Enriko Telini ka lindur në vitin 1871, në Kastelnuovo të Garfanjànos, krahinë në lindje të Gjirit të Gjenovës. Mësimet e para i mori në shkollën e vendlindjes, kurse studimet ushtarake i kreu gjatë viteve 1884-1900 në kolegjin e Firénces, në Akademinë Ushtarake, në Torino dhe në Shkollën e Lùftës. Gjithnjë me nota “shkëlqyeshëm”, në vitin 1890 fitoi gradën nëntoger artilerìe. Në vitet 1914-1915 e dërguan atashe ushtarak në ambasadën italiane në Vjenë. Në qershor të vitit 1918 iu dha grada gjeneral brigade; iu besuan detyra në shtabe divizioni, truparmate, në Komandën e Përgjithshme të ushtrisë dhe në Ministrinë e Luftës; komandoi artileri divizionale dhe njërën pas tjetrës, brigadat “Lombardia” e “Piacenca”. Shembullor në kryerjen e detyrave të ngarkuara, e nderuan me Urdhrin “Kryqi i Kalorësit të Urdhrit Ushtarak të Savojës”, me “Medalja e Argjend me Vlerë Ushtarake” dhe me “Kryqi i Oficerit të Urdhrit Ushtarak të Savójës”. Në përshtatje me aftësitë ushtarake e politike, si dhe me vlerat dhe cilësitë e veçanta njerëzore, më 9 nëntor 1922, Konferenca e Ambasadorëve e zgjodhi kryetar të Komisionit Ndërkombëtar Kufipërcaktues ndërmjet shtetit shqiptar dhe atij grek.

“Telini, fatos e çempion i të drejtave tona”

Kështu shkruhej në fletoren “Vullneti i Popullit”, dhjetë vjet pas vrasjes së Telinit. Ai ishte një njeri që i donte shumë shqiptarët.”I dua, thoshte ai, sepse janë zemërbardhë dhe trima.Mjerisht, ata po vuajnë keqbërësitë e fqinjëve. Do të përpiqem t’ua pakësoj mundimet dhe t’ua lehtësoj dhimbjet kombëtare”. Dhimitër Berati, asokohe prefekt i Korçës, në kujtimet e tij shkruan ato që i kishte thënë gjenerali se: “E dua kombin tuaj, se kam përshtypjen që në çdo fshatar shoh jo vetëm një ushtar të vërtetë, por edhe një kumandar në kuptimin më të mirë të fjalës”.

Këtë dashuri e respekt për popullin e vuajtur shqiptar ai e konkretizoi me një punë të jashtëzakonshme të përkushtuar. Komisioni filloi punë në Korçë në nëntor të vitit 1922, por hasi pengesa të mëdha si nga Greqia ashtu edhe nga Serbia. Për pasojë, komisioni e ndërpreu punën dhe u rigrupua në Korçë në 10-ditëshin tretë të prillit të vitit 1923, por, përsëri, që në krye, ndeshi në kundërshtimet e kryepërfaqësuesit grek, Kli Boçari. Këto pretendime penguan fillimin e punës për plot një muaj. Shtypi grek po e quante Felinin armik.

