Trishtimi i doktor Fadigatit

Rreth romanit “Gjyzlykët e arta”, botimet IDK, ardhur në shqip nën përkthimin e Beti Njumës

“Nuk e lexova deri në fund. Mbylla sytë. Zemra kish nisur të rrihte rregullisht. Prita që Eliza, e cila qe shfaqur për një çast, të na linte edhe njëherë vetëm, e mandej qetësisht, por aty për aty i thashë:”Ka vdekur doktor Fadigati!” Në Italinë e fillim viteve 60-të Giorgio Bassani, një protagonist i njohur i kohës, shkrimtar autor i disa veprave të pritura mirë nga kritika, si dhe një nga editorët kryesorë të Fertinelit nuk mund ti jepte një fund tjetër personazhit të tij. Ky ishte fundi drejt të cilit një qytet konservator si Ferrara e asaj periudhe, do ta çonte doktor Atos Fadigatin. Lumi Po ku ai u zhyt për ti dhënë fund errësirës që i kishte pushtuar mendjen, ishte ravijëzimi që Bassani po i bënte një shoqërie ende në dyshim, për të pranuar të kundërtën brenda saj, qoftë edhe në letërsi. Sigurisht Bassani nuk është autori i parë italian që rrek të prekë temën e homoseksualizmit. Autorë të tjerë herët e kanë prekur këtë temë. Pier Paolo Pasolini, kishte vetëm pak kohë që kishte publikuar përmbledhjen poetike “Të qarat”, një libër që mban brenda gjithë vuajtjen e tij përballë një shoqërie që nuk do ta pranojë të seksualitetin ndryshe. Fundi i Passolinit, vite më vonë tregon dhe dhunën e shoqërisë përballë këtij realiteti, duke bërë një nga figurat më të rëndësishme të kinemasë dhe poezisë italiane të gjendjen i vrarë si në një skenë që të kujton filmat e tij.
Por në vitet 58-të kur “Gjyzlykët e arta” doli nëpër librari do të kthehej në një pamflet të rëndësishëm jo vetëm për të drejtat e njeriut, por dhe drejt hapjes së shoqërisë. Doktor Atos Fadigati, nuk është thjesht një personazh letrar. Më shumë se gjysmë shekulli nga krijimi i tij, ai vazhdon të bëhet pjesë e jetës tek çdo lexues, që pavarësisht pyetjeve që i bën vetes gjatë leximit të librit, në fund ndjen të jetë përfshirë i gjithi nga figura e këtij personazhi.

