Sabatvai Tsevi dhe varri i pseudo Mesisë në Tomorr

Historia e dy shekujve të fundit herë pas here i është kthyer historisë së hebreut që një ditë mendoi se ishte ai Mesia, i dërguari i Zotit, i cili do të mund t’i kthente hebrenjtë në vendin e tyre biblik, në Palestinë. Ky ishte Sabbataï Tsevi (Zevi), dhe është shkruar për dy varre të tij: një në Ulqin dhe tjetra në Tomorr të Beratit. Ndoshta ai mund të jetë varrosur në të dyja, po të supozojmë se pas vdekjes së tij në Ulqin, për t’i shpëtuar marrjes së kockave të tij si hajmali dhe përdhunimit të varrit, trupin e tij ta kenë çuar në malin e Tomorrit, në Berat, ku kishte një komunitet të rëndësishëm hebre dhe ku hebrenjtë ndjeheshin të sigurt.

Një “Mesi” në malin e Tomorrit?!… Kjo histori e vjetër duket si legjendë, por ajo nuk është e tillë. “Varri i çifutit”, siç e quan ende populli brez pas brezi vendin në majën e malit të Tomorrit, bektashinjtë shqiptarë e kanë vizituar shpesh dhe nderimet për të kanë qenë të gjithkohëshme, pasi ai nuk ishte varri i një hebreu të thjeshtë, por varri i një prej personazheve më zhurmëmëdha të hebraizmit gjatë perandorisë osmane. Një personazh aventuresk, i vetëshpallur “Mesi”, njësoj si Moisiu i vërtetë i tregimeve biblike, një Mesi që kërkoi t’i kthente hebrenjtë e mbarë botës në atdheun e tyre, në tempullin e mbretit David.

Në shekullin XVIII-XIX dhe gjysmën e parë të shekullit XX, dukej se historia e “Mesisë me çallmë” ishte harruar, por fill pas krijimit të shtetit të Izraelit, presidenti i parë, Ben Gurion, i kërkoi ambasadorit të tij në Sofje që të shkonte në Shqipëri për të vërtetuar nëse varri në malin e Beratit ishte varri i Sabbataï Tsevi, apo jo. Dhe ambasadori hebre, siç dëshmon dhe korrespondenca me Ministrinë e Jashtme shqiptare, e vizitoi Tiranën, u ngjit deri në malin e Tomorrit dhe relatoi se ky varr mund të ishte, sipas të gjitha gjasave, varri i Sabbataï Tsevi. Vite më vonë, disa historianë hebrenj që iu kushtuan historisë së diasporës hebraike, eksodit shumëshekullor dhe ngjarjeve të mëdha të historisë hebraike, filluan të kërkojnë dhe të rilevojnë edhe këtë figurë që spikat në lëvizjet mesianike të popullit hebre dhe që kishte bërë aq zhurmë në fundin e shekullit XVII dhe fillimit të shekullit XVIII. Por kush ishte vërtet ky njeri kaq karizmatik, që u bë një figurë mitike, aq sa hebrenjtë e Europës besuan në predikimin e tij se ai kishte ardhur t’i printe gjithë hebrenjtë në tokën e Shenjtë, në Tempullin e mbretit David.

