Bisedë me Kadarenë: Doruntina, në kolegjet franceze
Një libër që reflekton prozën e Kadaresë në letrat franceze, me tekst të një natyre të rrallë, ky botim ofron dy biseda me shkrimtarin, përmbi leximet që konfigurojnë vizionet e Kadaresë duke tërhequr vëmendjen e tre shkrimtarëve francezë, të shkruar në gjuhën narrative remiks – rikrijime, interpretime, rikombinime, përshtatje teksti të Kadaresë, zbërthime dhe variacione të së njëjtës temë, zhanri, subjekti…
Viola Isufaj: Të jesh i njohur –çfarë do të thotë kjo, zoti Kadare?
Ismail Kadare: Të jesh i njohur në letërsi nuk është njëlloj si të jesh i njohur në jetë. Në këtë të fundit, njohja, fama, mund të jenë me kahe të kundërta: për mirë apo për keq. Në letërsi kjo dikotomi nuk gjendet. Mund të jesh i njohur vetëm për mirë, kurrsesi për të kundërtën. Madje fjala “famëkeq” edhe në u përdortë për ndonjë shkrimtar, nuk ka lidhje me artin, por për një akt jashtë tij (vrasje, çmenduri etj). Janë ato akte që mund ta mbytin njohjen ose famën letrare dhe shkrimtari harrohet.
V.I. – E nëse talenti është i fuqishëm?
I.K.- Në qoftë se talenti është tepër i madh, ai, bashkë me famën, arrijnë ta mbysin të keqen, gjersa ajo harrohet. Por kjo ndodh tepër rrallë. François Villon, autori i së famshmes Balada e të varurve, që e shkroi kur përfytyronte varjen si bandit, është një nga shembujt.
V.I – Kur e ndiet se ishit i njohur botërisht?
I.K – Kisha qenë i botuar në Moskë, me një përmbledhje poezish, në SHBA dhe Norvegji me Dasmën!!!, në Bullgari e Jugosllavi me Gjeneralin, por ende nuk quhesha i njohur. Njohja ndodhi befasisht, më 1970, pas botimit të Gjeneralit në Paris.
V.I. – Nuk rreshtni së ndari kohën mes Francës dhe Shqipërisë. Sikur nuk ka ngjashmëri sa u takon “llojeve” të njohjes…? Kam një pyetje të thjeshtë, (jo për portretin e veprës, po për portretin tuaj, atë fizik): a ndodh t’ju njohin njerëzit në Paris kur ju shohin? Ju njohin fqinjët, kalimtarët? Në fund të fundit, është me rëndësi kjo? Pastaj, a ka “fama” ndofarë takse për t’u paguar? Ka diçka që s’ju pëlqen, ju bezdis? Cila është marrëdhënia e shkrimtarit me të?
I.K – Nuk ka asnjë ngjashmëri njohja për të cilën flisni ju, në Shqipëri në krahasim me Francën. Kjo duhet të jetë për cilindo shkrimtar, sidomos në Paris. Dihet se një rol të pazëvendësueshëm për njohjen fizike luan dalja në televizion. Ashtu siç dihet se profesioni i shkrimtari nuk është i lidhur me botën televizive aq sa i disa arteve të tjera. Ose i njerëzve të politikës e të sportit. Por edhe tek këta që përmenda, gjendja nuk është e njëjtë. Ka një gjendje të veçantë kur njohja ngrihet: ajo e skandalit. Shkurt, është diçka që kërkon taksën e vet, duke nisur nga më e thjeshta, ta zëmë, ndarja me gruan, tek nga më të papërfytyrueshmet. Zakonisht, shkrimtarët e njohur i shmangen këtij kushtëzimi. Nga rasti i Kunderës, i cili s’del pothuajse kurrë në TV, te një shkritmar parisian, i cili ca kohë më parë, u akuzua se, i shtyrë nga etja për bujë kishte organizuar rrëmbimin e vetvetes, ka një larmi të tërë sjelljesh. S’jam ndonjë rashë e vdiqa për t’u shfaqur në TV, por as për të kundërtën. Në Parisin 5, pranë kopshtit të Luksemburgut ku banoj, ka disa shkritmarë të njohur ,ata janë mësuar me lagjen dhe lagjja me ta.
V.I- Cilët janë treguesit e njohjes suaj ndërkombëtare? A ka një shifër të saktë: sa botime keni në të gjithë botën?
I.K.- Në radhë të parë numri i botimeve. Vlerësimi prej kritikës botërore, gjithashtu, çmimet ndërkombëtare. Futja në sistemin universitar (diploma etj) së fundmi, futja në sistemin e ulët shkollor. Kjo e fundit, pavarësisht fjalës “e ulët”, përbën, në të vërtetë, kulmin e njohjes së një shkrimtari, ajo që përkthehet me stilemën “klasik i gjallë”.
