Naum Prifti

Të ruajmë trashëgiminë tonë Orthodokse

NJË VEND ME EMRIN “E PËRPJETA E DHESPOTIT” gjëndet në Kolonjë dhe është emri i një shtegu a monopati që ngjitet përpjetë nga lumi a përroi i Qarrit drejt fshatit Shtikë, Bezhan ose Butkë. Ky toponim ka një histori interesante që lidhet me mgjarjet kombëtare në fillim të shekullit XX.

Në rrethet e Kosturit qe hapur fjala se një prift në Negovan po e zhvillonte meshën ortodokse në gjuhën shqipe dhe jo në gjuhën greke. Ky lajm e tronditi dhespostin e Kosturit zotin Foti dhe ai u nis vetë drejt Negovanit për ta verifikuar thënien tronditëse. Arriti në Negovan dhe u fut në kishë. Po festoheshin të kremtet e mëdha të fundit të vitit. Papa Kristo Harallambi, ose sikurse njihet prej të gjithëve Papa Kristo Negovani, as nuk u step, as nuk u tremb nga ardhja e Dhespotit, por e nisi dhe e mbaroi meshën në gjuhën shqipe, i bindur se kishin të drejtë t’i faleshin Zotit në gjuhën e tyre, sikurse thoshin rilindasit shqiptarë qënë gjuhën shqipe disa vepra të rëndësishme saikurse Bibla, sikurse katër ungjijtë e ungjillorëve të njohur Joanit, Pavlit, Llukës dhe Mattheut e po ashtu edhe shkrime të apostuvet, të cilat në liturgjinë rthodokse i paraprinin leximit të ungjillit.

Mesha në gjuhën shqipe e inatosi Dhespotin e Kosturit se binte në kundërshtim me udhëzimin e Patrikanës së Stambollit që mesha të zhvillohej vetëm në gjuhën greke mbasi ata ortodoksët shqiptarë i konsideronin grekë duke përzierë qëllimisht fenë me kombësinë. Me këtë rast kujtojmë se për njohjen e autoqefalisë ose të mëvetësisë së Kishës shqiptare Orthodokse u deshën shumë përpjekje dhe duhej pritur viti 1937 që shqiptarët ta fitonin këtë të drejtë me përpjekjet e meshtarëve të njohur Ortodoksë që nga Fan Noli e deri te përthyesit Meksi të ungjijve dhe veprave të tjera shumë veprave Orhdhespotit shqiptar Visarion Xhuvani. që shkoi vetë në Kostandinopojë për të marrë konfirmimin e kësaj të drejte legjitime. Kisha ruse dhe shumë shtete të tjera europiane e kishin fituar me kohë të drejtën t’i faleshin zotit në gjuhën e tyre ndërsa shqiptarëve u mohohej kjo e drejtë nga synimet territoriale aneksioniste që ndiqte qeveria greke kundrejt Epirit të Veriut, ose Vorio Epirit sikurse i quanin shovinistët grekë tokat shqiptare që nga Çamëria deri te lumi Shkumbin.

Besnik i kësaj rryme shoviniste qe edhe zoti Foti dhespoti i Kosturit. Menjëherë ai urdhëroi andartët që kishte sjellë me vete si roje personale ta zhduknin nga faqja e dheut priftin rebel shqiptar. Dhe kështu më12 shkurt 1905 ndodhi masakra e Negovanit. Priftin shqiptar e rrëmbyen nga shtëpija e tij, e shkëputën nga gjiri i familjes dhe pastaj e masakruan në lëndinat e fshatit duke e therur si bagëti dhe duke e flakur trupin e tij mbi dëborë që ta hanin sorrat e galat. Dhespoti nuk lejoi as varrimin e zakonshëm sipas ritit ortodoks për priftin rebel dhe ndofta kjo e nxiti poetin Loni Llogori të shkruante distikun “E vranë Papa Kriton e vranë, dhe s’ra për të asnjë këmbanë.”

Therja e Papa Kristo Harallambit pikëlloi gjithë atdhetarët shqiptar. Vetë malet buçitën “Merrni gjakun!” Lajmi i tmershëm i therjes së tij nga andartët grekë u përhap anembanë trojeve shqiptare dhe masakra e Negovanit u bë e njohur anembanë. Dhe kur komitët mësuan se në eparhinë e Kolonjës po vinte Dhespot i Kosturit për vizitën tradicionale të çdo viti i zunë pritë dhe e vranë në rrugë te një nga monopatet, që vonë mori emrin “e përpjeta e Dhespotit që t’i merrnin hakun Papa Kristo Negovanit.

Qarkulloi atëhere dhe një thënie popullore me dy vargje: Dhespoti i Kosturit bëji hesapet mirë, në do ta ruash faqen pa nxirë!

Po Kisha greke e inspiruar nga qëllime shoviniste vazhdonte t’i quante “grekë” ortodoksët shqiptarë dhe nuk pranonte kurrsesi që ata t’i faleshin Zotit në gjuhën e tyre..Skender Luarasi në kujtimet etij kur mbushi 75 vjet shkruan, Porse gjaku i të parit prift shqiptar nuk shpaguhej as me gjak të dhespotërve të kishës Bizantine, ndaj duhej një kryqëzatë kombëtare kundër terrorit të klerit shovinist dhe tiranisë së sulltanit të Stambollit. Këtë kryqëzatë e nisi Fan S. Noli njëzet vjeçar, kur më 8 mars 1908 veshi rason e Papa Kristo Negovanit. Dorëzimi prift i Fan Nolit ndodhi në New York, porse lajmi i gëzuar u përhap me shpejtësi rrufeje në gjithë Shqipërinë. Fytyra e patriotit nga Qyteza e Edrenesë u publikua dhe shpejt u bë ndër më të njohurat, më të dashurat dhe më të nderuarat e Rilindjes kombëtare shqiptare.

Kujtojmë me këtë rast se Papa Kristo Negovani nuk është i vetmi dëshmor i Kishës Ortodokse shqiptare. Ka edhe shumë të tjerë që nga at Stathi Melani nga Përmeti dhe të tjerë më pak të njohur, ose të panjohur që janë përpjekur me të gjitha forcat duke rrezikuar edhë jetën për themelimin dhe mbarëvajtjen e Kishës Orthodokse shqiptare.

Nga faktet që rreshtuam në këtë ese arrijmë në përfundimin se se Kisha orthodokse shqiptare ka rrënjë të thella në historinë kombëtare prandaj e meriton të ruhet dhe të çmohet në altarin e kombit për kontributet e saj të çmuara në ndërtimin dhe funksionimin e shtetit shqiptar, kundër çdo përvetësimi a devijimi të misionit të saj kombëtar.