Sabbataï lindi në 1626, në komunitetin hebraik të Izmirit në Turqi dhe i ati i tij quhej Mardoshe Zvi. Por në fakt fëmijërinë ai e kaloi në Moré, që atëhere nënkuptonte vendet Greqi-Shqipëri, dhe konkretisht në Patra, ku janë gjetur dhe dokumente të vjetra të familjes Tsevi. Atje ai studioi Talmudin (librin e shenjtë) dhe më pas ndoqi të atin në Smirnë (Izmir). Historianët thonë se në adoleshencë, ai ishte një djalosh i ekzaltuar, me turbullime psikologjike, me eufori dhe pastaj rënie në gjendje depresive e ndjenja persekucioni, çka do ta pushtonin gjatë gjithë jetës së tij. Ai ishte nisur në fakt nga një tekst i vjetër, Zohar, sipas të cilit, në vitin 1648, duhej të bëhej shëlbimi i popullit hebre. Pra, për herë të parë më 1648, ai na flet për “misterin hyjnor” dhe më 1662, pas bredhjesh të gjata deri në Jerusalem, ai u lidh atje me komunitetin hebre dhe me profetin e Gazës, Abraham Nathan, i njohur më vonë si mbrojtës i Mesisë dhe teolog i lëvizjes. Kështu fillimet e lëvizjes mesianike janë takimi i tyre më 1665 dhe kjo ndodhi sepse Nathan pati një imazh sikur Tsevi ishte në vendin e Mesisë, dhe këtë ai e besoi. Që nga ajo kohë, Sabatvai u shfaq si i “dërguar i Zotit” dhe ideja mesianike u përhap në të gjithë Orientin, duke pushtuar dhe Perëndimin e duke shkuar gjer në Jemen. Madje Nathan njoftoi se Sabbataï do të shkonte të fitonte kurorën e sulltanit në Stamboll dhe që andej do të kthehej me gjithë hebrenjtë e botës drejt Tokës së premtuar, Jerusalemit. Dhe Sabbataï do të nisej drejt Stambollit, ku takoi një hebre të famshëm që predikonte hebraizmin, Abraham ha-Yakini, dhe ky i fundit i besoi fjalët e Sabatvait, duke e pranuar atë si Mesia… Më pas anija e tij u kap në detin e Marmarasë në vitin 1666. Turqit e lidhën, e zbritën në tokë dhe e çuan në Stamboll e pastaj në Gallipoli, ku e burgosën, sepse ai i kishte bërë thirrje Sulltanit të hiqte dorën nga Kurani dhe ta pranonte Talmudin si libër të Shenjtë. Por ndërkohë lëvizja sabatvaiste filloi të zgjerohej, edhe pse Mesia ishte në burg. Një hebre i njohur polak, Nehemia, shkoi ta takonte në burg, por menjëherë u zu me të dhe e shpalli renegat, duke e denoncuar si rebel. Për këtë akuzë, komuniteti hebre e përzuri atë nga gjiri i tij.

Mesia me çallmë

Sabbataï është një nga personazhet më të habitshme të lëvizjes mesianike hebraike, sepse ishte i vetmi që pranoi të konvertohej në një fe tjetër, duke vendosur çallmën në kokë dhe duke mare emrin Mehmet Efendi. Një Mesi i konvertuar ishte një tronditje në të gjithë psikikën hebraike dhe ky lajm ra si bombë. Ata mund ta pranonin atë si Mesi të martirizuar, apo të kryqëzuar, por jo të konvertuar. Por profeti i Gazës dhe të tjerët besonin gjithnjë se ai ishte Mesia. Gjithë pyetja ishte: a i ktheu ai kurrizin çështjes hebraike apo çfarë? Disa e justifikonin se zgjidhja e çështjes hebraike nuk mund të bëhej me luftë frontale dhe se kalaja duhej marrë nga brenda. Kështu, shumë hebrenj u konvertuan në turq dhe bënin një jetë fetare të dyfishtë: si hebrenj dhe si turq njëkohësisht. Megjithatë, sytë e tyre ishin të drejtuara gjithnjë nga Jerusalemi. Por si kishte ndodhur shndrimi i tij?

Një nga dëshmitarët e asaj kohe, siç do të shkruajë dhe studiuesi anglez me origjinë hebre G. Scholem, tregon për arrestimin e tij me urdhër të vezirit të madh Ahmed Qiprilliu, i cili ishte me origjinë shqiptare dhe nga një familje që do të nxirrte disa vezirë. Qiprilliu njihej si një njeri me kulturë dhe i moderuar, që e shmangte gjakun, kur kjo nuk ishte e nevojshme. “Madje ai habitej, – shkruan Scholem, – se si ky Mesi donte ta merrte perandorinë pa asnjë përgatitje ushtarake, por vetëm me predikime.” Një ditë Sabatvain e nxorën para divanit të vezirit të madh. Përveç hebrenjve, të gjithë të tjerët menduan se ai do të ekzekutohej. “Sabbataï fliste një arabishte të përsosur, – shkruan ambasadori i Republikës Veneciane në Stamboll, Ballarino, – aq sa veziri, ky njohës i madh i gjuhësisë dhe i letërsisë, e vlerësoi shumë. Madje veziri i dha të drejtën që dhe në burg të bënte ceremoni fetare hebraike”.

