytetit të zbrazura, i shkonte mendja te më e keqja: mund t’i kishin detyruar të shpërnguleshin të gjithë. Projekti i zhvendosjeve nuk preferonte aksion të boshatisjes së përgjithshme, por zbrazja e katundeve duhej të bëhej në mënyrë të heshtur, pa u marrë vesh në qarqet ndërkombëtare.

Kur ishte nisur drejt Vushtrrisë e kishte një adresë, ku do të lajmërohej dhe ku do të pritej nga zoti i shtëpisë. Ishte një Sherif Begu, një burrë me autoritet te i cili kishin gjetur konak shumë kalimtarë. Në odën e tij kishin pushuar e fjetur edhe të huaj, njerëz me detyra të caktuara. Për Sherif Begun kishte dëgjuar derisa ishte në Prizren, ku kishte mësuar se në derën e odës së tij nuk kishte nevojë të trokiste fare, sepse ajo derë përherë ishte e hapur. Sherifi e kishte ngritur autoritetin me pasuri, me mundësi për t’u dalë njerëzve në ndihmë.  Emrin e tij e kishte të shënuar edhe të sugjeruar nga oficeri i lartë rus, i cili kishte lidhur një miqësi me Sherif Begun duke e yshtur atë të bëhej bashkëpunëtor.

Oficeri i lartë rus, që kishte qëndruar për një kohë në Kosovë dhe kishte kryer punët sipas një programi të përpiluar në Rusi, quhej Valentin Sergejeviç. Ishte me moshë dyzet vjeçe, një trupgjatë, me kraharor të gjerë, paksa të nxjerrë jashtë, që linte përshtypjen e mashkullit të zhvilluar. Ani pse ishte ushtarak, siç u tha – oficer i lartë, nuk mbante rroba ushtarake. Kishte të veshur një palë rroba  të stofit ngjyrë blu të mbyllët; pantallona dhe setër, që i përshtateshin modës së fundit në Evropë. Kravatën e kishte gjithashtu ngjyrë blu, por më të çelët se rrobat. Në kravatë i shquheshin disa vija të kuqe, të pjerrëta, nga të cilat kravata dukej si të ishte e shtrembër. Në të vërtetë në mënyrë të shtrembër e mbante kapelën me strehë që i varej mbi syzet me xhama të mbylltë.

Valentin Sergejeviç kur ishte në Vushtrri kishte krijuar miqësi  me njerëz të atyshëm, të profesioneve të ndryshme. Njihej me zanatlinj, qytetarë të rëndomtë, madje edhe me fshatarë që vinin ditëve të pazarit. Kur shëtiste qytetit, dallohej prej të gjithëve, jo vetëm për nga gjatësia e trupit, për një kokë mbi të tjerët, por edhe për nga veshja, e sidomos për nga këpucët e thella dhe me take hekuri. Kur lëshonte hapat kalldrëmeve, krisma e takeve dëgjohej larg, njësoj si krisma e patkonjve të kuajve.

Në atë gjendje, si pa rrugëdalje, derisa binte shi si me shtambë, Ruslan Nikollait iu kujtua Valentin Sergejeviç, shoqërimi me të në Shën Petersburg. Nga ai takim i para tri vjetësh, për herë të parë e kishte dëgjuar emrin e qytetit Vushtrri, por edhe emrin Kosovë. Aso kohe as i kishte vajtur mendja se do të gjendej ndonjëherë në vendin që as në ëndërr nuk e kishte parë. Valentin Sergejeviç atëherë  i kishte thënë se kryente punët e një agjencie, e cila merrej me punësimin e njerëzve në vise të ndryshme të Rusisë. Angazhimi i tij ishte legal. Ai ndihmohej  edhe nga banorët vendorë. Ai kishte bërë një regjistër prej njëqindeshtatëdhjetë vetave, kryesisht nga rrethina e Vushtrrisë, të cilët i kishte dërguar në Rusi. Qëllimi i tij ishte të katërfishonte këtë numër, duke gjetur vullnetarë edhe në mese të tjera të Kosovës. Valentin Sergejeviç ndihmën më të madhe e kishte pasur nga Sherif Begu, i cili, duke u mbështetur në premtimin e Sergejeviçit, u thoshte bashkëvendësve se në Rusi do të kishin të ardhura të mëdha. Valentin Sergejeviç ishte kthyer në Rusi, por ata njëqindeshtatëdhjetë veta të shkuar me organizim të tij kurrë nuk ishin kthyer. Sherif Begu kishte një dyshim, por nuk e thoshte. Përpiqej t’i kuptonte rrethanat, të cilat ishin të ndërlikuara dhe shpesh pa shpjegime.

Detyrën e tij  tashti duhej ta kryente Nikollai, i bindur se do ta ndihmonte nga Sherif Begu, adresën e të cilit nuk e dinte fare. Koha e vonë, mbrëmje, dhe me shi, e shqetësonte, ia humbte shpresën se do ta gjente. Ky dëshpërim i vinte edhe për shkak të atij karvani që e kishte ndeshur rrugës, në atë rrugë pa kthim të të ndjekurve nga serbët. Dyshonte se, ndoshta, në atë rrugëtim të gjatë do të ketë shkuar edhe ai, sado që ai, si i kamur, do të kursehej nga listat e pushtetarëve të rinj serbë, të cilët i nxitnin banorët e atyshëm për shpërngulje. Nëse ndonjë nga të kamurit ngulte këmbë të mos shpërngulej, administratorëve të rinj serbë u  paguante para të majme, me monedha ari. Ruslan Nikollai shpresonte se Sherif Begu i kishte të gjitha mundësitë e veprimit dhe, falë atyre mundësive, mund të kishte mbetur pa u shpërngulur. Ai ishte shpresa e vetme. Do t’ia lehtësonte punët, si një bashkëpunëtor i devotshëm, siç i kishte thënë Valentin Segejeviç.

Shikoi rrugën djathtas dhe majtas, askund njeri. I vinte të bërtiste, të thërriste: A ka kund njeri në këtë qytet? Atij nuk i shkonte mendja se kishin ndryshuar kohët dhe në qytet njerëzit mbylleshin në shtëpitë e tyre sa binte terri. Tani edhe shiu i kishte ndjekur nga rruga. dyert nuk i çelnin, edhe sikur të trokiste ndokush. Kishin ndodhur ngjarje të papëlqyera. Xhandarët serbë, e besa edhe grupe serbësh,  gjatë natës futeshin nëpër shtëpi të shqiptarëve dhe ushtronin dhunë e ua merrnin gjësendet me vlerë. Kjo sjellje  e pushtetarëve të rinj i kishte detyruar njerëzit që gjatë orëve të natës t’i mbyllnin dyert, por edhe të bënin roje. Ruslan Nikollai nuk kishte ditur për këtë mënyrë të jetës në ankth të banorëve nën pushtetin e ri.

Nga aty ku ishte nën strehë dhe mbrohej nga shiu, pa nga larg, nga ana e djathtë e rrugës, ca dyer të mëdha ,prapa të cilave dukej pjesa e sipërme e një shtëpie dykatëshe. Kati i parë i asaj shtëpie nuk dukej, meqë pengohej nga muri rrethues Drita e dobët që reflektohej nga dritarja e një dhome të katit të dytë të asaj shtëpie, sugjeronte se aty kishte njerëz. U gëzua. Vendosi  të shkonte vrap deri te dyert dhe të trokiste, apo të thërriste ndokënd. Çantën që e kishte prapa shpinës, të cilën e kishte mbështetur në derën e dyqanit, e futi nën shalë të kalit, që të mos lagej. Shpejtoi hapat nëpër kalldrëm, nëpër valën e ujit sa Ruslanit iu duk sikur po kalonte nëpër lumë.

Arriti te dyert, të ato dyer të mëdha, por aty ishte edhe një derë e vogël. Ruslan Nikollai në pjesën e sipërme të derës vërejti një lloj dorashke hekuri, pjesa e fundme e së cilës ishte më e trashë dhe shërbente për t’i rënë pjesës së metaltë, që ishte e gozhduar. Ajo farë dorashke ishte e lidhur me tel. Nikollai e kapi atë me dorën e djathtë dhe i mëshoi pjesës së metaltë. Ajo prodhoi një krismë që sigurisht dëgjohej larg. I mëshoi disa herë. Sikur të mos ekzistonte njeri i gjallë në atë shtëpi, askush s’lajmërohej.  Prapë i mëshoi me sa fuqi kishte. Prapë heshtje. Thirri:

– A ka kush  në këtë shtëpi, o heeej! O i zoti i shtëpisë!,

Pas një kohe, një zë erdhi nga brenda:

– Kush është?