Në një rast 50 ushtarë grekë të lënë ende qëllimisht në Korçë, hynë përdhunshëm në ndërtesën e Komisionit, për të trembur gjeneral E. Telinin dhe ta detyronin që Korçën ta kalonte brenda shtetit grek. Më 26 korrik 1923, kur gjeneral Telini vendosi që fshatrat Pobìckë e Radat, në lindje të Leskovikut, si edhe burimet e ujërave të nxehta poshtë Radatit të mbeteshin brenda shtetit shqiptar, tërbimi i nënkolonel Boçarit arriti kulmin. Por, gjeneral Telini qëndroi i patundur në vendimin e vet. Përfaqësuesi grek u tërbua fare kur pa se Enriko Telini vendosi që fshatrat Peshkëpì e Radat në Rrëzë të Zezë të Libohovës dhe Kakavija të mbeteshin brenda kufirit të shtetit shqiptar. Lënia e Kakavjesë këndej kufirit linte të kuptohej haptazi se gjeneral E. Telini vijën kufitare do ta shtrinte deri në Kalama dhe, duke ecur nëpër rrjedhën e tij, do ta përfundonte në ngushticën detare ndërmjet Korfuzit e anëdetit shqiptar çamo-lab. Me këtë vijë kufiri, të kërkuar në vitin 1912 edhe nga vetë përfaqësia greke e kryesuar nga Xhavella, brenda shtetit shqiptar mbetej tërë Çamëria Veriore, në malësinë në lindje të së cilës gjenden malet Murganë, Shtrungarë e Vigël, që mbizotërojnë vendin, jo vetëm deri përtej Janinës, por edhe ujëdhesat jonike, sidomos atë të Korfuzit. Në kushte të tilla qeverisë greke i mbeteshin dy rrugë: ja t’i linte këto vende në mëshirën e artilerisë që qeveria shqiptare mund të vendoste në malet e sapopërmendura, ja të kërkonte ndërrimin e malësisë së Çamërisë Veriore Lindore me Çamërinë e Mesme deri edhe atë Jugore.

Këtë të vërtetë e vë në dukje edhe diplomati dhe historiani italian, Renco Falaski; ai thotë se gjeneral E. Telini që e njihte fare mirë mjedisin, “nuk nguroi të pranonte kërkesat e drejta të shqiptarëve, që sipas bindjes së tij brenda shtetit shqiptar duhej të mbetej edhe Janina e më përtej saj”.

Vrasje e pabesë në pritë

Ishte data 27 gusht e vitit 1923, Komisioni i Kufirit do të shkonte nga Janina në Kakavijë, ku do të përfundonte vendosjen e disa gurëve kufitarë atje. Gjenerali do të shkonte më pas në Korfuz për disa ditë, pasi ishte, siç i kishte deklaruar një ditë më parë bashkatdhetarëve të vet, shumë i mërzitur nga qëndrimi i kolonel Boçarit. Një ditë më parë, ky kishte dhënë një drekë me rastin e ditëlindjes së gjeneralit. Kjo kishte ulur disi tensionin midis tyre. Herët në mëngjes u nisën nga Janina automobilat e delegatëve shqiptarë, grekë e italianë. Automobili i Boçarit pësoi një defekt. Gjenerali, kur mbërriti aty, i kërkoi kolonelit të shkonte me ta, pasi në makinën e tyre kishte vend edhe për një person tjetër, por koloneli nuk e pranoi këtë ftesë. Automobili i italianëve parakaloi atë grek, duke ndjekur automobilin shqiptar, që shkonte i pari gjatë rrugës nuk pa asgjë të dyshimtë. Vetëm në një vend, fare afër vendit, ku më pas do të kryhej krimi, doktor Xhioti, topografi italian, që udhëtonte në makinën shqiptare, kishte parë tre ushtarë grekë, që kishin me vete një sharrë e dy sopata e pak më përpara një oficer topograf grek. Gjenerali ishte 30 minuta larg përfaqësisë shqiptare. Pasi kaloi automobili i komisionit shqiptar, në vendin e quajtur Zepe, 4 km larg Delvinaqit dhe 10 km larg kufirit shqiptar, midis Delviqanit dhe Arnishtës, gjaksorët bllokuan rrugën me drurë të mëdhenj. Vendi i zgjedhur ishte shumë i përshtatshëm për pusi, në brrylin e një kthese. Kur arriti automobili i gjeneralit, shoferi Renixho Farneti dhe përkthyesi shqiptar Thanas Kraveri (Leskoviku) zbritën për të larguar drurët nga rruga, por u qëlluan prej gjakësorëve dhe mbetën të vdekur që të dy. U vra dhe doktori Luixhi Korti, që ndodhej brenda në makinë. Adjutanti Mario Bonaçini, sapo u hodh prej automobilit u plagos rëndë e mbeti nën të. Gjenerali u hodh nga makina dhe pasi u largua rreth 20 metra mbeti i vrarë me revolver në dorë. Masakra është bërë rreth orës 9.10, kurse Janina u lajmërua për ngjarjen në ora 02.00 pas mesnate, edhe pse komisioni grek kishte arritur në vendin e krimit në orën 10 të mëngjesit. Nga ora 08.45 deri në orën 10.00, misioni shqiptar e priti me kot atë italian. Disa herë ai kërkoi të kthehej të shikonte se ç´kishte ndodhur, por posta ushtarake greke e Kakavisë e ndaloi atë 5 herë rresht. Vetëm në ora 17 iu dorëzua delegatit shqiptar një telegram, me anë të të cilit lajmërohej se misioni italian nuk mund të vazhdonte në drejtimin e caktuar, sepse ishin parë banditë rreth e rrotull. Delegati shqiptar i mbeshtetur nga dr.Xhioti, i Institutit Gjeografik Italian, kërkoi sërishmi që të shkonte në ndihmë të gjeneral Telinit, por përsëri nuk u lejua një gjë e tillë. Vetëm në orën 18.00 iu dha leja për të kaluar. Rrugës morën vesh që vrasja kishte ndodhur në orën 09.00 të mëngjesit. Trupat ishin transportuar në Janinë e në vendin e ngjarjes kishin mbetur vetem disa gjurmë gjaku.