Pikërisht në këtë kohë, me dhjetëra mijë hebrenj i lanë vendet e tyre nëpër Orient dhe Europë dhe u dyndën drejt Stambollit, ku mbahej mbyllur Sabbataï. Ata mbushën rrugët dhe sheshet dhe prisnin Mesinë që t’u printe drejt Jerusalemit. Nga ana e tij, ambasadori Barouch d’Arezzo përshkruan skenën e ardhjes së Sabatvait në Stamboll në pallatin e Sulltanit. “Kur hyri te sulltani, ai tha: ‘Paqja qoftë me ty!’ Ndërsa Sabbataï iu përgjigj: ‘Paqe mbi ty!’ Një shërbëtor solli një rrobë dhe një tjetër një nga turbanët e sulltanit. Ata e veshën dhe e quajtën Mehmed, ashtu siç quhej dhe sulltani. Pastaj sulltani dha urdhër që Mehmed Kapici Bashi-së t’i jepej një shumë parash“… Një dëshmi tjetër tregon se në Stamboll, sulltani e vuri atë përpara alternativës: ose të konvertohej dhe të bëhej turk, ose ndryshe do t’i pritej koka. Dhe sigurisht, Sabbataï zgjodhi të parën: të kthehej në një “mesi” me çallmë. Kështu Sabatvai i shpëtoi hebrenjtë e mbledhur në Stamboll nga masakra. Më vonë sollën dhe gruan e tij. Ishte sulltanesha-nënë ajo që e ktheu atë në turke. Sarah u quajt Fatime. Madje Sabbataït i dhanë të drejtën të mbante dhe një grua tjetër. Kështu, ai ishte i lirë në predikimet e tij, por shpejt Sabbataï do të bëhej i rrezikshëm, pasi filloi t’i nxisë hebrenjtë, që grumbulloheshin gjithnjë e më shumë për atdheun e tyre, Izraelin.

Kthimi nga eksodi

Ëndrra e çdo hebreu ishte atëherë kthimi në Jerusalem dhe shfaqja e Mesisë, e trumbetuar nga profeti Nathan ngjalli shpresa të mëdha, veçanërisht në komunitetet hebraike të Europës, si në ato të Livornos, Venecies, Firences, Ankonës, apo në vendet gjermanike, flamande, në Amsterdam, e gjetkë. Më 1666, hebrenjtë e Vjenës i kërkonin mbretit perandorak që t’i linte të shkonin në Jerusalem. Në Holandë atë e quanin “mbret të Izraelit” ndërsa në vende të tjera “bir i Davidit”. Madje u përhap legjenda se kur donin ta arrestonin, ai u ngjit në qiell dhe… zbriti sërish. Hebrenjtë e pasur i dërgonin rroba të bukura mëndafshi që ai t’i vishte. Kronistët e kohës shkruajnë për qindra femra që qëndronin në sheshet e Stambollit, të eksituara e gjysmë të çmendura, që pranonin të rriheshin me kamxhik që të mund të nxirrnin “djallin” që kishin brenda tyre. Kështu shkruan një kronist që i referohet lagjes së perëndimorëve të Stambollit, në Gallata, në Pera. Por Sabbataï kishte proklamuar dhe diçka të çuditshme: “kush shkonte të falej në varrin e nënës së tij në Turqi, ishte njëlloj si të falej në Jerusalem”.