– Kam mbetur në rrugë… Jam një i huaj.

– O ti i huaj, natën nuk i çelim dyert!

– Ani, mos i çelni. Desha vetëm të di për Sherif Begun. Ku e ka shtëpinë, a është fare në Vushtrri?

– Kush je ti që e kërkon Sherif Begun? Prej nga vjen?

– Dua të flas me të. Atij mund t’i tregoj.

Prapë heshtje. Një heshtje që zgjati, që e nxiti Nikollain të mendonte se ai njeri, të cilit ia dëgjoi vetëm zërin, mund të ishte larguar. Sakaq, e kujtoi  Valentin Sergejeviçin, rrëfimin e tij entuziast mbi mikpritjen që mund të haset në këto anë. Nisi të dyshojë në fjalët e tij derisa përballej me heshtjen e atij burri përtej dyerve të oborrit që, edhe në këso kushtesh të furtunës me shi,  s’e çelte derën sa për t’i treguar për adresën e njeriut, të cilit ia përmendi emrin dhe mbiemrin. Duke ndjerë veten si të harruar, krejtësisht të harruar, ktheu kokën nga ana tjetër e rrugës, domethënë përball dyerve që nuk ia çelnin. E pa një pleme te e cila mund të shkohej edhe pa pasur nevojë t’i drejtohej ndokujt. Plemja ishte përtej një gardhi, ama nuk ishte krejtësisht e rrethuar me gardh. Më saktë: mund ta shfrytëzonte atë pleme edhe pa pasur nevojë t’i drejtohej ndonjë pronari të saj. Aty ku ishte plemja, përtej gardhit, shtrihej një oborr me gjerësi. Në fund të atij oborrit dukej një shtëpi njëkatëshe. Shtëpia ishte e banuar. Një dritë e vogël, fare e zbehtë, dukej te njëra nga dy dritaret e asaj shtëpie.

Mendjen e kishte të hynte brenda oborrit ku, pa pasur nevojë të kontaktonte me pronarin, do të futej në pleme dhe do të kalonte natën. Në pleme do ta fuste edhe kalin. Me rëndësi ishte të largohej nga shiu që vazhdonte të binte, i shoqëruar me erën që e shtynte shiun, dhe krijonte rrebesh  që s’lente vend pa depërtuar. Lagështira i kishte arritur deri te beli. Këtë e hetoi kur provoi të lirohej nga rripi, shkaku  i nevojës së vogël. Kur futi gishtat brenda, të gjente, siç thoshte, atë shoqin e strukur, dyshoi “ndoshta jam pshurrur…”  Pavarësisht këtij dyshimi, mezi e gjeti dhe mezi e tërhoqi me dy gishta dhe e drejtoi nga dera që s’i çelej. Ia pshurri pragun, sikur për hakmarrje, sado që fillimisht nuk e mendonte hakmarrjen, por me këtë rast shau rusisht. Shau zëshëm, duke qenë i bindur se askush nuk do ta dëgjonte, sepse askush nuk kapërcente asaj rruge, në ato orë të mbrëmjes kur vazhdonte të binte shi.  Nata kishte rënë me një errësirë të madhe, nga vranësirat e  dendura dhe mungesa e dritave në rrugë. Ato pak drita që dukeshin nëpër shtëpitë me dyer të mbyllur, mezi depërtonin.

Ia ktheu shpinën dyerve që nuk i hapnin. Shkoi te streha, aty ku e kishte edhe kalin e lidhur. Ende pa arritur te streha, ndjeu rrapëllimën e derës. Ktheu kokën. Te dera e pa njeriun që s’e njihte,  për të cilin mendoi se mund të ishte ai me të cilin foli pak më parë.

-Ore ti i huaj! – thirri ai.

Ruslan Nikollai u ndal, u kthye nga ai, por nuk iu përgjigj.

-Ishe ti që trokite në derë?

Ruslanit i hyri frika, duke menduar se mund ta kishte parë duke ia shurruar  pragun e derës. Ia nguliti sytë.

-Me ty po flas. Të dëgjova të flisje në gjuhë të huaj, prej nga vjen?

-Thashë se jam i huaj.

Ruslani u shqetësua. Kishte frikë se mund ta kishte kuptuar sharjen në rusisht. I tha:

– Nga Rusia po vij.

-Ktheu, tregomë më saktë.

Me mundim vazhdoi të ecë në drejtim të njeriut, i cili qëndronte pa lëvizur në shi dhe priste afrimin e tij.

-Dëgjova se e kërkoje Sherif Begun, ku e njeh ti atë?

-Unë nuk e njoh!

-Ani, ku e mësove atë emër?

Ruslani arriti afër tij. U ndal me mëdyshje t’ia zgjaste dorën për përshëndetje, apo jo. Këtë dilemë ia hoqi njeriu që doli nga dyert e asaj shtëpie të rrethuar me mure. Ia zgjati i pari dorën.

-Nuk po të pyes si je, sepse po të shoh si është më keq. I lagur dhe i humbur, në këtë mbrëmje. Se je i huaj, e kuptova që në fillim. Me të huajt nuk i kemi punët mirë, prandaj nuk të grisha… – i tha ai derisa ia mbante dorën të shtrënguar. -Pse e kërkoje Sherif Begun? Po më habit, po e kërkon njeriun që nuk e njeh?

-E ka njohur një miku im, quhej Valentin Sergejeviç.

-Ai që regjistronte të rinjtë për punësim në Rusi?-  e pyeti.

-Pikërisht ai, – ia ktheu.

-Po më befason, se si ia ke qëlluar pikërisht derës së Sherif Begut?!- i tha.

-Si?

-Zotëri, unë jam Sherif Begu, urdhëroni të hyni brenda, – e ftoi Sherifi.

-Unë sapo desha të shkoja te ajo pleme, – ia bëri me gisht andej. – që të kaloja natën.

-Ejani pas meje. Si është Valentin Sergejeviç?

-Mirë është ai.

-Edhe ti po e ditke mirë shqipen, bile po më duket se po e flisje edhe më mirë.

-E kam mësuar në Shën Petersburg…

-Të hyjmë brenda dhe flasim. Merre kalin.

Sherif Begu, një burrë rreth të pesëdhjetave, i gjatë, me mustaqe të lëshuara anësh buzëve. Për habinë e Nikollait, ai nuk kishte plis të bardh, siç kishin shumica e banorëve të atyre anëve, përveç administratorëve që ende mbanin fesat. Sherif Begu, me gjasë, e kishte hedhur edhe fesin, që e kishte zëvendësuar me një kasketë të zezë. Mbi krahë mbante një lloj pelerine, me ngjyrë të kaçkëtës, të zezë. Për Nikollain ky shtat burri nuk përngjante në shqiptarët e zakonshëm. Më vonë kuptoi se kishte kryer shkollë ushtarake në Stamboll, por kurrë nuk e kishte ushtruar profesionin e eprorit ushtarak. Ishte kthyer në Vushtrri për t’u kujdesur për pronat që i kishte trashëguar nga babai, gjyshi e stërgjyshi. Sherif Begu, e vërteta, gëzonte autoritet te banorët e Vushtrrisë, por edhe të katundeve përreth. Tash që i kishte ruajtur pronat nga furtuna serbe, i falënderohej Valentin Sergejeviçit.

-Keni qenë ndonjëherë në Vushtrri?

-Jo, kurrë. Kjo është hera e parë.

Ruslan Nikollai e tërhoqi kalin dhe vajti pas tij. U futën brenda në oborr. Menjëherë në anën e djathtë të dyerve të oborrit ishte një ngrehinë prej dërrasave, e mbuluar me tjegulla. Ishte pleme e mbushur me kashtë. Pjesa e përparme e saj kishte një strehë të gjerë, që mbulonte qerren me katër rrotë, një plug  dhe vegla të tjera bujqësore. Nën atë strehë, por te pjesa e fundit, që i ngjitej murit rrethues të oborrit, ishte i lidhur qeni, i cili, për habinë e Nikollait, as nuk lëvizi nga ai vend ku ishte i shtrirë. Veç e ngriti kokën dhe prapë e lëshoi mbi dy këmbët e para.

-Është qen i racës së mirë. Kur i huaji hyn në shtëpi në përcjelljen time, nuk egërsohet. E di se mikun duhet pritur si mik. Lëre kalin nën këtë strehë dhe hyjmë brenda, – i tha Sherif Begu, duke ia treguar me gisht shtyllën ku duhej ta lidhte kalin.

-Po të prij, – i tha Nikollait, – pasi e rehatove kalin.

