Nga hulumtimi i revistave, është konstatuar se narracioni për shqiptarët në masën më të madhe është artikuluar negativisht, ndërsa kompleksi tematiko-motivor do të mund të ndahej në tri tërësi më të vogla: e para-ka të bëjë me paraqitjen e shqiptarëve si ushtarë dhe luftëtarë të angazhuar në anën e turqve, e dyta- me trajtimin e çështjes së autenticitetit të prejardhjes dhe historinë e popullimit shqiptar të Kosovës, Metohisë dhe Maqedonisë deri në fillim të shekullit XX, ndërsa e treta (më e madhja për nga numri i shembujve të gjetur) ka të bëjë me paraqitjen e popullsisë shqiptare nëpërmjet figurave të diskursit kolonial evropian”. Millan Milkoviç e përmbledh në pak fjalë thelbin e studimit të tij mbi perceptimin mbi shqiptarët në vitin 1912. Ai shënon se “populli shqiptar në pjesën më të madhe të shtypit serb gjatë Luftës së Parë Ballkanike shfaqet si një entitet fisnor ose parafisnor amorf, jokoherent, i cili nuk e ka të ndërtuar vetëdijen, as kushtet për përfshirjen e barabartë në rrethin e popujve të qytetëruar të Ballkanit apo të Evropës”.

Millan Milkoviç (Milan Miljkovic) punon në Institutin e Letërsisë dhe Artit në Beograd. Në librin studimor “Fytyra e armikut- ripërfytyrimi i marrëdhënieve shqiptaro-serbe” ka shkruar studimin me titull “Kontribut për analizën e imazhit mediatik të shqiptarëve në shtypin serb 1912-1913”, përkthyer në shqip nga përktheu Anton Berishaj. Në të, tregohet se në periudhën e Luftës së Parë Ballkanike (1912-1913), në periodikët serbë janë botuar një numër i konsiderueshëm tekstesh që kanë sjellë një varg përfytyrimesh të ndryshme për popullsinë shqiptare – për pozicionimin e saj të parëndësishëm nga pikëpamja kulturore, shoqërore dhe politike kur bëhej fjalë për shpërndarjet e reja territoriale në Ballkan, pas përfundimit të veprimeve luftarake.

“Do të përpiqemi që në këtë punim të përshkruajmë dhe analizojmë përfaqësimet e tilla mediatike për të vërtetuar shkallën e koherencës së tyre ideologjike dhe tematike dhe për të përcaktuar deri në ç’masë këto përfytyrime kanë përkuar me retorikën e atëhershme zyrtare të qeverisë serbe lidhur me çështjen e aspiratave kombëtare të shqiptarëve”, shkruan studiuesi. Sipas Milkoviç, analiza e përfytyrimeve për shqiptarët është bazuar në një grup përfaqësues të formuar nga disa prej titujve më të rëndësishëm të asaj kohe në Serbi: “Politika”, “Radnicke novine”, “Srpski književni glasnik”, “Delo”, “Ilustrovana ratna kronika” (Beograd), “Ilustrovana ratna kronika” (Novi Sad). Ai vëren se duke pasur parasysh se qëllimi është hulumtimi i imazheve mediatike, të artikuluara në shtyp gjatë viteve 1912-1913, çështja e autenticitetit historik ose dokumentar do të mbetet domosdo në prapavijë, meqenëse nga kjo distancë kohore është e vështirë ose gati e pamundur të vërtetohen saktësisht faktet, por edhe për arsye se në rend të parë na intereson se cilat përfytyrime mediatike i ofroheshin opinionit publik, pikësëpari atij beogradas, i cili gjatë Luftës së Parë Ballkanike nuk ishte i lidhur drejtpërdrejt me frontin.

DY KAHET E MEDIAVE

Milkoviç shënon se nga njëra anë, midis publikimeve periodike të përzgjedhura, gjenden tituj që pasqyrojnë debatet ideologjike të kohës dhe politikat redaksionale të gazetave të përditshme (‘Politika’, si gazetë e qendrës politike dhe ‘Radnicke novine’, si zëdhënëse e orientimit socialdemokrat) e nga ana tjetër, përfshihen aty edhe revistat kryesore letraro-shkencore, të cilat në Serbi dhe vendet përreth ishin shumë të lexuara dhe gëzonin statusin e periodikëve formues të rrymave kulturore të atëhershme – “Srpski književni glasnik” dhe “Delo”. Janë zgjedhur edhe dy revista të specializuara lufte (Ilustrovana ratna kronika, beogradase dhe novosadase), funksioni propagandistik i të cilave ishte më i shprehur. “Megjithatë, duhet theksuar se përfytyrimet negative për shqiptarët nuk ishin të vetmet në hapësirën publike të Serbisë, sepse paralelisht me to ekzistonte një ‘rrymë’ tjetër mediatike, e cila ofronte një pasqyrë më të ekuilibruar të gjendjes në terrenin e veprimeve luftarake”, shënon Milan Milkoviç. Sipas tij, ndër to duhet veçuar “Radnicke novine”, tekstet e të cilës, në aspektin e zgjidhjes së problemeve midis politikave të elitave serbe e shqiptare gjatë shekullit XX, edhe sot janë aktuale. “Këtë aktualitet më së shumti ia detyrojnë diskursit të vet antiluftë, angazhimit për një federatë ballkanike shtetesh sovrane, të cilat I respektojnë të drejtat e komuniteteve pakicë dhe kritikës së ashpër ndaj projekteve shtetërore nacionalomëdha, të cilat që më parë janë të dënuara me përfundime fatale për shkak të përzierjes demografike në Ballkan”.