Sabbataï u shfaq në fakt në një moment kritik për hebrenjtë e Europës. Përzënia e çifutëve nga Spanja e kishte tronditur botën sefarade, (Sabbataï ishte përfaqësues i sefaradëve). Po kështu edhe persekutimet ndaj hebrenjve ashkenazë në Poloni e Rusi, ku polakët dhe kozakët, me shpatë në dorë kishin filluar t’i përzinin hebrenjtë nga pronat e tyre. Këto shpërngulje me forcë, vdekje e drama të mëdha, ishin për hebrenjtë “shenjat” e dhimbjes së lindjes së afërt të Mesisë. Pikërisht kjo atmosferë solli krijimin e sabvatizmit në lëvizjen mesianike hebraike.

Poetë të shumtë i këndonin tashmë “shfaqjes së Mesisë”. Madje nga një vend në tjetrin qarkullonin zëra se 10 tributë e Izraelit ishin shfaqur në kufijtë e Arabisë. Flitej gjithashtu dhe për krijimin e një ushtrie hebrenjsh prej 1 milionë e 100 mijë ushtarësh. Në një dorëshkrim të shkruar në Shkup, më 1665, shkruhet se “bijtë e Moisiut kanë zbritur në tokë”. Po në këtë dorëshkrim flitet dhe për manifestimet profetike në Alep dhe Stamboll. Duke parë se Sabbataï kishte ndezur ethet e hebrenjve, më së fundi, me kthimin e vezirit Qiprilliu nga lufta e Polonisë, sulltani vendosi ta internojë Sabbataï-n në një fortesë të vjetër të Ulqinit, në Shqipëri. Kështu bashkë me gruan e tij ai mori rrugën drejt Ulqinit, ku më pas do të vinte edhe e fejuara e tij e re, nga hebrenjtë e Sofias. Tashmë dihet se duke e konsideruar veten të shenjtë, Sabbataï nuk i prekte gratë edhe pse martohej me to. Ai donte të mbetej i papërlyer. Familjet e grave të tij, kur informoheshin se Sabbataï nuk i prekte dhe se ato ishin të dënuara të mos bënin fëmijë, atëherë e hidhnin Sabbataï-n në gjyqin rabinik, pranë rabinit, dhe kërkonin divorcin. Dhe rabini u jepte të drejtën të largoheshin, çka kishte ndodhur me dy gratë e para të tij. Gruaja e tretë, kishte jetuar ca kohë në Itali dhe me të ai fliste në italisht, pasi Sabbataï ishte një poliglot i vërtetë.

Studiuesi dhe filozofi Gershom Scholem, për internimin e tij drejt Ulqinit të Shqipërisë, mbështetet në informacionin e kronistit francez të asaj kohe De La Croix, i cili në atë kohë ishte në Adrianopojë, ku Sabbataï bënte ceremonitë e tij të fundit fetare. Edhe ambasadori Galland, përfaqësuesi i Francës pranë oborrit të Sulltanit, shkruan se ai do të internohej në Moré (që në atë kohë kapte zonën Greqi-Shqipëri), në një vend të quajtur Basani, që siç mendon me të drejtë Scholem, bëhet fjalë për El-Basani, apo Elbasani i sotëm, i cili ishte si kryeqendër e asaj kohe, duke përfshirë dhe Arnaut-Belgradin, apo Beratin e sotëm. Këtë e pohon dhe kronisti tjetër Leyb.b.Ozer. Kur bie fjala për Ulqinin, Scholem që ka shkruar një libër për këtë pseudo-mesi, përmend shkrimet e De La Croix, i cili shkruan se “Sabbataï bënte atje jetën e një të dënuari politik. Ai jetonte i izoluar, në gjendje depresive dhe shkruante letra“. Më 1675, Sabatvait i vjen në Ulqin dhe e fejuara e tij nga Sofja dhe dasma u bë sipas riteve hebraike.