Në historinë e letërsisë janë pak personazhe si doktor Atos Fadigati. Një burrë i ndershëm, human, i dhënë pas profesionit të tij. Gjithçka ndryshon në jetën e tij në një udhëtim me tren kur njihet me Deliliersin. Ishte mëngjes kur ai bisedoi për herë të parë me të, një mëngjes që do të luhaste ngadalë trupin e doktorit, i cili do të ndjente se tashmë mëngjeset e tij kishin ndryshuar përgjithmonë. Ka njerëz që shfaqen në jetën tonë, dhe nuk na duhet shumë për të kuptuar se ikja prej tyre nuk do të jetë e lehtë. E tillë ishte dhe njohja me Deliliersin, një dashuri e cila do ta vendoste atë përballë shoqërisë, duke ndjerë përbuzjen, izolimin prej saj. Por doktor Atos Fadigatin beson tek dashuria. Ai nuk do ta mendojë se përtej pamjes së brishtë të një djaloshi plot ëndrra qëndron një djalë që një ditë do ta braktis. Ai i jep gjithçka, ashtu siç mund ta japë natyrshëm një i dashuruar, dhe kërkon ta jetojë në mënyrën e tij këtë lidhje të fshehtë. Me një stil shpesh të ftohtë Bassani kërkon të qëndrojë i shkëputur nga personazhi, duke e lënë atë të lirë të jetojë historinë që i ka besuar. Ai thjesht e ndjek në lëvizjet që përshkon, duke na dhënë skena e dialogë të paharrueshme për forcën e intensitetit emocional që mbartin. Duket se shkrimtari nuk e ka të vështirë të përshkruajë qytetin e Ferrarës ku ndodhin ngjarjet, pasi është qyteti i tij i lindjes. Tabloja psikologjike e qytetit, vjen në këtë libër si përshkrimi më i mirë që mund ti bëhet shoqërisë italianë në kapërcyell të shekullit të 19-të. Bassani provokon me një histori dashurie ndryshe, duke vendosur përballë njerëzve të qytetit të tij, një dashuri homoseksuale, për të parë se deri ku do të shkojë qasja që ka komuniteti ndaj individëve të tillë, por dhe ndaj së resë. Vuajtjet e doktor Atos Fadigatit janë të qortueshme në sytë e opinionit, i cili nuk mund ta pranojë një histori të tillë. Vuajtja e tij vjen përmes skenave shpesh të zakonshme, të cilat Bassani i sjell si në një fotografi, duke e lënë lexuesin vetë të gjykojë. «Gjyslykët e arta» është një histori e fortë dashurie, përmes së cilës shohim si mund ta transformojë një opinion i izoluar individin. Në fund të librit, personazhi del i transformuar nga një histori e cila e çon drejt një fundi fatal, dhe Bassani nuk bën asgjë për ta ndaluar. Pasi në letërsi ai do të tregojë vetë jetën. I ardhur në shqip nën përkthimin e Beti Njumës, e cila tregon me këtë shqipërim se kjo është një fushë që tashmë e posedon dhe botimeve IDK, letërsia e Giorgio Bassanit është një letërsi e cila të prek thellë. Përmes një stili të zgjedhur, shkrimtari të përballë me personazhe që jo vetëm jetojnë një histori, por edhe bëjnë histori. Jemi në fillimin e viteve 1960-të dhe letërsia nuk mund të jetë tjetër veçse e angazhuar. Si intelektual, Bassani vendosi personazhet e tij përballë fortunave shpesh mediatike, por i bindur se kishte ardhur koha e përballjes së tyre me të vërtetën. «Gjyzlykët e arta» është një libër për tjetrin, atë që mund të jetë secili prej nesh. Një roman pa kohë, i cili dhe tashmë në shekullin e XXI, vazhdon të përkthehet në gjuhë të ndryshme të botës për vetë vlerën që mbart. Një letërsi e mirë, e cila pas takimit me të të bën të ndjehesh i ndryshuar, dhe sigurisht të mësosh nga gabimet e doktor Fadigatit por dhe ta duash mendjen e tij. I lindur në qytetin e Ferrarës, Bassani duket sikur nuk u largua asnjëherë prej saj. Kjo ndjehet në librat që shkroi, pasi pjesa më e madhe e historive ndërtohen në ketë qytet. I vogël pëlqente muzikën dhe ëndërronte të bënte karrierë si pianist, deri sa zbuloi se librat dhe letërsia ishin pasioni i tij i vërtetë. Në vitin 1935 ai ndoqi Fakultetin e Letërsisë në Universitetin e Bolonjës. Ai udhëtonte me tren nga Ferrara në Bolonja, e treni dhe udhëtimet i ndjen shpesh në letërsinë e tij. Një student i angazhuar, Bassano do të merrte pjesë në grupet filozofike të ngritura pranë Universitetit. Në vitin 1940 do të botonte librin e tij të parë me pseudonimin Giacomo Marchi. Gjatë kësaj kohe bashkë me miqtë e tij do të krijonin grupin intelektual të Ferrarës, në përbërje të së cilit do të ishin dhe disa aktivistë politikë. Bassano do të bëhej pjesë dhe e lëvizjeve antifashiste e në maj të 1943-shit do të arrestohej. Më vitin 1944 ai martohet me Valeria Sinigallia me të cilën u njoh gjatë një loje tenisi. Çifti i ri vendoset në Firence ku jetojnë disa kohe, deri sa zhvendosen në Romë ku jetuan gjithë jetën. Librat e parë të tij ishin përmbledhje poetike. Ishte e pashmangshme të mos bëheshe poet në atë periudhë. Ndër veprat e tij kryesore mund të përmendim «Kopshti i Finci-Kontinëve» (përkthyer dhe ky në shqip nga B. Njuma), «Romani i Ferrarës», «Pas portës», «Çafka», «Aroma e Sanës». Ai konsiderohet si një ndër shkrimtarët më të rëndësishëm italianë dhe evropianë të shekullit XX fitues i çmimeve letrare më prestigjioze në Itali. Pjesa më e madhe e veprave të tij janë bërë dhe filma. «Njeriu ngjan shumë me kafshën, e megjithatë, a mund që njeriu të dorëzohet? Ta pranojë se s›është veçse një kafshë? « janë disa nga pyetjet që Bassani ngre tek «Gjyzlykët e arta».