Lidhur me numrin e botimeve, duke pranuar së pari marrëveshjen për termat; që një botim do të thotë çdo titull i veçantë përkthyer në çdo gjuhë, unë kam mbi një mijë botime në të gjithë botën. Në qoftë se kriteri do të njehsonte si të veçanta botimet për shkollat, për të verbërit ose librat e xhepit, atëhere numri do të ishte shumë i lartë.
V.I.- Sapo u shprehët për përfshirjen e veprës suaj në sistemin e ulët shkollor. Përse ku nivel i arsimit përbën kulmin e njohjes së një shkrimtari? Çfarë e bën një përfshirje si kjo, të përkthehet me stilemën “klasik i gjallë”?
I.K.- Siç e thashë më lart, jemi përpara diçkaje që i ngjan paradoksit: sa më e ulët të jetë shkolla, aq më e vështirë, rrjedhimisht më e nderuar quhet hyrja e shkrimtarit në programet e saj. Në rastin e rrokshëm, rangu më i lartë është kolegji. E para sepse përfshin rreth dy milionë nxënës. E dyta sepse ka të bëjë me moshën 13 deri në 16 vjeç, atëhere kur krijohet baza e leximit serioz që ngulitet për tërë jetën në kujtesë.
V.I.- Të bën përshtypje mënyra si u paraqitet vepra juaj nxënësve; ata ftohen të marrin pjesë në dialogun e madh mes njerëzve. Në këtë mënyrë do ta kuptojmë se si qenia njerëzore merr frymë si një e tërë, me gjithë dallimet e kombeve dhe racave. Këtë ata e fitojnë përgjithmonë. E shkrimtari, çfarë fiton ai? Çfarë i jep një autori si ju, studimi i veprave të tij në vende të tilla si Franca?
I.K.- Në vende si Franca, e cila ruan përparësinë e letërsisë së saj, në të gjitha nivelet, hyrja e shkrimtarëve të huaj, midis autorëve francezë, duke qenë tepër e rrallë, u jep këtyre të fundit gati gati statusin e autorëve vendas, pra u kushton të njëjtin kujdes dhe ngrohtësi. Dhe kjo nuk është pak për shkritmarin.
V.I.- U paraqitet nxënësve për t’u studiuar romani “Kush e solli Doruntinën”. Zgjedhje e volitshme? Po të ish lënë në dorën tuaj, do të kish zgjedhje tjetër?
I.K.- Mendoj se është zgjedhja e duhur. Që të jem i sinqertë, në fillim m’u duk tepër e guximshme. Natyrisht që s’ishte puna ime të kujdesesha nëse vepra ishte apo jo e përshtatshme për 14 ose 15- vjeçarët francezë. Madje, ndjeva kënaqësi që një vepër kaq delikate dhe e ndërlikuar zgjidhej nga letërsia shqipe.
V.I.- U bë një marrëveshje me ju për këtë? Nëse po, çfarë kish të veçantë marrëveshja?
I.K.- Natyrisht janë bërë të gjitha marrëveshjet për gjithçka, me një seriozitet të rrallë, sidomos nga pala që përfaqësonte shtetin francez. Marrëveshja më e veçantë kishte të bënte më një “kërkesë për shkurtim”, te rreth 110 ose 120 radhësh. Më kujtoi censurën tonë të dashur socialiste, ndonëse s’kishte të bënte aspak me të. Përkundrazi, kërkesa që m’u bë si autor për heqjen e atyre pjesëve ishte dëshmi e përgjegjësisë së lartë morale të bordit botues. Ishte fjala për motivimin e incestit motër-vëlla, i brishtë për të gjithë, por sidomos për moshën e nxënësve të vegjël.
V.I.- Duket se ju pëlqeu mjaft ideja e përfshirjes së tekstit tuaj në programin e letërsisë së shkollave franceze…
I.K.- Më pëlqeu jashtëzakonisht. Ishte një nga befasimet më të bukura në kalendarin e botimeve të mia.
Në mënyrë të qartë i shpjegohej nxënësit francez nga ç’pjesë e botës vinte ky libër. Ç’ishte ky autor dhe ç’ishte ky vend që quhej Shqipëri. Ç’ishte kombi që banonte në të, bashkë me gjuhën dhe letërsinë e tij. Së fundmi, shpjegohej përse fliste ky libër, shtjellimi i enigmës së njeriut që ngrihej nga varri për të kryer një porosi, si niste dhe si mbaronte udhëtimi i të vdekurit dhe i të gjallit mbi të njëjtin kalë.