Shtëpia e Sherif Begut ishte një saraj i vërtetë; një ngrehinë dykatëshe me shkallë të ngehura nga jashtë për t’u ngjitur në katin e dytë. Shtëpia kishte gjerësi, kishte dritare të mëdha. Në pjesën e përparme të saj ishte lulishte e mrekullueshme, e ndarë me rrugica të vogla kalldrëmi. Rrugica e kalldrëmtë, që shkonte përmes lulishtes drejt shtëpisë, kishte anësh trëndafila. Rrusllan ecte asaj rrugice i entuziazmuar. Kur u afruan te shkallët që çonin lart në katin e dytë, Sherif Begu drejtoi gishtin nga një derë, që ishte në anën e djathtë të katit të parë.

-Ajo do të jetë dhoma jote për aq kohë sa do të rrish këtu; është dhoma ku ka banuar Valentin Sergejeviç. Ne i themi odë për mysafirë.

-Siç isha me shpresa të thyera, kur binte shi e frynte, do të më pëlqente edhe plemja. Do të flija në kashtë.

-Po, sigurisht se do të flije, sikur të mos trokitje në derën time. Të të them edhe njëherë se, shqiptarët e këtushëm, natën nuk ia çelin derën askujt. Të thashë pak më parë se, këtu, është një frikë e madhe nga ardhacakët serbë, të cilët nuk kursejnë askënd.

-E mora me mend derisa vija rrugës. Pashë shumë qerre të ngarkuar me njerëz e gjësende shtëpiake që shkonin nga jugu, – tha ai duke e bindur veten se duhej të kishte qëndrim pa anim.

Hynë në odë, që ishte një dhomë e madhe me oxhak në ballë dhe disa rafte përskaj oxhakut, mbi të cilat ishte takëmi i kafes, me xhezven e disa filxhanë. Më tutje, në ballë të murit, ishte llamba me vajguri, e ndezur. Bënte një dritë të zbehtë. Përballë atij murit ishte edhe një llambë tjetër, të cilës Sherif Begu ia ndezi fitilin. Kësisoj u bë dritë e mjaftueshme në odë, e cila, në dy anët e saj, kishte shtrojë të mbuluar me cerga, kurse përskaj murit ishin jastëkët të renditur  dhe dy postoja, lëkura deshësh. Në murin nga ana e derës Nikollait i ranë në sy të varur një pushkë e gjatë dhe një çifteli. I shikoi gjatë, ndërkaq Sherfi Begu, duke e vërejtur se ishte kureshtar, i tha:

-Pushkën dhe çiftelinë i kemi trashëgim: njëra për mbrojtje, e tjetra për të ngritur moralin me këngë, që na e mbajnë krenarinë gjallë. -Më the se e ke mësuar shqipen në Shën Peterburg, aq mirë? – e pyeti.

-E kam mësuar atje në shkollë, por e kam përforcuar duke ndenjur me shqiptarë, – tha i penduar, që përmendi shqiptarët, sepse do të duhej t’i thoshte se ku i kishte gjetur shqiptarët?

-Interesant,  edhe Valentin Sergejeviç më thoshte se kishte ndenjur me shqiptarë në Rusi. Më thoshte se nga koha e luftërave ruso-turke andej kishin mbetur shumë shqiptarë, shumë prej tyre edhe kishin mbetur përgjithmonë… Ai më ka treguar se, sidomos në Ukrainë e  Krime, ishin vendosur shumë shqiptarë. E përmendte qytetin Alushta të Krimesë, një qytet shumë i bukur në bregun e Detit të Zi ku, siç thoshte ai, mbi shtatëdhjetë për qind të popullatës ishin shqiptarë…

-Është e vërtetë, – ia ktheu Nikollai, i kënaqur me shpjegimet e Sergejeviçit. Duke u mbështetur në ato shpjegime nuk ishte i detyruar t’i fliste për qëndrimin në viset shqiptare… – Por ka edhe ardhacakë, shqiptarë të rinj, në Rusi…

-Forca punëtore, apo jo?

-Meqë, – siç më ka thënë Sergejeviç, – ju jeni bashkëpunëtor i tij, e dini mirë se në Rusi ka vend për gjithë të interesuarit. Sigurisht ju ka shpjeguar kolegu im, i cili më ka porositë të takohem me ju. Ai më ka thënë se ju, në ndërkohë, keni bërë regjistrin e të interesuarve për udhëtim në Rusi. Unë e kam për detyrë përcjelljen e tyre, por kam edhe një kërkesë të Sergejeviçit, mbase kërkesa e tij sigurisht bëhet në bazë të bisedave që ka pasur me ty.

-Ai ka qëndruar një kohë më të gjatë këtu.

-E di. Më ka thënë se gjithë kohën ka qenë i vendosur në shtëpinë e juaj.

-Po, sepse e kisha mbrojtje të mirë. Ju e dini se pas largimit të turqve, kanë ardhur serbët të cilët nuk janë sjellë mirë. Prania e Sergejeviçit në shtëpinë time ishte edhe mbrojtje. Serbët nuk m’i kanë marrë pasuritë tokësore, si të tjerëve. As kanë provuar të më bëjnë trysni për të më shpërngulur.

– A e dini pse?

-E marr me mend!

-Se mbaje miqësi me rusë…

-E kam parasysh.

-Miqësia duhet të vazhdojë me bashkëpunim, ti e di këtë.

-E di. Sergejeviç më ka siguruar se shqiptarët që shkojnë në Rusi, qoftë për punë, apo për të kryer shkollën fetare, për hoxhë, janë të mbrojtur.

-Sigurisht. Mos u merakosni për këtë. Do të bindeni edhe vetë, po qe se jeni të interesuar. Unë jam i porositur t’ju ftoj. Do të jeni mysafir yni dhe do t’i shihni edhe vetë shqiptarët atje, kujdesin ndaj tyre.

-Këtë ftesë ma ka bërë edhe Valentin Sergejeviçi.

-E di. Më ka thënë.

-Nuk i kam premtuar, por ia kam bërë me dije se kisha interesim.

-Dhe sigurisht edhe tash keni interesim.

-Nuk e fsheh. Tash edhe më shumë kam interesim, aq më tepër kur, sipas premtimeve, familja ime nuk do të ketë trysni. Valentin Sergejeviç nuk më ka gënjyer. Më ka thënë se kishte marrë premtimin e eprorëve serbë se familja ime do të jetë e kursyer. Në këso kushtesh rrugëtimi drejt Rusisë për mua do të ishte rast i mirë.

-E, pra, rrugën e kemi të hapur. Mund të nisemi kur të doni.

Ruslan Nikollai  mendonte që në shtëpinë e Sherif Begut të qëndronte dhjetë ditë. Gjatë asaj kohe do të njihej me shumë vendorë, e sidomos me pushtetarët e rinj, me serbët, që kishin ardhur nga viset e ndryshme të Serbisë, nga  Lika, Mali i Zi, dhe nga viset e pabereqetshme, vendoseshin në tokën e begatë të Kosovës. Ata që vinin në Kosovë, siç kishte dëgjuar, ishin jashtëzakonisht të lumtur…

Derisa i mendonte ardhacakët i vete mendje te kolonat e gjata, që nuk kishin ndonjë stacion të caktuar ku do të ndaleshin. Kishte parë shumë qerre që i tërhiqnin demat, lopët apo kuajt; qerre të mbuluar me çarçafë  plot arna, kurse brenda atyre mbulojave gra, pleq, plaka dhe fëmijë. Ai praktikisht e kishte parë ndërrimin e strukturës të banorëve, për çka ishin bërë edhe programet edhe në vendlindjen e tij, dhe në saje të atyre programeve ushtronte misionin, të cilin tashmë e kishte në përfundim.

Rrethanat e krijuara në favor të sllavizmit, domethënë suksesi i arritur me ndërrimin e strukturës së banorëve, i jepte shkas, para se të vazhdonte rrugëtimin, në adresë të Qendrës Misionare në  Shën Petersburg, të dërgonte një raport me të cilin do të arsyetohej ndërrimi i programit të misionit. Programi nuk ishte i panjohur.  Në kuadër të tij ishte vepruar që nga pjesa e dytë e shekullit të nëntëmbëdhjetë, më saktë, që nga lufta ruso-turke, kur mendohej se duhej të përgatitnin kuadro fetare dhe ushtarake, që do të futeshin në strukturat shoqërore e shtetërore, atje ku nuk kishin mundur të arrinin ushtarakisht. Në të njëjtën kohë do të bënin propagandë për nxitjen e popullatës së re, të meshkujve dhe të femrave shqiptare, për t’u zhvendosur në Rusi – meshkujt si krah pune, kurse femrat për të dëshmuar pjellshmërinë. Ky mision, siç mendonte Ruslan Nikollai, do të kishte efekte të plota. Për këtë lloj misioni Valentin Sergejeviç i kishte shpjeguar gjatë Sherfi Begut dhe kishte arritur ta ketë bashkëpunëtor të mirë, duke ia siguruar një pagë dhe mbështetje nga struktura e re shtetërore serbe, që ishte ngulitur në Vushtrri.

