Një libër i ri me histori dhe tradita nga Kolec Traboini
Libri “Libohovitët e Amerikës” është një botim i veçantë që sjell para lexuesit histori dhe fate njerëzore, por edhe kujtesën e tyre mbi traditat e qytetit të Libohovës. Autori Kolec Traboini, i cili ka përvojë në gazetari, krahas poezisë dhe prozës është dhe autor i tetë librave me ese dhe publicistikë. Për të realizuar librin për libohovitët e Amerikës ka shfrytëzuar rrëfimet e veteranit të Luftës së II Botërore nëntëdhjetë e pesë vjeçarit Vasil Malita, i cili jeton në Boston. Libri është në gjuhën shqipe, por për shkak se shumë prej historive dhe personazheve për të cilët flitet jetojnë në Amerikë është botuar pjesërisht edhe në anglisht.
Libri hapet me një citim të ish Presidentit amerikan Bill Clinton drejtuar një libohoviti në Filadelfia kur ky festonte 100-vjetorin e lindjes. Le të sjellim një fragment nga ky urim i presidentit amerikan për Harry (Lame) Malitën: “Gjatë 100 vjetëve të shkuara ju ishit pjesmarrës i një kohe nga më të ndritshmet që ndonjëherë ka njohur bota.” Po kush ishte Lame Malita? Ai ishte këpucëtari i qytetit të Libohovës, i cili duke qenë me 5 fëmijë të vegjël e në varfëri të plotë në Shqipërinë e pasluftës, nuk gjente rrugë tjetër, por veç të arratisej në vitin 1945. Historia e tij dhe e tërë fisit Malita trajtohet në kapituj të veçantë të librit. Kapitujt e parë kanë të bëjnë me traditat e Libohovës, të gërshetuara këto me ngjarje e bëma historike që fillojnë nga festat popullore tek Kisha e Stojanit, jeta në mëhallat Kalista e Çuprel, fejesat e martesat, rituali i dasmës, lindjet e vdekjet, këngët e vajet, jeta dhe bota e fëmijëve me lodrat e tyre karakteristike, dashuria për profesionin e të tjera.
Në vazhdim vjen kapitulli me temën e mërgimit të libohovitëve. Në Amerikë, ndër figurat më të para të njohura si veprimtar i “Vatrës” ka qenë Hamit Ruçi, i cili shkoi në Amerikë që në moshën 16-vjeçare. Është autor i një libri me poezi “Ngjarjet e tmerruara”, në të cilin demaskonte me vargje popullore krimet e andartëve grekë në jugun e Shqipërisë. Gjithashtu nga Libohova ka qenë Nexhmie Zaimi, gazetarja e parë shqiptare e “New York Times” dhe “Zërit të Amerikës”. Edhe ajo autore e një libri “Daughter of the Eagle” autobiografia në anglisht i një vajze shqiptare, libër që bëri jehonë dhe e bëri të njohur atë dhe Shqipërinë në rrethet intelektuale amerikane. Janë edhe plot mërgimtarë të tjerë nga Libohova, por mbi të gjithë spikatin pjesëtarët e fisit Malita me shpërndarje nga Worcester MA, në Boston, Cape Cod dhe në Filadelfia.
Për Fisin Malita në këtë libër ka plot histori e fate njerëzore që prekin kufijtë e një shekulli dhe shtrirje gjeografike nga Shqipëria në Greqi, Rumani dhe Amerikë. Ata kanë qenë edhe biznesmenë të suksesshëm, të njohur për zinxhirin e picerive me emërtimin “New England Pizza”, që nga Worcester në Cape Cod dhe në Northeast të Filadelfias.
Duke kërkuar në jetën dhe historinë e këtij fisi të madh nga Kalistaja e Libohovës, gjen ngjarje tepër interesante, por herë-herë edhe tragjike. Në faqet e librit përshkruhet fati i çuditshëm i vajzës më të bukur të Libohovës, 18-vjeçares Therjani, ka përshkrime e histori që të lenë mbresë, si ai i dy vëllezërve që morën rrugën për në Thesali aty nga viti 1900 dhe kurrë më nuk u kthyen në Libohovë. Apo ai tre vëllezërve me fund tragjik Jani, Kolo dhe Vangjel Malita e plot fate të tjera njerëzore.