Pastaj jepej balada mesjetare mbi të cilën e kishte zanafillën subjekti, vijonte ngjashmëria e tekstit me vepra të shquara të Mopasanit, Balzakut, Viktor Hygoit. Natyrishëm, libri shqiptar radhitej kështu midis vlerave të Francës dhe atyre të njerëzimti dhe do të mjaftonte vetëm kjo për të kuptuar se ç’rol mund të luajë letërsia në shpalosjen e atyre që mund të cilësohen si “letrat e fisnikërisë së një kombi”. Krahas kësaj, analogjia kërkohej më tej, në fushën e ideve dhe mesazheve të mëdha, aq shumë familjare për adoleshentët e Francës. Kështu, për shembull, një fjalim i personazhit të librit, kapitenit shqiptar Stres, vihej përbri një prej fjalimeve të famshme të Robespierit të Francës. Në të dy fjalimet shpallej një mesazh që iu drejtohej kombit dhe botës. Ndërkaq, ndërsa mesazhi i Robespierit lidhej me vlerat morale për të cilat Franca ngadhënjyese kishte nevojë për të shembur rendin feudal europian, mesazhi i kapitenit shqiptar ishte, përkundrazi, kumti funebër i Shqipërisë që po thyhej nën kërcënimin osman.
V.I.- Në “Doruntinën” tuaj ndjehet një “qëllim” i autorit tek domethëniet e reja që merr balada nga përfshirja në një konteskt të ri. Nga varri i Shqipërisë së viteve ’70, një dëshirim i dritës dhe i jetës, një dëshirim i asaj që ndodhet përtej. Në kohë trazirash politike, ringjallen shpresat për të komunikuar me vendet e tjera, të afërta apo të largëta. Këto shpresa kishin qenë të vdekura, të kallura nën dhe, si Konstandini, balada e të cilit shërben si parabolë, metaforë dhe simbol. Ky është njëri nga leximet e mundshme. Por cila është vërtet zanafilla e romanit? Si mund të ndikojnë gjithë këto në përzgjedhjen në programin shkollor francez? Si ndodh që një shoqëri e huaj “e përqafon” kumtin tuaj?
I.K.- E kam shkruar këtë roman aty nga mesi i viteve ’70-të dhe ishte e natyrshme që ankthi numër një i Shqipërisë së asaj kohe, veçimi tragjik nga qytetërimi evropian, do të ndihej në të. Ndërkaq, me të njëjtën siguri mund t’ju them se asgjë e tillë, pra asnjë ankth francez nuk do të bëhej shkas që kjo vepër të vihej në programin shkollor të Francës më 2004. Dhe do të ndodhte për arsyen e thjeshtë se Franca nuk e ka pasur kurrë këtë problem. Dhe pikërisht këtu qëndron mrekullia e letërsisë: ajo e kapërcen kohën që e ka pjellë vetë qëllimin e autorit, nëse të tilla ka pasur, dhe nëpërmjet ligjeve të përjetshme të saj përbotësohet. Nuk jam i sigurt nëse në kohën që e shkrova e kam pasur qëllimin që u përmend më lart. Besoj më shumë se zanafilla e veprës ka qenë brenda tharmit të artit; ishte një ngritje nga varri. Pra, një ngjitje thellësish. E kam përmendur për herë të parë baladën e Doruntinës te Muzgu i perëndive të stepës, në një bisedë midis dy personazhesh, një student shqiptar dhe një vajzë letoneze, por në tjetër kah; parandjenja e një ndarjeje.
Më vonë, është shtjelluar te “Hija”, më 1985, në kahun: dalje dhe kthim në gropën e Shqipërisë.Doruntina, për të cilën po flasim, qëndron midis të dyjave.
V.I.: Në librin e përgatitur për kolegjet e Francës diskutohet me thellësi e finesë të veçantë gjuha juaj, stili. Ju jeni shkrimtar. Pa diskutim, ju besoni në pushtetin e gjuhës. Me të keni dëshmuar përtej talentit tuaj, dhe fuqinë e shqipes, mundësitë e saj të mahnitshme. Dikur Dantja, falë gjenialitetit të tij, tregoi mundësitë e dialektit të Toskanës- dhe kështu u sanksionua një gjuhë bazuar pikërisht në këtë forcë shprehëse dhe këtë hijeshi. Midis një morie diskutimesh për gjuhën shqipe, sidomos së fundmi, bërë nga njerëz të kultivuar, dhe më pak të kultiviuar, besoj, ju, më bukur se kushdo, mund të flisni për natyrën e kësaj gjuhe, potencialet e saj. Ç’i ka dhënë veçanërisht shqipja krijimtarisë suaj?