Vdekja e “Mesisë”

Historia e sotme flet për dy varre të Sabbataï Tsevi: një në Ulqin dhe tjetri në Berat. Në Berat, sepse atje kishte një komunitet të rëndësishëm hebre dhe ku hebrenjtë ndiheshin të sigurt. Madje dhe një fshat quhej “David”. Aq më tepër që Sabbataï kishte qenë disa herë në Berat. Nga dokumentet historike dihet që në gusht-shtator të vitit 1676, Sabatvai ka udhëtuar disa herë nga Ulqini drejt Beratit. Letra e tij e fundit i ishte dërguar komunitetit hebraik të Arnaut-Belgrad, (Beratit), në gusht të vitit 1676, ku kërkonte t’i dërgonin një “mahzor” (libër të Lutjeve për Festat e Vitit të Ri dhe për Pardonin e Madh). Në fakt, Tsevi kishte organizuar në Berat pikëtakime me përfaqësues të komuniteteve hebraike të Sofies, Selanikut, Shkupit, etj. Ekziston gjithashtu dhe një letër e rabinit Primo dërguar rabinit tjetër në Beograd, ku ai i shkruan për peripecitë e udhëtimit të tij drejt Beratit ku do të takonte Sabbataï-n, i cili atëherë ishte në gjendje të ekzaltuar. Edhe një hebre tjetër i njohur, Joseph Cohen, një emisar i ardhur nga Perëndimi, zbarkoi në Berat për t’u takuar me Sabbataï-n, nga ku u largua bashkë me një tufë parash që i dha komuniteti i atjeshëm hebraik. Në një letër të Profetit Nathan, shkruhet se ai e kishte lënë Sofjen për të shkuar në Shqipëri që të mund të takohej me Mesinë. Dy javë, ai kishte qëndruar në Durrës dhe që andej kishte dërguar një mesazher në Berat, ku i kërkonte Sabbataï-t që ta priste, por i ndodhur në gjendje ekzaltimi, Sabbataï nuk e kishte pritur. Kështu Nathan do të shkonte në Kastoria (Kostur) dhe më pas në Shkup. Sidoqoftë, për Sabatvain thuhet gjithashtu se ai u varros fillimthi në kështjellën e Ulqinit, në katin e tretë të kullës “Balsha”, siç hyri kjo në tregimet gojore dhe ku një kohë të gjatë gjendej “ylli i Davidit”, një gur ku ai priste hebrenjtë, i veshur gjithnjë me pelerinën e tij jeshile dhe një këmishë të kuqe në kujtim të sakrificës së madhe sipas librit të shenjtë Torah. Të tjerë thonë se u varros në kolonën para xhamisë, pa asnjë lloj mbishkrimi.

Sabbataï vdiq kështu në 17 shtator 1676, ditën e Pardonit të Madh dhe vdekja e tij u mbajt e fshehtë për një kohë të gjatë nga Nathan dhe besnikët e sabataizmit që hebrenjtë e botës të jetonin gjithnjë me ëndrrën e madhe të kthimit në Tokën e Shenjtë. Edhe pse varri i tij nuk kishte mbishkrim, njerëzit që shkonin dhe bënin pelegrinazh, linin mbi të gurë dhe lule. Ky lloj pelegrinazhi ka vazhduar me shekuj në Malin e Tomorrit, ku zakonisht bektashinjtë shkonin dhe nderonin dhe “varrin e çifutit”, siç e quanin atë vend. Pas vdekjes së Sabbataï-t, profeti Nathan shkoi në Kostur ku jetonin bashkë shqiptarë, hebrenj dhe maqedonas. Pastaj ai shkoi në shtëpinë e një rabini në Kumanovë, ku dhe vdiq. Një legjendë thotë se një ditë, Nathan thirri varrmihësit dhe u tha që t’i përgatisnin varrin se do të vdiste para Sabatit. Dhe ashtu ndodhi. Ai vdiq siç kishte thënë. Por guri i tij u prish gjatë luftimeve të Luftës së Parë Botërore. Pikërisht në një xhirim të ushtrisë franceze “L’Armée de l’Orient”, të vitit 1918, që gjendet në arkivin e ushtrisë në Fort d’Ivry, pranë Parisit, kam parë shqiptarët, hebrenjtë dhe ciganët e Kosturit që bashkëjetonin në një harmoni të plotë. Kuptohet se në trojet shqiptare, hebrenjtë janë gjetur gjithnjë të sigurt dhe në paqe…

Luan Rama