Ky libër paraqitet interesant jo vetëm për ata që janë në mërgim e jetojnë në Amerikë apo ata që kanë lidhje me mërgimtarët, por edhe për çdo libohovit që kërkon të njihet me pjesë të ndryshme të historisë së këtij qyteti aq i njohur për traditat dhe bujarinë e tij. Kur themi bujarinë kemi parasysh edhe një kujtim tipizues i autorit të librit për shoferin e linjave të largëta të autobusëve, Firdusi Bukali, një njeri kujtimi i të cilit ruhet nga të gjithë libohovitët brenda dhe jashtë Shqipërisë. Pas kapitullit në anglisht “Malita Tribe”, vjen albumi fotografik me aspekte historike apo të jetës së sotme të libohovitëve të Amerikës, i cili e mbyll librin me afro 50 fotografi. Libri “Libohovitët e Amerikës” botohet në serialin Pantheon Books histori & tradita e sillet për lexuesit nga “Emal”, botime shqip 2016.
Fragment nga libri “Libohovitët e Amerikës”:
I pari nga fisi Malita i Libohovës që ka udhëtuar për në Amerikë ka qënë Filip Foto Malita (1887-1978), që ishte mërgimtar në Stamboll e ku kishte dëgjuar se drejt Amerikës kishin nisur të shkonin shumë shqiptarë. Në fillim të shekullit që shkoi, Amerika u bë udha e shpresës për të varfrit.
Filipi u vendos në shtetin Mein në qytetin Gorevill, në veri të New England. Fillimisht punoi në një fabrikë sfungjeri. Dy vite më pas erdhi dhe vëllai i vet Koço Malita, por siç kemi thënë më lart, mërgimi nuk i vajti mbarë e pas humbjes së parave në një bankë të falimentuar, u kthye në Atdhe. Filipi zbriti më poshtë në qytetin Worcester(Uster) të Massachusetts dhe nisi të punojë si tregtar ambulant nëpër rrugët e këtij qyteti, punë të cilën e ka bërë gjithë jetën e tij.
Pas Luftës së Parë Botërore, Filip Malita u kthye në Atdhe ku u martua me Verjeninë nga Grapshi i Dropullit dhe lindi djemtë Petro dhe Thoma Malita. Të dy djemtë fëmijërinë e kaluan në Libohovë ku edhe morën mësimet e para në shkollën shqipe të këtij qyteti e ku kishin mësues Riza Kumbaron, Eqerem Çanon dhe Malo Çobanin. Kur babai i tyre, Filipi e tërhoqi familjen në Amerikë në vitin 1934, të dy djemtë e kishim mësuar shqipe kështu që edhe sot e kësaj dite flasin në gjuhën amtare.
Petro Malita, djali i madh i Filipit, që i ri u punësua në piceritë e Usterit dhe kur e mësoi zanatin në restorantin e Niko Karagunit, hapi bisnesin e tij në këtë qytet. Petrua i njohur si picier në Çaltham të Cape Cod ku edhe pse në moshë të thyer 85-vjeçare vazhdon të ndihmojë në piceri djalin e vet Filipin dhe vajzën Sofia. Ndërkohë, vëllai i tij, Thoma Malita, si mbaroi shkollën e mesme u punësua në një fabrikë për montimin e automobilave dhe tashmë është në pension. Ka dy vajza dhe bashkë me gruan jeton në Uster.
* * *
Harallamb Malita, i thirrur nga të afërmit Lame, ndërsa nga amerikanët Harry, u lind në Libohovë të Gjirokastrës në shekullin e nëntëmbëdhjetë, më 15 janar 1896, përshkon tërë shekullin e njëzetë dhe jeton edhe në fillimin e shekullit njëzet e një. Ishte një njeri që megjithë fatin e rëndë që e ndoqi që në moshën dy vjeçare, kur nga sëmundja e polimelitit iu deformua kocka e këmbës dhe e kaloi fëmijërinë me shkopin e drunjtë, kurrë nuk e humbi shpresën dhe besimin në jetë. Ishte një njeri që diti ta mposhtë fatin tragjik e t’i gëzohej jetës. Nuk kishte shkolla shqipe në kohë të Turqisë dhe Lame Malita mbeti pa mësuar shkrim e këndim. E kur pas vitesh të Pavarësisë u hap shkolla shqipe në Libohovë, ai edhe pse i dëmtuar fizikisht dhe në moshë të madhe 24 vjeçare, kërkoi me ngulm të ulej në bankat e shkollës dhe të mësonte gjuhën shqipe.