Dhoma ishte e shtruar me shilte të mbuluara me copa të qëndisura. Rregullimi i brendshëm i dhomës cilësohej si odë tradicionale, të cilën Ruslan e njihte nga qëndrimet me muaj të tëra në viset shqiptare. Ai kishte vërejtur se odat e kishin rëndësinë e vet, sidomos në katunde, në vise malore, po edhe në qytete ku, zakonisht, shtëpitë e agallarëve kishin ndonjë dhomë afër dyerve të oborrit, që shërbente edhe si bujtinë për udhëtarët e rastit. Oda e Sherif Begut dallonte nga të tjerat, sepse ishte brenda shtëpisë, pastaj ishte me një rregullim të veçantë. Dy muret, të cilat nuk kishin dritare, e kishin nga një raft në pjesën e sipërme, gati përskaj tavanit. Mbi rafte ndodheshin gjësende, të cilat mund t’i hynin në shërbim mysafirëve. Ishte një takëm me dy xhezve dhe katër filxhanë, dhe një qeskë letre me kafe. Nën raft ishin të varur dy çifteli, por ishte edhe një pushkë gjuetie, të cilën Sherif Begu e kishte me leje. Këtë ia tha Ruslanit kur e hetoi se e mbante shikimin andej.

-E kisha prej turqve lejen, por ajo më është vazhduar nga pasardhësit e tyre dhe administratorët e rinj. Vazhdimi është bërë në saje të intervenimit të Valentin Sergejeviçit.

-Kur the se ta kanë vazhduar, u habita. Por tash e kam të qartë.

Përballë derës së hyrjes në odë ishte një oxhak i ndërtuar prej gurësh të gdhendur, të renditur në formë katrorësh, me gurin e qemerit gjysmëharkor, që u rrinte sipër dy shtyllave të latuar mirë, që kishin gjatësi dhe gjerësi simetrike njëra me tjetrën.

-Tash do të sjell dru të prera për ta ndezur zjarrin. Në këtë kohë me stuhi shirash e erërash, ia vlen. I ka hije flakës të ngjitet nëpër oxhak.

-Mos është tepër, sepse brenda nuk është ftohtë.

-Te ne thonë, mysafiri do dru!

Ruslan e kishte dëgjuar këtë mesele diku, në një katund të Shqipërisë dhe atje ishte zhvilluar një diskutim mbi domethënien metaforike të fjalës.

-Me sa kam kuptuar, shqiptarët i duan mysafirët… – tha Ruslan, duke qeshur.

-Varet, por drurët e oxhakut tim janë vetëm për ngrohje. Kurse ai kuptimi tjetër, si mesele, te ne do të vlente shumë. E shihni sa mysafirë të paftuar na kanë ardhur? Sa familje nga të gjitha viset e Serbisë, Malit të Zi, por edhe nga Bosnja dhe Lika…

-A mos menduat se me dru mund t’i largoni?

-Jo, jo! Veç fola, pa lidhje, se unë falë Valentin Sergejeviçit kam fituar një lloj besimi dhe më është ruajtur tretmani që e kisha kur ishin turqit. Kjo që po ndodh është një lojë e madhe, kurse ne nuk jemi lojtarët. Si zakonisht neve shqiptarëve na lënë jashtë fushës ku bëhet loja. Fitoret i gëzojnë ata që luajnë. Ne, me sa kam mundur të kuptoj, vetëm mund të duartrokasim …

-Ka diçka të vërtetë nga kjo filozofi.

-Nuk e thashë për filozofim. Ne as dimë të filozofojmë. Edhe sikur të dimë, nuk guxojmë, sepse na keqkuptojnë. T’i lëmë këto muhabete, sepse ti sigurisht je i lodhur. Po të lë vetëm. Pas pak do të sjell diçka për të ngrënë. A do ndonjë gotë para gjumit? Valentin Sergejeviçit ia kishte ënda të pinte…

-Zotëri, unë jam mësuar në odat shqiptare. Mendoj se mysafiri duhet të jetë i disiplinuar, nuk duhet të kundërshtojë. Prandaj edhe unë, duke njohur traditën tuaj, asgjë që më ofrohet nuk e refuzoj.

Sherif Begu qeshi. Ktheu shpinën, duke ia bërë me gisht, por pa folur. Kjo domethënë se deshi t’i thoshte edhe diçka lidhur me këtë muhabet, por heshti. Në të dalë, e tërhoq derën pas shpine, e cila u shoqërua me një krisje të lehtë, që u shkaktua nga rënia e çelësit prej derës. Sherif Begu e hapi prapë derën, u përul, e mori çelësin dhe e vuri aty ku ishte.

-Këtë e ke për gjumë të rehatshëm. E mbyll derën me çelës dhe nuk ke gajle se mund të shqetësojë natën ndonjë i paftuar…

-Ndonjë serb, apo?

-Nuk e thashë. I paftuar është çdo njëri që përdor forcën për të hyrë brenda. Rehatohu. Pas pak vij, – i tha dhe e mbylli derën.

Në dhomë Ruslan Nikollai mbeti në këmbë, duke vështruar çdo kënd të saj. I ranë në sy perdet. Një pëlhurë e bardhë e qëndisur në skaje, me forma lulesh të kuqe, me petale të gjelbra të qëndisura anësh. Ishte një e qëndisur e shkëlqyeshme; një punëdore e cila, siç mendonte ai, do të çmohej kudo, e posaçërisht në Rusinë e tij, ku qëndismat kërkoheshin shumë. I erdhi ideja ta pyeste pronarin e kësaj shtëpie për ndonjë treg ku, para se të nisej drejt Rusisë, do të blinte punëdore të tilla. Më tutje, iu ndal shikimi te pjesa e oxhakut. Edhe oxhaku e kishte një raft në pjesën e sipërme, kurse mbi raft një libër i mbështjellë me një mushama ngjyrë kafeje të gjelbër, por të mbyllur. Iu afrua. E zbriti nga rafti. Kur e hapi e pa se ishte kuran. E ktheu në vend. Mbi raft ishte edhe një enë, në formë kutie, e mbushur me duhan të grirë. Nga ngjyra dukej se ishte duhan i mirë, ngjyrë ari. Një deng letra ishte në të njëjtën kuti, mbi duhanin e grirë. Ia kishte ënda të mbështjell një cigare, por u tërhoq. Mendoi ta tregonte mjeshtërinë e mbështjelljes së cigares para të zotit të shtëpisë. Në dy anët e oxhakut ishin të hapur dy dollapë në formë katrore. Dollapët ishin të futur në mur, i cili ishte i gjerë. Kjo dukej nga thellësia e dollapëve. Në njërin dollap i ranë në sy dy kapela, njëra qeleshe e bardhë, kurse tjetra fes, kapelë turke me disa fije, si bisht kali, të ngjitura në pjesën e sipërme të saj harkore dhe, sipas logjikës, kur të vendosej kapela në kokë ato fije të zeza do të vareshin nga ana e shpinës. Në dollapin tjetër, mbi të cilën ishte vënë një pëlhurë, gjithashtu e qëndisur, që i rrinte si kapak, e mori me mend se kishte diçka për ruajtje. E ngriti pjesën e fundme të pëlhurës. Brenda kishte gazeta të huaja, kryesisht të Perëndimit, në gjuhën frënge, italiane, angleze, gjermane… Pa arritur të shfletonte ndonjë nga ato gazeta, ndjeu hapat e Sherif Agës, që kthehej në odë. E lëshoi pëlhurën, i mbuloi gazetat ashtu siç ishin të mbuluara, dhe u shtri shpejt në shilten, që ishte nga ana e murit përballë dritares.

-I shtrina një çikë këmbët, se po ndiej lodhjen, – i tha shpejt.

-Tash e ndez oxhakun, kurse ti kur të duash fli, por e ke edhe një obligim: para se të flish, ja tash menjëherë pasi ta ndez zjarrin, do ta shtroj një darkë modeste. Nuk e kam harruar atë që ta thashë më herët.

-Nuk ta kthej shërbimin, ndonëse nuk kam uri. Në rregull.