I.K.- Është një bisedë e gjerë në kufinjtë e së pamundurës. Marrëdhëniet e një populli me gjuhën e vet janë tepër të ndërlikuara, që shkojnë nga adhurimi i verbër, te nervozizmi i verbër. Në fazën e sotme të zhvillimit shqiptar, i gjejmë të dyja. Po përpiqem të flas në mënyrë të thjeshtë për të, por dyshoj se mund t’ia arrij. Atëhere do të provoj për të kundërtën, mënyrën e ndërlikuar, duke dyshuar prapë në se mund t’ia arrij. Gjuha shqipe, ndonëse pa familje, sikurse greqishtja, është ndër dhjetë dymbëdhjetë gjuhët themelore të Evropës. Këtë e pohojnë të gjitha hartat e pemës gjenealogjike të gjuhëve dhe shumica e gjuhëtarëve seriozë të botës, me përjashtim të shumicës së gjuhëtarëve shqiptarë, të cilët, për një habi të madhe, i druhen kësaj të vërtete.
Duke folur si shkrimtar, pra si një përdorues, si të thuash, një artizan i gjuhës, me përgjegjësi të plotë pohoj se shqipja është një makinë e përkryer shprehjeje, një nga më të përsosurat në kontinent. Shkalla e përsosjes së një gjuhe lidhet, në radhë të parë me aftësinë e tejçimit (transmetimit) të nxjerrjes jashtë nga terri, thënë ndryshe, të çlirimit të mendimit njerëzor. Në një plan lehtësisht të rrokshëm, kjo duket në aftësinë për përkthimin e teksteve më të madhërishme të letrave botërore. Në këtë log shemërimi nuk është lehtë të gjendet një gjuhë evropiane që të mëtojë t’ia kalojë shqipes, në përkthimin, për shembull të Komedisë Hyjnore të Dantes a të tragjedive të Shekspirit, për të marë vetëm dy nga diamantet më të rralla të thesarit botëror.
Mendoj se shembulli është i mjaftueshëm për t’i besuar më shumë kësaj gjuhe, ose, së paku, për të mos e fyer atë me padijen tonë. Në një qasje më të ndërlikuar, që lidhet me thellësinë diakronike, me sprapsjen e prirjeve nomadiste, me raportet e saj me kombin, me letërsinë e shkruar që është pjellë e njëkohësisht tejkalim i saj, gjuha shqipe, duke qenë një model qëndrese e konservatorizmi, në kuptimin e mirë të fjalës, është njëherësh dhe model i lirisë së brendshme. Si e tillë, ajo i ka të gjitha mjetet e nevojshme që, nga njëra anë, t’i shërbejë krijuesit të saj, qytetërimit dhe njeriut shqiptar, por, nga ana tjetër t’i bëjë shërbimin e zgjedhur, gati gati hyjnor, njeriut të vetmuar, atij që, për një paradoks të madh, është i aftë të krijojë atë që s’është në gjendje të krijojë një popull i tërë: kryeveprat e letërsisë. Për ta kryer këtë barrë, gjuha, si një univers brenda universit, i ka mjetet dhe mekanizmat e duhura për përpunimin dhe skajimin e krejt shpirtit njerëzor në të gjitha gjendjet e tij.
Për këtë, krahas anës së dukshme, gjuha ka anën e saj misterioze, atë që mundëson zbritjen në zonat e paqarta të nënvetëdijes atje ku ngjizen parandjenjat, fatalizmi dhe ku mallkimi dhe bekimi jane ende të përzier. Me mjetet e saj klasike, po aq sa me ato moderne, si të thuash, trupat e saj të zgjedhura, të porsashpikura enkas, për të përballuar risitë e mendimit, së fundi me përmasën e pashfaqur, si të thuash shërbimin e fshehtë të saj, gjuha, me tagrin që ka, ose që kujton se ka, si çliruese e mendimit, përpiqet ta sundojë atë. Për të siguruar këtë sundim të vështirë, gjuha zotëron një teknikë të tërë, që nga fjalët, parafjalët e prapashtesat, kohët dhe mënyrat e foljeve, gufmimi apo tkurrja e ndajfoljeve, deri tek antonimet, dikotomitë, së fundi alfabetin e saj.
Në pamundësi për të shpikur secila vetë këtë rrokakrejt, gjuhët e botës kërkojnë ndihmën e njëra tjetrës. Dhe kjo është një nga mrekullitë e mirëkuptimit ndërnjerëzor. Përkryerjen e saj, shqipja jonë, ia detyron, ndër të tjera, këtij mirëkuptimi.
*Fragment i bisedës së profesoreshës së Letërsisë Bashkëkohore në Universitetin e Tiranës, Viola Isufaj, me Ismail Kadare në botimin “Kadare në letrat e sotme franceze”, botimet UETPRESS, Qendra Kadare