E tërë Libohova e përshëndeti këtë gjest të të riut Lame Malita. Libohova e bukur, qyteti i traditave atdhetare, i njerëzve të ditur si Myfit Libohova apo i trimave si Avni Rustemi, ushqente tek bijtë e vet dashurinë për arsimin, kulturën e dijen. Lame Malita edhe pse fatkeqësia e goditi rëndë, nuk ndenji në një qoshe të vajtonte fatin e keq, por u fut në vorbullën e jetës së qytetit të vet. Mësoi një zanat dhe më pas hapi një dyqan të vogël në sheshin e pazarit. E libohovitët nisën ta thërrasin Lame këpucari sipas zanatit që kish. Në moshë të pjekur u martua me një vajzë minoritare dhe të dy krijuan një familje ku erdhën në jetë shumë fëmijë, pesë djem dhe një vajzë.
Vitet e luftës e rënduan shumë gjëndjen në Libohovë, lufta vëllavrasëse mes partizanëve dhe ballistëve solli mbi 120 viktima në këtë qytet. Por edhe ekonomia mori të tatëpjetën. Varfëria po e shkatërronte jetën e familjeve libohovite. Ardhja në pushtet e komunistëve e shtoi frikën dhe panikun e një pjesë të madhe të popullsisë që kishin ide nacionaliste.
Në tetor 1945, duke mos patur kurrfarë mundësie për të përballuar jetën me gjashtë fëmijë të vegjël nëpër këmbë, Lamë Malita vendos të largohet nga Shqipëria. Një herë rastisi t’i vinte në dyqanin e tij të riparimit të këpucëve një fshatar nga Radati në kufi me Greqinë. Duke biseduar për varfërinë e hallet e jetës, larg e larg ia hodhi llafin radatasit. – A mundej ai ta përcillte me fëmijët e gruan matanë kufirit? Radatasi i erdhi keq dhe i premtoi, i la edhe ditën takimit në Radat. Kështu një ditë, bashkë me gruan dhe fëmijët e vegjël, megjithëse vetë ishte invalid, kaloi fshat më fshat deri në Radat e pastaj matanë kufirit në Greqi. Kaloi në Voshtinë e Delvinaq dhe që andej sipër një kamioni drush arriti në Janinë. Në Greqi jeta nuk i kaloi pa peripeci. Që në fillim, rreshteri i postës kufitare greke afër fshatit Argjirohor deshi ta përcillte mbrapsht për në Kakavijë, por fatmirësisht Lame Malita u gjend i njohur nga kryeplaku i fshatit, për faktin se vëllai i Lames, Koço Malita, ishte martuar me një bijë të këtij fshati, Janulla Mitro Gjikën, e cila jetonte në Libohovë. Në atë fshat ai takoi dhe motrën e Janullës, Panajota Gjika, që e strehoi në shtëpinë e vet. I ndodhur me fat nga kjo lidhje familjare, Lame Malita u ndihmua nga Gjikajt e Argjirohorit, për t’u vendosur në qytetin e Janinës.
Në ish kryeqendrën e Ali Pashait, fëmijët e Lame Malitës, krahas shkollimit, nisën të merren me tregtinë e vogël të rrugës, duke shitur portokalle, për të ndihmuar familjen. Ky ishte një fillim i vështirë, një luftë me varfërinë që zgjati 11 vjet, në Janinë, por shkuarja në Amerikë, tek i vëllai Filip Malita, në Worchester të Massachusetts, do t’u jepte krahë e do t’u hapte udhët e jetës bijve të varfër të Libohovës.
Vite më vonë, në pleqëri, duke rikujtuar ikjen e tij nga Shqipëria, në anën e pasme të një fotografie që i dërgonte motrës së vet, Zoica, shkruante këto fjalë në vargje:
Unë jam Lame plaku,
U bëra për t’u kumbisur tek oxhaku,
Kam një këmbë alumini, të rremë,
Po, nuk jam i zoti të hipi në mane e në pemë.
Më bëri nevoja që ika nga Shqipëria,
Duke parë fëmijët të më vdisnin nga uria.
Në pleqërinë e tij të gjatë, Lame Malitës i vdiq e shoqja dhe ai bashkjetonte me Dhimitrin(Jimi), i cili krahas të gjithë fëmijëve të tjerë, në mënyrë të veçantë ka treguar një përkujdesje të jashtzakonshme për babain e vet. Vitet e fundit këmba e sëmurë që në fëmijëri po i nxirrte probleme dhe në moshën 90 e ca vjeçare u detyrua t’i nënshtrohej një operacioni duke e prerë.