I zoti i shtëpisë me një zhdërvjelltësi, siç i dukej Ruslanit, e ndezi zjarri. Flaka që dilte i ndihmonte ndriçimit të dhomës nga ato dy llamba me vajguri, të varura në pjesën më të sipërme të murit të përparshëm të oxhakut. Sipas vazhdave të tymit që i ishte ngjitur murit mbi llambë, dukej se aty ishte vendi i përhershëm i llambave. Sherif Begu doli shpejt nga dhoma dhe, pa vonuar, solli një tabaka mbi të cilën kishte vënë një të prerë buke, një pjatë me djathë e speca dhe një pjatë tjetër me kos.

-Këto qëlluan, këto i mora.

-Ju faleminderit shumë. Për mua mjaftojnë.

Ia shtroi tabakanë afër oxhakut, ndërkaq pas derës mori legenin dhe një bokall me ujë. Gjithashtu mori edhe një peshqir që e kishte të varur në një gozhdë, aty afër derës. Peshqirin e vuri mbi krah. Me njërën dorë e mbante legenin, kurse me tjetrën bokallin. I tha:

-Te ne është zakon të lahen duart para ushqimit.

-Zakon i mirë, sepse gjatë ditës njeriu mund të prek gjithçka,..- qeshi ai, derisa i shtrini dy duart dhe priti vrushkujt e ujit nga bokalli.

Mori peshqirin nga krahu i të zotit të shtëpisë. Fshiu duart dhe iu falënderua për shërbim. Iu kthye tabakasë dhe i hëngri të gjitha ato ushqime që ishin në të të tërën.

-Qenkeni shumë bujar, po ndjehem shumë me fat që ju gjeta juve.

-Këtë shërbim do ta kishit edhe nga shqiptarët e tjerë. Ne, siç thonë, jemi zemra e huaj. Për mikun e sinqertë e lëmë kokën. Kështu janë të gjithë shqiptarët.

-Edhe ata që i kam parë në kolonë duke u larguar nga shtëpitë e tyre?

-Edhe ata. Por kush i ka pyetur ata se çfarë karakteri janë, ore! Shpejt e shpejt i kanë nxjerrë nga shtëpitë dhe u kanë dhënë afat të shkurtër t’i mblidhnin plaçkat…

-Çka ua merr mendja, a janë shumë?

-Kush, këta që po vijnë, apo ata që u detyruan të shpërnguleshin?

-Këta të fundit.

-E, meqë je i interesuar, t’i jap shënimet e fundit ku shihet qartë numri i tyre. Ja ku i kam ato shënime, të cilat m’i kanë lënë gazetarët e huaj. Këtu, në këtë odë, kanë banuar shumë gazetarë të ndryshëm, kryesisht nga shtete e Evropës. Ata kanë siguruar shumë materiale, shumë evidenca arkivore të shtetit turk, por edhe të shtetit serb…

U ngrit në këmbë dhe iu afrua dollapit të mbuluar me perde, me atë copën e qëndisur. Nuk e ngriti pëlhurën që i rrinte si kapak. E hoqi krejt dhe e lëshoi mbi shtrojë.

-Ja, në këtë dollap, i kam shënimet që m’i kanë lënë. Shikoji, – ia zgjati letrën. – Këtu ka edhe gazeta që i kanë lënë, ku janë edhe shkrimet e tyre nga Kosova e viset e tjera. Këtu shpesh vijnë gazetarë dhe kërkojnë strehim te unë. Këtu derën çelë e kam. Njëmend ma kanë tërhequr vërejtjen, por Valentin Sergejeviç u ka thënë eprorëve serbë, të stacionuar në këtë qytetin tonë, se unë nuk jam i rrezikshëm, se, siç kam dëgjuar tek fliste me ta, unë qenkam bashkëpunëtor i tij.

-Këtë ma ka thënë Valentin Sergejeviç që të ka zgjedhur për bashkëpunëtor. Më ka porositur të kem besim te ti, prandaj kam ardhur pa u hamendur. Do ta vazhdojmë bashkëpunimin, – tha Nikollai duke e shikuar me bisht të syrit reagimin e tij, në fytyrën e të cilit vërejti një buzëqeshje e fshehur. Qëndrimin e tij të heshtur, por me buzëqeshje, e kuptoi si miratim. Vazhdoi: – Prandaj nuk hezitova të kërkoja dhe të tregoja se unë, nga vera e vitit 1912 jam në trojet shqiptare, për të përfituar afërsinë me ta.

Ruslan Nikollai i foli për përvojën e fituar andej ku kishte shërbyer, për miqësinë e fituar nga shqiptarët, duke potencuar afrinë e shqiptarëve me serbët, si bashkëjetues shekullor. Përmendi shembujt konkretë të lidhjeve miqësore, për ndihmesën e dhënë shqiptarëve, duke e marrë si shembull më të mirë Kazimir Olenkon, që kishte shërbyer imam në Prizren. Sherif Begu kishte dëgjuar për këtë hoxhë, edhe për predikimet e tij, por nuk ia përmendi. U bë se nuk dinte asgjë, derisa i kujtohej rrëfimi i një mikut nga Prizreni, i cili i kishte treguar Sherifit se, sipas predikimeve të Mulla Adnanit, apo me emrin origjinal, të cilin nuk e kishin ditë prizrenasit, shqiptarët myslimanë nuk duhej të konvertoheshin në katolikë. Ose, siç kishte thënë ai, nëse dëshirojnë të konvertohen atëherë më parë duhet ta pranojnë fenë ortodokse, më saktë: dy herë duhet të bëhen ortodoks për të fituar të drejtën të bëhen katolikë. Këtë mendim të tij, të mikut nga Prizreni, Sherif Begu e kishte derisa i dëgjonte fjalët e Ruslan Nikollait.

Sherif Begu e vërejti interesimin e Nikollait që të bisedonin edhe më gjatë. Nuk ishte i përgatitur për biseda të tilla, meqë ishte me plot dilema, i humbur tërësisht nga represaliet që bënin serbët. Ishte në gjendje të padefinuar, gjithnjë i acaruar në vete, duke mos ditur nga t’ia mbante: të shpërngulej, apo të vazhdojë qëndrimin me kësi lloj miqësie me misionarë rus. Në këso gjendje të padefinuar, i tha shkurt Nikollait:

-Gazetat janë këtu, mund t’i shikosh, por shikoi njëherë shifrat. Unë po iki, shihemi nesër.

Pasi e mbylli derën me çelës, Ruslan Nikollai i mori shënimet. Zbriti edhe llambën aty afër të shihte më mirë. Shënimet i përkisnin administratës turke dhe ishin shumë të freskëta. Mbanin datën e prillit 1914.

Gjithsej, sipas dokumentit, vetëm ne Turqi janë shpërngulur 239,807 persona. Në ketë shifër theksohet se nuk hyjnë fëmijët, që ishin nën moshën 6 vjeçare. Gjithashtu, theksohet se, sipas dokumenteve, nëpër Kavallë kanë kaluar edhe 4 mijë familje myslimane, por edhe po aq përmes rrugës tokësore. Të gjithë këta persona thuhet se i kanë çuar në Turqi me 395 anije evropiane.