Menjëherë pas krimit, pa pasur ende provën më të vogël për autorët e tij, autoritetet greke shpejtuan të deklaronin në shtyp se autorët e masakrës, viktimë e së cilës ra delegacioni italian në tokën greke, ishin shqiptarët. Historiografia greke mbron pikëpamjen, se “Telinin e vranë njerëz të panjohur”, duke këmbëngulur tek theksimi i armiqësisë italo–greke.  Vrasja e komisionit italian shkaktoi krizë në marrėdhëniet italo-greke. Qeveria italiane bëri përgjegjëse palën greke dhe kërkoi dëmshpërblim për këtė vrasje. Kjo krizë solli edhe pushtimin e përkohshëm të Korfuzit nga ana e italianëve.

Kush ishe vrasësi i misionerit italian? Komisioni i hetimit nuk dha pėrfundime. Por një gjë ishte e sigurt, krimi u krye për motive politike. Autorë të tij ishin ato forca, të cilave u prishte punë korrektësia dhe paanësia e gjeneral Telinit dhe delegacionit italian.

Pavarësisht se në periudhën komuniste iu hoq emri i tij në një nga rrugët kryesore të Tiranës dhe u rrëzua përmendorja, pavarësisht se edhe qeveritë e mëvonshme demokratike nuk riparuan asgjë nga e kaluara, kujtimi i general Telinit ka mbetur gjallë dhe gjatë në memorien e popullit shqiptar që di të çmojë dhe falënderojë mikun dhe të urrejë e përbuzë armikun.

Muzikë e Shopenit në nder të heronjve

Nderimi në Itali

1 tetor 1923. Trupat e ushtarakëve të vrarë arritën me tren të posaçëm në Romë dhe u pritën nga përfaqësuesit e mbretit dhe zyrtarë të tjerë të lartë. Qyteti ishte në zi, flamujt në gjysëm shtizë, kordelet e zeza shiheshin në tërë qytetin, dyqanet u mbyllën, turma të mëdha njerëzish u grumbulluan përgjatë rrugëve ku kalonte kortezhi. Trupat u vendosën në Kishën e Apostujve të Shenjtë, mbi derën e së cilës ishte vendosur një mesazh nga Musolini: “Mëmëdheu nderon me keqardhje dhe krenari fëmijët e saj, të cilët ranë për të, duke e ngritur atë edhe një herë më shumë në parajsën e lavdisë”.