Në 100 vjetorin e ditëlindjes, në janar 1996, fëmijët e Lame Malitës i bënë një festim madhështor në një nga hotelet më luksoze të Filadelfias. Në atë mbrëmje iu dorëzua letra e urimit e presidentit Bill Clinton, që e kishte përshëndetur në njëqindvjetor me këto fjalë sinjifikative: “Gjatë 100 vjetëve të shkuara, ju ishit pjesmarrës i një kohe më fascinuese që ndonjëherë ka njohur bota”, si dhe u përshëndet gjithashtu nga Kongresisti nga Pensilvania D.Fox.
Viti 2000 bashkë me gëzimin e hyrjes në shekullin e ri, i solli edhe probleme të reja shëndetësore. Bëri një operacion në zemër duke i vendosur një valvul, gjë e rrallë për moshat 100 vjeçare. Operacionin e përballoi me sukses dhe mjekët i dhanë garanci edhe për 10 vjet jetë. Mirëpo viti 2002, pasi mbushi 106 vjet dhe hyri për të 107-tën, i erdhi një goditje fatale kësaj rradhe në mushkëri nga një sëmundje e pashërueshme e cila megjithë kujdesin e jashtzakonshëm të mjekëve të shquar të Filadelfias, brenda pak ditësh e shuajti jetën e gjatë të shqiptaro-amerikanit më të moshuar, Harallamb (Lame-Harry) Malita, apo xhaxha Lames, siç ai kishte dëshirë ta thërrisnin dhjetra e dhjetra nipër e mbesa që nga Filadelfia, në Cape Cod e Boston.
Në faqet e gazetës shqiptare-amerikane “Illyria” nr. 485, 1996, bashkë me fotografinë e Lame Malitës botoheshin dhe fjalët e tij: “Më vjen keq që nuk jam në gjendje të ngrihem e të marr rrugën për në Shqipëri, për në Libohovën time, të rri nën hijen e rrepeve, të pi atë ujë të kulluar që më duket se më dha aq jetë sa rrojta.”
* * *
Pas disa vjet qëndrimi në veri, kur Figalia Malita, u martua në Filadelfia, Lame Malita me familje vendosën të shpërngulen edhe ata duke u vendosur përfundimisht në rajonin Northist të qytetit të Philadelfia, ku hapën edhe picerinë e tyre me emrin “New England”. Këtu Lame Malita dhe djemtë e tij punëtorë të palodhur, u futën në një biznes të vërtetë, i cili do t’u sillte fitime dhe do t’u jepte emër si bisnesmenë të suksesshëm.
I biri i tij Dhimitri(Jimi) Malita vlerësohet si një nga biznesmenët më të shquar në këtë qytet.
Edhe Foti Malita ka disa piceri, por merret edhe me biznese ndërtimesh dhe për arritjet e tij ka shkruar dhe gazeta shqiptaro-amerikane “Illyria” në New York.
Me këtë mjeshtri u morën për vite Andoni dhe Lefteri. Ndërsa Teofilo Malita kur doli në pension, i pëlqente ideja e investimeve në Shqipëri, madje bëri disa vizita në atdhe, mirëpo paqëndrushmëria politike dhe situata pa rend e siguri të plotë në atë kohë e stepi nisiativën e tij. Edhe Foti me gruan e tij, Aleksandra, erdhën në Libohovë dhe u çmallën me qytetin e tij të lindjes.
Në moshë të re, pas Luftës së Parë Botërore, Anastas Malita(1901-1976)kish emigruar në Stamboll dhe më pas në 1923 emigroi në Amerikë dhe u vendos në Uster me ndihmën e kushëririt të vet Filip Malita. Për vite punoi në një fabrikë tekstile dhe mori nënshtetësinë amerikane në vitin 1928. U kthye përgjithmonë në Shqipëri në vitin 1950 për të jetuar në familjen e tij. Në vitin 1952-1955 e internuan individualisht në Levan të Fierit ngaqë dyshonin se meqë kishte statusin si shtetas amerikan do të ikte sërish në Amerikë. Pas internimit u kthye në Libohovë pranë familjes, gruas dhe djalit, ku jetoi deri sa vdiq. I biri, Jorgo Malita, punonte marangoz në Libohovë, zanat që e ushtron edhe në Filadelfia, ku jeton bashkë me gruan Sofia dhe dy djemtë, Spiro dhe Anastas Malita.
