Miqësia e Abedin Dinos me Gertrud Stein    

Luan Rama

Kur zbarkoi në Paris, në Gare de Lyon, ai ishte njëzetepesëvjeçar. Ndër të parët që takoi ishte Tristan Tzara, për të cilin atëherë flitej ende si një nga modernistët revolucionarë dhe themelues i dadaizmit. Ishte një emigrant rumun, por që ishte bërë i njohur për ndjeshmërinë e tij artistike dhe modernitetin që kërkonte të sillte në fushën e krijimit artistik duke kërkuar t’i thyente rregullat e shkollave të  vjetra artistike. “Duke qenë se Tristan Tzara më mori nën mbrojtjen e tij, për mua ishte e pamundur atëherë të frekuentoja Andre Bretonin dhe surrealistët e tjerë. Kështu, u lidha me Soupault dhe pak më vonë me Louis Aragonin“, kujtonte Abedini, një miqësi që u lidh kur Tzara drejtonte dadaistët në Francë dhe Bretoni ishte një nga mbështetësit e tij të mëdhenj. Në atë kohë Bretoni dhe Tzara e kishin prishur miqësinë e tyre të hershme dhe grupet artistike thuaj se ishin në luftë mes tyre, për sa u përket manifesteve artistike dhe rolit të artit në ndryshimin e shoqërisë. Breton dhe Eluard i bënin luftë dadaistëve e më pas surrealistëve të hershëm si Tzara et Jean Cocteau.

Viti 1938 në Paris, si në të gjitha kryeqytetet e mëdha të Europës, ishte i mbushur plot ngjarje të mëdha e të stuhishme. Nga një anë, Lufta e Spanjës në kulmin e saj dhe vullnetarët internacionalë që zbarkonin nga e gjithë bota, dhe, nga ana tjetër, nazizmi që po tmerronte Europën. Pas “Natës së thikave të gjata” dhe furisë antisemite, Gjermania pushtoi Austrinë duke mos gjetur as rezistencën më të vogël nga demokracitë perëndimore. Në Moskë gjykohej dhe ekzekutohej Buharini dhe përgatiteshin gjyqet e tjera të mëdha. Në fund të shtatorit, kryeministrat e Francës dhe të Anglisë, Daladier dhe Chamberlain, nënshkruajnë bashkë me Hitlerin dhe Musolinin Akordet e Munihut. Europa ishte në prag të një lufte të madhe e shkatërrimtare, që shfaqej tutje në horizont. Aragoni botoi skicën e tij teatrale Evropa, i frymëzuar nga vepra e Aristofanit dhe doli hapur me shkrimet e tij kundër shefit të shërbimeve sekrete sovjetike për «vrasjen» e Gorkit.

Atëherë Montparnasi gëlonte nga artistët, shumica e të cilëve prej kohësh e kishin braktisur Montmartrën, që dikur ishte qendra artistike e qytetit. Tashmë kafenetë “Select”, “Le Dôme”, “Closerie des Lilas” dhe më shumë “La Coupole“ dhe “La Rotonde“ në bulevardin e Montparnasit zhurmonin nga artistët e ardhur nga e gjithë bota, nga Europa Qendrore e Lindore, nga Rusia, Japonia, Amerika Latine e shumë nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Hemingueji mrekullohej me Parisin, siç e përshkruan dhe në librin e tij Parisi, një festë e pambarimtë, ku, kapitullin e dytë e nis me titullin Mësimi i zonjës Stein.

Pikërisht, në këtë kohë, Abedini u njoh me intelektualen amerikane, Gertrude Stein, që zakonisht rrinte në kafenenë e saj të preferuar “La Coupole“. “Ne punuam së bashku me Stein, – do të kujtonte më vonë Abedini, – e cila banonte në 5, Rue Christine. Punuam për opera që  kishte ndërmend të vinte në skenë, “Doktor Faustus lights the lights”, muzika e së cilës do të kompozohej nga lordi Berners, një mik i afërt i saj dhe i koreografëve rusë, Diagilev dhe Balanchine...”

Një pjesë e dekoreve-vizatime të Abedinit të asaj kohe do të gjendeshin vite më vonë, pas Luftës së Dytë Botërore. Takimi me Stein, këtë grua të famshme amerikane e kozmopolite, do të linte gjurmë në jetën e Abedinit. Edhe pse në Paris ai qëndron vetëm gjashtë muaj ‘për t’u kthyer pas Luftës së Dytë Botërore, si ekzilant politik), por kjo periudhë do të ishte për të një referencë e madhe në kuadrin e koncepteve për artin, dhe modernitetin që do të kërkonte më pas gjatë gjithë jetës, çka është një nga tiparet kryesore të gjithë veprës … Stein[1] ishte epiqendra e shumë artistëve amerikanë e europianë që mblidheshin rreth saj, që nga Hemingway, Dos Passos, Anderson e Fitzgerald[2] e gjer tek autorët e rinj, kubistë e avanguardistë të të gjitha ngjyrave. Koleksioni i veprave të saj, që mbulonte muret e atij salloni të madh në 27, Rue Fleurs, ku banonte më parë me të vëllain, ishte me veprat e autorëve më në zë të epokës. Aty mblidheshin të shtunave në mbrëmje Picasso, Matisse, Picabia, Cocteau, Satié etj. Të ishe pranë Stein-it, ishte një gjë e veçantë, aq më tepër për një piktor “otoman” si Dino, që edhe pse vinte nga Turqia, spikaste me modernitetin e tij. Në librin e tij Duart, Dino kujtonte: “Nisur nga vizatimet e mia, që Gertrude Stein i pëlqente shumë, disa herë ndodhte që të diskutoja me Alice Toklas, në shtëpinë e saj në 5, Rue Christine, si dhe përgjatë bregut të Seine-s në mbrëmje, të ndjekur nga qeni i saj “Basket”. Subjekti i atyre diskutimeve të gjalla përqendrohej në problemin e erotizmit në art dhe veçanërisht prania ose mungesa e sensualitetit në pikturën kubiste. Gertrude Stein pohonte se një pikturë e mirë kubiste i jepte një sensacion të fortë sensual. Unë habitesha, duke këmbëngulur në dinamikën spirale të artit kubist në shërbim të një dimensioni të katërt. E habitshme që një dialog i kësaj natyre mund të zgjatej midis një çifti të tillë me emër dhe një turku të ri 25 vjeçar, i cili sapo kishte zbarkuar në Paris. Megjithatë, Gertrude Stein duke shkruar dhe unë duke vizatuar, ne ndërmorëm një punë që ajo e kishte për zemër, Faustin e Ri…”

3 gusht 2016 (gazeta-Shqip.com)