Dëmshpërblimi grek

8 tetor 1923. Në pajtim me kërkesat e Italisë dhe Këshillit të Ambasadorëve në Paris, Greqia depozitoi në Bankën Kombëtare Zvicerane të 50 milionë lirat e kërkuara. Kjo shumë iu pagua Italisë me urdhërin e Ambasadorëve, të cilët arritën në përfundim se Greqia nuk e kishte përfillur zbulimin e vrasësve të misionit italian në përbërje të Komisionit Ndërkombëtar të Përcaktimit të Kufirit Shqiptaro-Grek. Pas marrjes së dëmshpërblimit, Italia u tërhoq nga ishulli i Korfuzit dhe ishujt e tjerë pranë.

Duke nderuar këtë njeri, shqiptarët nderojnë veten 

Ajo që më detyroi të hedh këto radhë në gazetë është se nuk do të them ndonjë gjë të pathënë për mikun e shqiptarëve, gjeneralin italian Enriko Telini, pasi shtypi shqiptar ka shkruar boll për të, por edhe një herë,  si një qytetar i thjeshtë i këtij vendi, si intelektual dhe gazetar që më jepet mundësia dhe hapësira për ta thënë mendimin tim, do t’u drejtohesha institucioneve tona shtetërore, kulturore e shkencore, Presidencës së Republikës, Ministrisë së Kulturës Artit Rinisë dhe Sporteve, Akademisë së Shkencave, Institutit të Historisë, e plot të tjerë që kanë në dorë direkt apo indirekt, t’i kërkojnë falje publike këtij heroi  për harresën dhe indiferencën e treguar dhe të vënë në vend  atë që ka munguar deri tani, mirënjohjen dhe respektin e thellë për gjakun e tij të derdhur për shqiptarët. Ndoshta ka patur arsye e faktorë historikë që mund ta përligjin disi këtë harresë, por ka ardhur koha të paktën të bëjmë atë që bëri qeveria shqiptare e Zogut para 80 e ca vjetësh, që u tregua më e shkathët, më njerëzore dhe më mirënjohëse duke mbajtur zi  24 orë në të gjithë Shqipërinë, duke bërë manifestime sensibilizuese për Fuqitë e Mëdha në Vlorë, Korçë, Tiranë e gjetkë, duke dërguar me mijëra letra e telegrame ngushëllimi qeverisë italiane dhe familjes së gjeneralit nga përfaqësitë popullore; duke bërë shërbesa fetare për shpirtin e të ndjerit jo vetëm në kishat katolike dhe ortodokse, por edhe në teqe, tyrbe e xhami myslimane.

Vetë Zogu, në emër të qeverisë Shqiptare i shkroi kështu Mbretit të Italisë dhe Musolinit: “Me një dhimbje të madhe, qeveria shqiptare mësoi lajmin e atentatit të ndodhur në territorin grek, ku humbi jetën gjeneral Tellini dhe personeli i delegacionit italian. Në këtë çast të hidhur dua t’u shpreh keqardhjen qeverisë së madhërisë suaj. Qeveria shqiptare bashkohet me dhimbjen që ka qeveria mbretërore nga humbja e këtij gjenerali të shquar, që ishte dhe një mik i devotshëm e i dashur për Shqipërinë. Vendi ynë do të mbajë të pashlyer kujtimin e tij për shërbimet e ndryshme që ai ka bërë për çështjen shqiptare. Populli shqiptar do ta kujtojë gjithnjë me një ndjenjë të thellë. Të jetë i paharruar kujtimi i gjeneral Tellinit”.

Për të nderuar dhe përjetësuar kujtimin e gjeneral Telinit, 18 vjet pas vrasjes u vendos në një nga sheshet qendrore të Tiranës, pikërisht përballë Parlamentit të sotëm, shtatorja e tij, vepër e Odise Paskalit, një monument i denjë që pas çlirimit të Shqipërisë u hodh në erë me dinamit dhe tani s’i gjendet as nami e as nishani.

Jemi 93 vjet më pas, gati një shekull, natyrisht më të zhvilluar, më të arsimuar, më të zënë e më të kamur ekonomikisht, më civilë e të qytetëruar, ndaj nuk na falet ky qëndrim. Shpresojmë se një ditë, kur të mbarojmë marrëzitë tona politike, do të kujtohemi për pak më shumë respekt ndaj vlerave të tilla si Telini.