“SHQIPTARËT – të paqytetëruar”

Në fillim Milkoviç merret me analizën e teksteve ku shqiptarët shihen si ushtarë, armiq dhe të “egrit” e Evropës, si dhe e mënyrës së raportimit gati përherë negativisht mbi ngjarjet e atëhershme në disa nga organet kryesore të shtypit në Serbi. Në bazë të kësaj, “mund të konkludojmë se në rrjedhën kryesore të shtypit serb, nga tetori i vitit 1912 deri në prill të vitit 1913, për popullin shqiptar u ndërtua imazhi i një hapësire të gjendur jashtë qytetërimit, i një bote të egër dhe të paarritshme, në të cilën kurrfarë rregullash kulturore të shteteve evropiane nuk vlejnë dhe ku sundojnë vetëm ligji i armës, dhuna dhe krimi, ndërkohë që mentaliteti i popullsisë shqiptare përshkruhet nëpërmjet nocioneve të së egrës, shtazarakes, irracionales dhe instinktives”, thotë Milkoviç. Veçse ndryshe sa ka pritur, ai ka gjetur edhe shembuj të një kontradiskursi (të lidhur kryesisht me gazetën socialdemokrate “Radnicke novine”), i cili insiston në botëkuptimin materialist dhe shoqëror-historik, duke u përpjekur që rrethanat bashkëkohore t’i shpjegojë si pasojë e faktorëve të ndryshëm të kulturës, gjuhës, gjeografisë, politikës e fesë, e jo me idetë mbi cilësi esencialiste të popullsisë shqiptare. Në këtë pikëpamje, Milan Milkoviç këmbëngul se “imazhi dominant mediatik në Serbi gjatë Luftës së Parë Ballkanike iu përgjigj retorikës zyrtare të qeverisë serbe dhe shumë politikanëve të asaj kohe, duke i shërbyer legjitimimit të qëllimeve të politikës së jashtme (ekspansioni, dalja në det në Shqipëri, kundërshtimi ndaj Shqipërisë së pavarur)”. Njëherësh, brenda kësaj skene ekzistonin publikime që jo vetëm e kundërshtonin, por edhe në mënyrë kritike kërkonin dhe ofronin zgjidhje që do të mund t’i parandalonin konfliktet e ardhshme, edhe më tragjike dhe komplekse, midis popujve ballkanikë (sidomos midis serbëve dhe shqiptarëve), në fakt zgjidhje që edhe sot, në rrethana historike të ndryshme, duken shumëfish të vlefshme dhe të rëndësishme. “

ARNAUTI – I PABESË”