Këto shënime, me aq saktësi, e bënë Ruslan Nikollain të fliste vetë me vete. Për një çast u ndie i tepërt në atë shtëpi shqiptari, që u prit me aq miqësi, ku edhe miku i tij Valentin Sergejeviç, që i përkiste të njëjtit shërbim, kishte kaluar një kohë më të gjatë. E mira ishte se i zoti i shtëpisë nuk merrte vesh nga misionet e mysafirëve, derisa kryente obligimin nga tradita, që kishte të bënte me mikpritjen e atyre që i trokasin në derë. Duke u marrë me këto shifra, Ruslan Nikollai e shihte vetën si pjesëmarrës në shpërnguljen e tyre. Ai i kishte në dijeni programet që ishin bërë për ndjekjen e shqiptarëve, programe të realizuara nga njerëz të njohur serbë, por asnjëherë nuk e kishte vrarë mendjen se me një dinamikë të tillë do të zbrazeshin tokat shqiptare dhe do të zëvendësoheshin me banorë të tjerë sllavë. Përpiqej ta ngushëllonte veten, ta nxirrte të pafajshëm në këto lojë që ndodhnin në sy të Evropës, por misioni i tij mbështetej në një bashkëveprim dhe roli i misionit sigurisht se do të mbetet i strehuar në ndonjë dokument arkivor. Rezultatet e misionit ishin të shumëfishta, por mënyra e largimit të popullatës nga trojet e tyre, me një numër aq të madh për vetëm dy vjet nga futja e forcave serbe në tokën e Kosovës, vështirë të kuptohej nga brezat e ardhshëm. Me analiza të mëvonshme, mendonte, do të bëhen përpjekje për justifikimin e këtyre akteve, por gjithsesi nga kokat e shëndosha do të merret vesh se për dëbimin e shqiptarëve është përdorur dhuna, terrori. Ndryshe njerëzit nuk do t’i lëshonin pragjet e shtëpive të tyre dhe tokat e stërgjyshërve. Iu kujtuan aq shumë veprime të xhandarmerisë dhe ushtrisë serbe gjatë gjithë asaj kohe, kur edhe vetë ishte pjesë e atyre formacioneve, duke filluar nga Prizreni dhe duke kapërcyer nëpër viset shqiptare të Mirditës, Lezhës, Shkodrës… Iu kujtua vendstrehimi i tij, për një kohë më të gjatë, në Guror, kur i pat ardhur bashkëpunëtorja Tatjana Vollovna dhe përcjellësi i saj Sebastian Kola. Atë rast e kishte më të freskët nga të gjitha rastet e tjera të vrasjes së shqiptarëve në të cilat edhe ai kishte marrë pjesë. Ndjente një lloj pendimi, sidomos për Sebastian Kolën, vrasja e të cilit e shqetësoi shumë Tatjana Vollovnen. Kur iu kujtua ky emër, e rroku sikleti për humbjen e saj, me dyshim se pikërisht nga ajo do të rëndohej me akuza për vrasje. Me këso dyshime, sikur pendohej që, edhe asaj sikur edhe përcjellësit të saj, nuk ia kishte hequr flamën. Kësisoj do t’i humbnin gjurmët e krimit; askush kurrë nuk do të kuptonte misionin e shumëfishtë të tij në atë rrugë lufte… Ofshani thellë duke mbyllur shënimet, që i erdhën si ethe. Ato ishin dëshmi të cilat nuk mund të fshiheshin, se ishin të evidentuara si dokumente arkivash dhe do të ruheshin shekujve të ardhshëm; edhe nëse ndonjë arkiv do të bënte asgjësimin e tyre, janë arkivat e tjera ku do të ruhen.

Iu afrua dollapit t’i kthente ato shënime, ndërsa iu zgjua kureshtja ndaj gazetave që ishin njëra mbi tjetrën,

U ul këmbëkryq dhe i lëshoi para vetes. Që në fillim të një shkrimi i ra në sy teksti  “Mbi programin ruso-austriak lidhur me reformat”… dhe më tutje, sugjerimet apo urdhrat sipas këtij programi të sajuar më 1903, për reformat në vilajetet e Selanikut, Kosovës dhe Manastirit, atëherë kur prej turqve kërkohej përgjegjësi: “…Keqpërdorimet dhe teprimet që kanë kryer shpesh arnautët kundrejt të krishterëve dhe fakti se keqbërjet dhe krimet e tyre kanë mbetur të pandëshkuara, janë një nga shkaqet kryesore të gjendjes së turbullt dhe pasigurisë që mbretëron në vilajete, prandaj është detyrë e ngutshme që qeveria osmane të gjejë pa vonesë mjetet për ta detyruar popullsinë arnaute që të respektojë ligjet…”

“E çuditshme, – mendoi me veti, – viktima gjithherë e ngarkuar!”

Shfletoi gazetat e tjera.

Lexoi mendimin e prof. Schieman, në gazetën “Kreuzzeitung”, që mbante vitin 1912: “Përkundër censurës së rreptë dhe presionit që është bërë kundër korrespondentëve të luftës, nga ana e shteteve të Aleancës Ballkanike, hap pas hapi është dhënë një pasqyrë jashtëzakonisht pikëlluese. Nga letrat private që kanë arritur nga fushëbetejat, në të cilat janë dalluar udhëheqësit luftarakë serbë dhe grekë, dëshmohet se  në viset shqiptare po bëhet luftë shfarosëse kundër kombit shqiptar, të cilin duan ta zhdukin me rrënjë…”

E tërhoqi faqen e gazetës. I erdhi një dëshirë ta shqyente, ta bënte duq dhe ta hidhte drejt oxhakut me prush, ndërsa flaka, që pak më parë ngrihej, thuajse ishte shuar. E ngriti dorën e majtë dhe i lëshoi gishtat mbi flokët që ia kishin mbuluar qafën. I futi gishtat nëpër të dhe e kroi qafën si për të medituar. E shtriu atë faqe gazete; e drejtoi në atë pjesë ku e kishte bërë duq. E lëshoi me ngadalë tutje gazetave të tjera që ende nuk i kishte shfletuar.

Mori gazetën “Frankfurter Zeeitung”, në ballin të së cilës shënohej viti 1913. Lexoi:

“Gjakderdhjen e ka kushtëzuar ushtria e rregullt serbe. Por, si zakonisht, krimet më të mëdha serbët ua hedhin trupave ndihmëse e jo trupave të rregullta, të cilat pa dyshim vepronin me durim të plotë, sipas dëshirës së pushtetit serb… Nga autoritetet serbe në fillim të luftës është thënë: “Do t’i shfarosim shqiptarët. Për këtë qëllim vetëm në Prizren janë likuiduar treqind shqiptarë lumjanë, të paarmatosur dhe pa asnjë proces gjyqësor…”

-E saktë! – tha si me pëshpëritje Ruslan Nikollai, duke shikuar nga dera. Këtë fjalë e lëshoi pak si zëshëm, andaj u frikësua se mund ta kishte dëgjuar ndokush, ndonëse në atë qetësi nate s’dëgjohej pipëtimë tjetër, pos ollukëve që përcjellin shiun e kulmit të shtëpisë. I kujtohej kur hyri në Prizren dhe njohja e tij me imamin e xhamisë në Prizren, Mulla Adnanin, e që në realitet ishte Kazimir Olenko. Edhe atë gazetë e la mbi faqet e tjera të gazetave që i kishte shfletuar dhe lënë anësh.

Në radhë ishte gazeta daneze “Riget”, ku shkruante njëfarë Franc Magnu, që cilësohej si korrespondent lufte. E lexoi artikullin e tij, ndërkaq i bëri përshtypje teksti: “Zhvillimi i luftës serbe në Maqedoni ka marrë karakter të masakrës të tmerrshëm mbi popullsinë shqiptare. Atje ushtria zhvillon luftë shfarosëse. Sipas dëshmisë së oficerëve dhe ushtarëve, në mes të Kumanovës dhe Shkupit janë vrarë tremijë shqiptarë, ndërsa në territorin e Prishtinës pesëmijë shqiptarë… Fshatrat shqiptare janë rrethuar dhe pastaj atyre u është vënë zjarri. Në zjarr janë gjuajtur njerëzit. Atje njerëzit vriten si minjtë. Për këtë gjueti në njerëz me plot mburrje rrëfenin ushtarët serbë… Në Shkup janë gjykuar dje me vdekje 36 shqiptarë dhe janë ekzekutuar menjëherë. Nuk kalon asnjë ditë pa vrasje mizore të shqiptarëve. Lumi edhe më tej është i mbushur me kufoma. Ndërsa për çdo ditë organizohen ekspedita nëpër fshatra, me qëllim të shfarosjes së shqiptarëve…”

Gazeta tjetër që e mori në vazhdim, ishte “Daily Cronicle”, e datës 12  nëntor të vitit 1912. E gjeti shkrimin nga korrespondenti special nga terrenet e luftës. Lexoi heshtas: “Mijëra shqiptarë janë masakruar nga serbët… Shumë fshatra janë djegur nga serbët… Gjatë bastisjes të shtëpive shqiptare, shqiptarët janë vrarë pa asnjë shkak…”

Në gazetën tjetër me titull “Massaggero”, ishte dëshmia e korrespondentit; “Janë shkatërruar plotësisht: Ferizaj, Negotini, Babushi i Lipjanit, e të tjerë. Pjesa më e madhe e banorëve të tyre janë grirë. Lidhur me këtë, një kryeprift katolik tregon se gjatë tri ditëve në Ferizaj është bërë luftë e tërbuar. Pas pushtimit të tij, komandanti serb i thirri të ikurit që të kthehen dhe t’i dorëzojnë armët. Por, prej treqind deri në katërqind të kthyer, të gjithë u vranë. Në gjithë Ferizajn kanë shpëtuar vetëm pesë familje shqiptare. Familjet serbe i marrin menjëherë shtëpitë e shqiptarëve të pasur…”

I la gazetat, pak si të shpërndara. U mbështet në murin aty prapa, ndërsa me njërën këmbë shtynte gazetat, sikur të dëshironte të lirohej nga to. Kishte edhe gazeta të tjera që mund t’i lexonte, por tani leximet i i shkaktonin shqetësim. Për pak çaste qëndroi ashtu i shtrirë, me sy të mbyllur. Në parafytyrim i dilnin skena të vrarësh dhe shtëpi të djegura, të cilat i kishte parë edhe vetë. Përpiqej ta bindte veten se ai nuk ishte pjesëmarrës, “sepse unë”, tha me vete “vetëm kam kryer misionin e caktuar nga shteti im”. Me ndjenjën e të qenët brenda shtëpisë shqiptare, i shkonte mendja se pronari i asaj shtëpie e dinte për fajësinë e tij. Por habitej se si aq miqësisht e kishte pritur? Ajo mikpritje e tij e lironte të mos e ndiente veten fajtor. “E kam për detyrë morale, – mendoi, – t’ia kthej këtë miqësi, kur të arrijmë bashkërisht në Rusi.” I hapi sytë. I pa gazetat e shpërndara, që i ngjasonin në gjarpërinj. Derisa i shikonte, këmbën e djathtë nuk e kishte të rehatshëm. I shqelmonte. I ra në sy gazeta “Reichspost”, që ia humbi indiferencën, ani pse dëshironte të ishte indiferent ndaj çdo ngjarje të ndodhur në këto vise dhe të pasqyruar në faqe gazetash.

U drejtua, duke qëndruar ulur. E mori gazetën dhe e çeli. Ishte një shkrim i gjatë që cilësohej si dosje e ngjarjeve të hidhura. Lexoi: “Në këtë dosje njoftime vijuese: Qyteti Shkup dhe rrethina e tij janë dëshmitarë të veprave mizore ndaj popullit shqiptar. Me ditë të tëra kam parë ndjekjen e gjahut që përgatitej mbi shqiptarët nga bandat e armatosura serbe dhe ushtria e rregullt. Tri ditë e net kam parë flakën e fshatrave të djegura, e cila skuqte qiellin. Pas këtij terrori pesë fshatra në afërsi të Shkupit u shndërruan në gërmadha dhe banorët pa përjashtim u vranë. Pas Kalasë së Shkupit është gjetur një përrua i mbushur me më tepër se njëqind kufoma të viktimave. Po ashtu në grykën e quajtur Kisela Voda, në afërsi të Shkupit, ishin të therur tetëdhjetë shqiptarë…Pak kohë pasi hyra në Shkup vizitova një njeri të sigurt dhe të besueshëm dhe bisedova personalisht. Ai më tregoi se në spitalin e Shkupit kishte gjetur 132 shqiptarë të plagosur. Në ditën tjetër i kishte takuar vetëm tetëdhjetë, ndërsa katër ditë më vonë kishin mbetur vetëm 31 veta. Të plagosurit vdisnin urie, ndërsa kufomat e tyre hidheshin në Vardar… Autoritetet serbe në Shkup kënd e gjejnë në rrugë dhe e konstatojnë se është shqiptar, e vrasin aty për aty… Në Kalkandele (Tetovë) 85 shqiptarë, pa bërë rezistencë të armatosur, janë torturuar para shtëpive që iu plaçkitën tërësisht. Në këtë qytet janë dhunuar gra e vajza. Madje, nuk  janë kursyer as ato të moshës 12 vjeçe… Kulmi i krimit arrinte atëherë kur ushtarët me revole në dorë i detyronin baballarët dhe bashkëshortët të ishin dëshmitarë dhe t’ua mbanin fenerët, kur ushtarët bënin krimet më të këqija ndaj vajzave dhe grave të tyre…”

Prapë u mbështet në murin mbrapa, duke e ndrequr pas shpine jastëkun dhe duke u rehatuar për gjumë. Aty afër i zoti i shtëpisë ia kishte lënë jorganin që të mbulohej, duke ia bërë me dije se gjumin do ta bënte mbi shilte, prandaj mendonte se pikërisht në atë pozitë, i lodhur, fill pasi të lirohej nga shqetësimet e krijuara nga leximet, të flinte. Tërhoqi një pjesë të jorganit dhe e vendosi rreth belit. E shikoi zjarrin në oxhak. Tashmë thuajse ishte shuar, dukeshin vetëm dy-tri gaca, jo të mëdha, por ende shpërndahej ngrohtësia nga oxhaku. Tutje këmbëve i shihte gazetat, ato që i kishte shfletuar, por edhe të tjerat që nuk i kishte shfletuar dhe as ndërmend nuk e kishte të merrej me to. Iu duken si përbindësha. Megjithëkëtë, duke qenë pre e kureshtjes, i mbetën sytë andej, nga gazetat. Pa edhe tituj tjerë gazetash, në të cilat, siç mendonte, me siguri do të ketë edhe shumë dëshmi të tjera. Më me dëshirë do t’i hidhte mbi ato gaca në oxhak, por e bindte veten se  asgjë nuk do të arrinte me një gjest të tillë. Gazetat janë të shpërndara në gjithë Evropën, mendoi. U përpoq nga larg, ashtu siç ishte i shtrirë, t’i regjistronte titujt. Para se t’ia ndalte flakën llambës, i regjistroi në memorie gazetat që nuk i kishte shfletuar e që i kishte te këmbët: “Deutchen Volkschen Volksbladt”, “Daily Telegraph”, “Albaniche Korepondeny”… Shiko, shiko! bëri si nëpër hundë, paska edhe shqiptarë që merren me zejen e shkrimit?  Mandej i ra në sy edhe titulli i gazetës “Adeverul”, që ishte në gjuhën rumune. Por nuk hetoi asnjë titull gazete ruse, apo serbe.

Mbeti krejtësisht i çarmatosur nga ambiciet me të cilat kishte arritur në këtë hapësirë tokësore të Ballkanit, me mision të caktuar për t’u ndihmuar vëllezërve ortodoksë, serbë, grekë, malazezë e të tjerë, që të ruajnë identitetin e tyre edhe atje ku janë pakicë, që të arrijnë territoret e imagjinuara për t’i zgjeruar kufijtë. I shtyrë nga ambiciet e tilla, të çmuara si vlera patriotike, bindej se kishte bërë shumë mëkate, por që ato mëkate në strukturat e pushtetarëve përkrahës dhe përhapës të nacionalizmit, vlerësoheshin me dekorata, çmime për vepra patriotike.

U ngrit edhe njëherë nga ajo pozitë e shtrirë dhe u mbështet në jastëkun afër murit. Kësaj radhe e ngriti kokën te llamba, që ishte varur në një gozhdë, në murin që i afrohej tavanit. I fryu. Dy herë i fryu, sepse flaka, nga e fryra e parë, veç lëvizi djathtas-majtas. Herën e dytë kur i fryu, pasi që ia uli pak edhe fitilin, u shua. Iu afrua edhe llambës tjetër, nga e cila dilte drita shumë më e zbehtë. Njëherë mendoi ta linte të ndezur, por gjumit i pëlqente errësira në dhomë. E ndali edhe flakën e saj. U lëshua mbi shtrojë, mbi atë vend ku ishte i shtrirë, ra si të ishte cung i prerë. Tashmë dhoma ishte shndërruar krejtësisht në errësirë, ndërsa ollukët nuk pranin. Kapërcimi i ujit të kulmit nëpër ollukë, krijonte një lloj ritmi muzikor, që nuk ndryshonte. Sikur të dilnin ata tinguj nga tam-tamet e fiseve të Afrikës, ku kishte krijuar një përvojë të njëjtë misionari dikur, para pesëmbëdhjetë vjetësh. E njëjta melodi vazhdoi t’i përzihej në kujtesën e tij, që përforconte imazhet që ishin krijuar gjithandej nga kishin ndodhur aq shumë krime. Krejt filozofia e të menduarit të tij sillej të gjente arsyen të mos quhej kriminel. Nuk pajtohej të emërtohej kriminel, meqë ky paraqiste vetëm një shërbëtor të devotshëm që merrte urdhrat dhe i zbatonte me besnikëri, duke raportuar për ato që ia kërkonte Qendra. Raportet e tij nga terrenet, siç ishin terrenet e Shqipërisë, e tash siç ishte terreni i Kosovës, dëshmonin për realitetin politik, për disponimin e banorëve në mesin e të cilëve jetonte. Përvoja e këtyre dy viteve të fundit e kishte bindur se populli në mesin e të cilit kishte jetuar, kishte një karakter tjetër nga popujt që i qëndronin afër, apo që tentonin ta zhbënin; t’ia shkulnin rrënjët, duke ia mohuar traditën, historinë, gjuhën, jetën… Ishte kjo një lojë mijëvjeçare, e lozur nga të papërgjegjshëm të prirë nga instinkti kanibal.