Si pjesë të studimit, ai vë në pah faqen e parë të “Politikës” (H. “Nëpër grykën e Kaçanikut”, 21 tetor 1912, 3148, 1), ku theksohet një praktikë e “zakonshme” e shqiptarëve, të cilët fillimisht dorëzohen, duke shfaqur flamurin e bardhë, mirëpo nuk i dorëzojnë armët, por i fshehin nëpër shtëpi që, pasi njësitë serbe të hyjnë në atë vend, befasisht të qëllojnë mbi ta. Milkoviç shënon se autori i artikullit në “Politika” thekson: “përvoja na ka mësuar që të jemi të kujdesshëm. Ishte besim i përgjithshëm se arnauti asnjëherë nuk nënshtrohet”, ndërsa “besa e arnautëve gjysmë të egër nuk do të thotë absolutisht asgjë. Arnauti është i tëri vetëm krim, i përzier me poshtërsinë dhe mashtrimin”. Mandej, ai thotë se shpjegimi i veprimeve të tilla të luftëtarëve shqiptarë bazohet në idenë se nuk është fjala për rezistencë të kushtëzuar nga rrethanat historike specifike të jetës së komunitetit shqiptar, i cili në vitet 1912-1913 frikësohej me të drejtë nga veprimet e ushtrive ballkanike (serbe dhe greke), por mbi një simptomë gjoja të rrënjosur thellë të “natyrës arnaute”. Milkoviç vëren se në tekste të caktuara ky këndvështrim shkon deri në pikën e mohimit të çfarëdo mendimi se ajo natyrë mund të ndryshojë nën ndikimin e rrethanave të reja me ardhjen e njësive çlirimtare të Serbisë dhe vendosjen e rendit të ri dhe paqes. Përkundrazi, “arnauti është arnaut”, siç është formuluar pjesa e dytë e titullit të tregimit në “Ilustrovana ratna kronika” të Beogradit (“Vëllami i tetarit – arnauti është arnaut”, 18 nëntor 1912, I, nr. 10, 4-5). Pa marrë parasysh natyrën paqësore të ushtarëve serbë dhe gatishmërinë që t’i falin armiqtë duke i shpëtuar nga hakmarrja, madje edhe të vëllamërohen, personazhet e shqiptarëve në atë artikull janë përshkruar në dritën e pandryshueshmërisë së karakterit fisnor dhe “fizionomisë kriminale” tek e cila, çka është tepër e rëndësishme, nuk ka kurrfarë elementesh heroike: “Komandanti për disa çaste e vështroi fizionominë kriminale të arnautit, i cila nga frika vazhdimisht merrte një pamje të ndryshme. Vija mjerane e karakterit arnaut shfaqej edhe tek ai në masë të plotë”. Përkundër faktit se ushtari serb i kishte falur jetën (pasi ushtari shqiptar i ishte lutur në gjunjë dhe duke e mbajtur për këmbe serbin, duke zbuluar kështu natyrën e vet të përunjur e nënshtruese), ky i fundit, shkruan autori i artikullit, pasi ta kishte fituar lirinë do t’i kthehej rezistencës së vet “tinëzare” dhe vrasjes së patrullave të tjera serbe duke u zënë atyre pusi. Krahas karakterit të “egër”, veprimet e luftëtarëve shqiptarë cilësohen si jomorale dhe jonjerëzore.

Në shtyp, pa marrë parasysh boshtin tematik “mjeranë dhe/ose tradhtarë”, përleshjet e trupave serbe dhe shqiptare gati si rregull sindërtohen si konflikt midis të civilizuarit dhe të egrit. Sipas këtyre teksteve, Milkoviç shënon se “aradhat shqiptare nuk janë përshkruar si njësi ushtarake, të disiplinuara, të moralshme dhe të obliguara me moralin ushtarak, por kryesisht si “hordhi të egra”, të cilat ose do të merrnin arratinë me qyqarllëk, ose më qyqarllëk dhe tradhti do t’i sulmonin ushtarët serbë nga prita”. Përkundër kësaj, ka edhe artikuj në “Radnicke novine” me një shkallë më të lartë mirëkuptimi për paraqitet frika e popullsisë shqiptare dhe nevoja për kryengritje, paqëndrueshmëria në sensin e marrjes së vendimit se për interesat e kujt do të luftojnë, duke mos harruar të theksojnë etosin liridashës dhe heroik te shqiptarët, diçka që ishte konstatuar edhe në kulturën dhe folklorin serb e malazez, gjatë shekujve XVIII dhe XIX. “Parë në tërësi, përfytyrimet negative për shqiptarët si ushtarë armiq gjatë Luftës së Parë Ballkanike, bashkë me theksin e shpërfilljes dhe talljes me aftësitë e tyre luftarake, përfaqësojnë vetëm një nga elementet e diskursit mbi misionin historik të ushtrisë serbe, i cili mbështetej mbi shkrimet intensive për të kaluarën e Kosovës, mbi projektimin nostalgjik medial të perandorisë së Dushanit, si epokë e artë e shtetësisë serbe, si dhe mbi përsëritjen e vazhdueshme të tezës se Lufta e Parë Ballkanike paraqiste vazhdimin e vitit 1389 si një hakmarrje për disfatën dhe për të gjitha krimet mbi popullsinë serbe deri në vitin 1912”, shkruan Milkoviç.

Prejardhja dhe albanizimi

Si e kanë shpjeguar serbët praninë e madhe të shqipfolësve në toka të pretenduara prej tyre? Milkoviç e jep të përmbledhur e shkurtimisht: “Pas ardhjes në Kosovë, Metohi dhe Maqedoni, ushtria serbe, siç e kemi përmendur, u ballafaqua me një situatë për të cilën nuk qe e përgatitur në pikëpamje të numrit të madh të pjesëtarëve të kombeve tjera, prandaj duhej ‘shpjeguar’ prej nga aq shumë shqiptarë në territoret që në imagjinariumin mitik serb perceptoheshin si të vetmet dhe autentike serbe”. Sipas Milkoviç, “shpjegimet e ofruara dhe përgjigjet (pseudo)shkencore zhvilloheshin në gjurmët e disa tezave. Një pjesë jo e vogël e shqiptarëve ‘shpjegohej’ me proceset e gjata të albanizimit: nga dëshira për të mbetur gjallë shumë serbë kishin kaluar në islam, duke e pranuar gjuhën shqipe dhe identitetin etnik, për ç’gjë duhet të dëshmojë fakti se shumë shqiptarë e njihnin gjuhën serbe”. Milkoviç shton se shpjegimi vijonte me idenë se “një pjesë tjetër e popullsisë ka ardhur ose me kolonizimin e dhunshëm të shqiptarëve ose me shpërnguljen e dhunshme të serbëve, veçanërisht pas fushatave ushtarake të pasuksesshme të ushtrisë austro-hungareze”.