Në shenjë mllefi pështyu, ndërkaq ajo pështymë e nxjerrë nga buzët me vrull, u përplas në gurin anësor të oxhakut, në gurin shtyllë të anës së djathtë. Këtë e vërejti nga shkëlqimi që nxori ajo e pështyrë, me gjasë me gëlbaz, që reflektohej nga drita e  atyre pak gacave që kishin mbetur ende pa u shuar. U ndie keq Ruslan Nikollai. U ngrit, në të vërtetë iu afrua gjunjëza shtyllës së oxhakut dhe e fshiu atë pjesë të pështyrë, me një rubë, që ishte aty afër. Duke u kthyer prapë aty ku ishte i shtrirë, i prekën duart nëpër gazeta të shpërndara, që pak më parë i shtynte me këmbë. Iu duken si kufoma të të vrarëve, për të cilët kishin raportuar korrespondentët e luftës. I mblodhi me ngadalë, i renditi njërën mbi tjetrën dhe, ashtu nëpër terr, i vendosi brenda dollapit, nga ku i kishte nxjerrë. Psherëtiu , ashtu pa lidhje, që të mos thuhet pa motiv. Por dukej se çdo gjest i tij vinte i nga shqetësimet që i ishin grumbulluar pas leximit të atyre raporteve.

Provoi të flinte. Nuk mundej. Fajin ia linte ullukëve. I mbylli veshët, njërin e kishte të izoluar nga ana e jastëkut, kurse veshin tjetër e mbylli me shuplakë të dorës. Iu duk se kjo ishte një gjetje e mirë, sepse, vërtet, në atë fillim asgjë nuk dëgjonte, por më vonë zhurma e ollukëve niste të depërtonte te veshi, te ai veshi që e mbante të mbyllur me shuplakë të dorës. E kuptoi se sa ishte esëll mund ta mbante shuplakën të shtrënguar mbi vesh, por sapo niste të futej në pushtetin e gjumit, shuplaka e dorës nuk e kryente funksionin. Andaj sërish depërtonte ajo zhurmë ollukësh dhe i tretej gjumi tërësisht. Kështu i kaloi një pjesë e natës, pa e marrë vesh se deri në cilën pjesë të natës…

Në orët e hershme të mëngjesit, në të vërtetë në orët shumë të hershme të mëngjesit, ngase mezi vërehej agu përmes asaj dritareje të vogël të odës, që ishte edhe e mbuluar me perde, e cila bëhej pengesë e depërtimit të dritës, edhe kur ajo ishte e fortë në mesditë, e lëre më tash në këtë mëngjes shumë të hershëm, treti gjumi. Sikur të mos kishte fjetur fare, ashtu e ndjente veten. Ndoshta edhe nuk kishte fjetur, apo i kishte kaluar ato orë të natës përmes ëndrrave nga më bizare, që e bënin të trembej. U afrua të dritarja të shihte kohën jashtë. Tërhoqi një pjesë të perdes. Vërejti se shiu ishte ndalë, bile këtë e kuptoi edhe pa shikuar përtej xhamave, sepse ishin ollukët, zhurma e të cilave ishte ndalur.

Qëndroi te dritarja  me shikim nga oborri, që tash, me kalimin e çasteve të mëngjesit, dukej më i ndritshëm. Krejt ishte shndërruar në heshtje. U tërhoq, ndërkaq e vuri prapë perden aty ku ishte. Mendoi të provonte prapë të flinte. Iu kujtua se dikush, e nuk i kujtohej se kush, në një rast i kishte thënë se gjumi i mëngjesit ishte më i miri. Meqë ullukët kishin pushuar, i erdhi ideja të provonte gjumin, por kishte nevojë fiziologjike. Në mbrëmje kishte harruar ta pyeste Sherif Begun se ku ndodhej nevojtorja. Sipas rrëfimit të mikut të tij Valentin Sergejeviç, e dinte se nevojtoret te shqiptarët ishin jashtë shtëpive, por ku? Ai i kishte thënë se te ajo shtëpi ku kishte ndenjur, domethënë pikërisht te kjo shtëpi ku ai përpiqej të flinte, nevojtorja ndodhej ngjitas me plemen, nga ana e dyerve të oborrit. U ngrit, mori pelerinën dhe e hodhi mbi krahë. E hapi derën dhe nxori kokën jashtë të shikonte. E pa nevojtoren. Ishte e ngritur prej dërrasave, me një lloj kulmi prej kashtës. Eci me ngadalë oborrit. E luste Zotin të mos e shihte kush, e sidomos të mor trazohej qeni që, në atë pjesë të oborrit, ishte i lidhur. E kishte parasysh se i zoti i shtëpisë i kishte thënë se qeni nuk i leh mikut që hyn brenda, por megjithëkëtë ia kishte frikën. U ndal para se të arrinte te nevojtorja dhe shikoi në atë drejtim ku ishte qeni. E pa fort mirë, ashtu siç e shihte edhe qeni atë, por ai veç e ngriti kokën, e shikoi dhe prapë e mbështeti kokën mbi këmbët. Iu afrua nevojtores. Duke u frikësuar se mund të pësonte brenda, meqë nuk kishte dritë dhe nuk e dinte se si ishte brenda ajo nevojtore, doli prapa saj dhe kreu nevojën e vogël. Mandej, derisa kthehej te oda, iu kujtua se këtë shërbim do t’ia bënte vetes edhe pa arritur te ajo nevojtore. Mjaftonte të dilte e mbrapa shtëpisë, por… Megjithëkëtë, veprimi kësisoj iu duk burrëror.

Brenda në odë hoqi pelerinën dhe u shtri aty ku ishte më parë dhe fjeti.

Ishte mëngjesi i vonë kur në odë, duke hapur derën me ngadalë e pa zhurmë, u fut i zoti i shtëpisë, Sherif Begu. E pa se mysafiri ishte në gjumë të thellë. Nuk i bëri zë, prapë doli dhe tërhoqi derën pas vetes. Kur kaloi edhe një orë, i zoti i shtëpisë iu afrua derës së odës. Kësaj radhe nuk e çeli pa qenë i sigurt se mysafiri ishte zgjuar. Vuri veshin te dera, dëgjoi me vëmendje. Nga brenda i vinte një dihatje e zorshme dhe një kërritje. U bë merak, duke menduar se mund të ishte sëmurë mysafiri. E shtyri derën dhe hyri brenda. Duke e mbyllur prapë nga brenda, shkaktoi një rrapëllimë të vogël. Ajo rrapëllimë, sado e vogël, mjaftoi për trembjen e mysafirit, i cili u hodh nga vendi me duart përpara, sikur të donte të mbrohej.

-Hë, burrë! Ç’u bë?

-Aiii, më fal, isha në një ëndërr të ethshme…

-Ti edhe ditën sheh ëndrra?

-Si duket kisha jetuar në ëndrra.

– Buka e mëngjesit është gati. Ka dy orë që po presim të zgjohesh.

-Ishte rrugëtim i gjatë, ai i djeshmi…mandej shiu, ollukët… Nuk mund të flija. Më paska trullosur gjumi i mëngjesit.

U ngrit në këmbë. Tash mirë jam.

-Vajta ta sjell bukën e mëngjesit, pastaj shohim e bëjmë.

Ruslan Nikollai mbeti duke u përpjekur t’i deshifronte fjalët e të zotit të shtëpisë “shohim e bëjmë”. Përpiqej t’ia gjente domethënien, me qëllim që ta kuptonte se a mos kishin të bënin me mysafirin? Dhe nëse po, siç mendonte, në çfarë kuptimi? Duke u marrë me filozofinë e shprehjes, mbeti në mes të dhomës në këmbë, derisa Sherif Begu e hapi derën dhe u duk te pragu me tabakanë e mbushur plot me ushqime: bukë, djathë, vezë  të ziera, qumësht të vakët dhe dy kofsha pule të fërguara. Kur e pa Ruslan gjithë atë ushqim, u befasua.

-Çka domethënë kjo, o i zoti i shtëpisë?

-Domethënë se e plotësuam edhe darkën, të cilën ta shërbeva varfërisht, sepse ishte vonë, – i tha ai duke e lëshuar tabakanë afër oxhakut. – Tash ta sjell edhe ujin, t’i lagësh sytë, se veç dy duar i kisha e nuk munda të shërbeja menjëherë me të gjitha.

Ruslan qeshi:

-Ore mik, ti qenke me plot humor.

-Më ka mësuar miku i juaj Valentin Sergejeviç, – qeshi.