SHQIPTARËT, EGËRSIA DHE AFRIKA

Studiuesi Milkoviç shënon se imazhet mediatike të shqiptarëve gjatë luftës ishin padyshim negative dhe në mënyrë dominante të bazuara në kategoritë e egërsisë, kafshërisë dhe thellësisht irracionales. “Me ndihmën e kornizave të tilla, shtypi serb (me përjashtim të ‘Radnicke novine`) përpiqej të afirmonte te lexuesit diskursin lokal të imperializmit dhe politikës koloniale, në të cilin popullsia shqiptare trajtohej si relikt i një modeli antieuropian të të sjellurit”. Sipas tij, lënda e revistave që përmban përfytyrime të tilla mund të ndahet në tre grupe: i pari lidhet me pyetjen se deri në ç’masë në faqet e periodikëve vendas gjejmë imazhe të shqiptarëve si njerëz të mirë dhe “të egër” të paprishur nga qytetërimi; i dyti ka të bëjë me dilemën mbi (pa)aftësinë e popullsisë shqiptare që të vetorganizohet në një strukturë shtetërore, mbifisnore; ndërsa i treti, më radikali nga pikëpamja e përshkrimeve negative, mbështet tezën mbi natyrën ataviste të mentalitetit shqiptar, të cilën kurrfarë rrethanash historike as përpjekjesh nuk do të mund ta ndryshojnë kurrë. Ai sjell shembullin e “Ilustrovana ratna kronika”, ku rishtypet një tekst nga gazetat çeke, nga korrespondenti i tyre nga Muriqani, i cili në përshkrimin e betejës dhe rreshtimit të forcave para Taraboshit e përmend edhe pamjen e shqiptarëve:

“Deri në Muriqan nëpër tokë të thatë nuk mund të arrihet nga asnjëra anë; duhet shpesh të ecet deri në bel nëpër ujë dhe nëpër baltë. Kam kaluar nëpër atë krahinë kaçakësh që nga Lezha deri në Tivar. Ajo krahinë, e cila do të mund të ishte më pjellorja në botë, ishte e lënë pas dore plotësisht… E gjithë ajo krahinë dhe njerëzit të lënë mbresë, si të ishim në Afrikën më të errët. Kurrë nuk i kisha përfytyruar ashtu shqiptarët, sepse as nuk e merrja dot me mend që në Evropë ende jetojnë fise të egra. Por isha i befasuar sa racë e bukur ishin ata kaçakë. Njerëzit janë shtatlartë, me qëndrim prej trimash, me vija të rregullta, sy të mëdhenj, bukuri e vërtetë”.

Këtu, Milkoviç shënon se “edhe pse me një retorikë shoku dhe me referimin te Afrika më e errët ta përkujton konceptin kolonial të ‘zbulimit’ të fiseve të egra brenda vetë Evropës, teksti cek e spikat ekzotikën e pamjes së bukur, të hijshme të shqiptarëve, vlera e të cilës është fuqizuar me kontrastin kundruall vetë peizazhit: mjedisi malor nuk është aspak tërheqës për korrespondentin çek, sepse është i lënë mbas dore dhe i pakultivuar”. Sipas tij, kjo i hapte dyert mbështetjes mediatike për politikën zyrtare të ekspansionit të Serbisë dhe artikulimit të obligimit të saj, për ta marrë mbi vete punën e civilizuesit. Përfytyrimet negative për shqiptarët, të cilat shfrytëzoheshin për t’i dhënë sigurim të padyshimtë legjitimitetit të Serbisë si një fuqi kolonizuese qëllimmirë, bazoheshin kryesisht në përsëritje, paraqitje selektive dhe narracionin opinionformues mbi segmente të ndryshme të jetës kulturore dhe shoqërore-politike të shqiptarëve: insistohet te mosekzistenca e traditës shtetformuese, te organizimi fisnor, mbisundimi i gjakmarrjes dhe vlera gjithnjë e më e dobët e besës, te dasia e patejkalueshme midis gegëve e toskëve, si dhe te mossuksesi i integrimit të barabartë me popullsinë serbe në kuadër të Serbisë.