Nga Mimoza Erebara

Është folur shumë për kritikën  e letërsisë shqipe dhe gjithnjë është pohuar që ajo mbart mjaft mangësi. Këto mangësi shtrihen në dy rrafshe, në atë të të trashëguarit dhe në pamundësinë për të menduar ndryshe. Ndërkohë që jeta letrare ka evoluimin e vet të pashmangshëm. Është një evoluim si të gjithë evoluimet, me uljet dhe ngritjet e veta, por gjithësesi është një proces në lëvizje e sipër. Jemi dëshmitarë të botimeve të panumërta të letërsisë shqipe, si brenda kufijve të Republikës, ashtu edhe jashtë. Sigurisht nuk luhet me shifra si, dhjetëmijë kopje në ditë që hyjnë në Bibliotekën e Kongresit Amerikan, apo të vendeve të tjera të zhvilluara. Por le të bëjmë një krahasim të dobët me vendet në zhvillim, ku sipas statistikave (që vijnë nga vëzhgimet e mia individuale, në shërbim të këtij studimi-M.E.), rezultojnë disa dhjetra botime në javë, diku aty tek tridhjetë-dyzetë botime, të të gjitha kategorive. Është një shifër që lehtësisht “konkurron”me botimet në shqip.

Kaq botohen pothuaj për një muaj. Në këto botime sigurisht përfshihen edhe ribotimet, sidomos të letërsisë së përkthyer e cila ka edhe më shumë tërheqje nga lexuesi. Por nuk është ky objekti i studimit tonë. Diçka tjetër më ngacmon. Është niveli i kritikës për këto botime. Nëse i vërejmë me vëmendje ato shkrime të pakta serioze të kritikës së mirëfilltë, do shohim se që të gjitha pothuaj, ndërtohen me ca “parafabrikate”, klishe të gatshme, ku rëndom ndryshon vetëm emri i autorit dhe titulli i librit në fjalë. E gjithë pjesa tjetër më pas është vetëm një përsëritje dhe ripërsëritje e të njëjtave “të reja, origjinaliteti, mënyre të shprehuri, figuracioni, personazhesh të skalitur mirë, të njohjes së thellë të realitetit historik në të cilin jetojmë”, etj,etj… Dhe për fat të keq aspak ose fare pak gjejmë me të vërtetë një analizë të plotë të veprës, të kontekstit të saj, të mesazhit që ajo përcjell, qoftë estetikisht, qoftë edhe nga pikëpamja kuptimore. Por nëse do duam të bëjmë me të vërtetë një portret të kohës letrare shqipe, dhe do të duam vërtet të shohim linjat e këtij portreti do e kemi gati të pamundur. Në fakt do gjendemi para vështirësish të paimagjinueshme kërkimi. Çdo epokë më parë ka ekzistuar në mendjen e dikujt, dhe pastaj edhe në mendjen e dikujt tjetër e kështu me rradhë. Po nëse shumë mendime bashkë i mbledhim dhe ia parashtrojmë vetes gjatë kërkimeve tona për të zbuluar çka ndodhur më parë me ne, atëherë kuptohet që mund të kemi një imazh, një portret të asaj epoke. Sepse ka një lidhje mes orëve të jetëve tona dhe të kaluarës. Dhe kjo e kaluar nuk shpjegohet tjetër veçse nga veprat e ndryshme, nga qëndrimet kritike që mbahen për to, nga aprovimi dhe mosaprovimi që u bëhet atyre.

Për epokën pasardhëse e gjitha kjo nuk është gjë tjetër, përpos një skaneri të pastër. Në këtë mënyrë edhe aftësia jonë investiguese, abstraguese dhe faktuese rritet. Në këtë mënyrë, padyshim që kemi një portret të kohës. Vepra në një anë, dhe analiza për veprën nga ana tjetër, janë çelësi i vetëm që shpjegon epoka të caktuara letrare dhe historike, kulturore dhe sociale, psikologjike dhe shpirtërore. Kjo mënyrë është dhe e vetmja rrugë për të kuptuar kush jemi, përse jemi , dhe çdo jemi, është filli i vetëm lidhës me të shkuarën tonë, qoftë kjo edhe letrare.

Për të mos rënë në përsëritje, (kujtoj: gjithnjë është folur për mangësitë e kritikës shqipe), dua të theksoj një aspekt të rëndësishëm të nivelit në të cilin sillet kritika jonë. Padyshim që ajo që na bie në sy më parë është unifikimi i saj. Nuk mund të dallosh një kritik, nga një tjetër. Po e njëjta gjuhë, po e njëjta strukturë, po të njëjtat koncepte, gati-gati të njëjtat fjalë. Gjithnjë kemi përpara një autor brilant, gjeni të letrave shqipe dhe botërore(!), me një origjinalitet të spikatur(!). E gjitha kjo në fakt ka të bëjë me konceptet e ngurosura, me fosilizimin e tyre. Nëse je pjesmarrës në një promovim gjithnjë para teje latohet një identitet që vjen nga hiçi, dhe që pas dy orësh kur ka mbaruar edhe euforia e fundit e kokteijlit, ky identitet i spikatur letrar, ky zbulim i kohës që do ndryshojë rrjedhën e plakur dhe kokëforte të letërsisë, humb dhe kthehet përsëri në hiç. Për të mos thënë që pas tre ditësh nuk arrin të kujtosh as emrin e sebepçiut të rradhës, për të mos folur për pjesë nga vepra.

Por po t’i referohesh kumtesave etike të rastit dhe atyre që botohen në shtypin periodik dhe të përditshëm, do lexosh patjetër për një gjeni! Mund të provohet fare kollaj: – Merrni një shkrim kritik, i cili mund të jetë edhe thjesht informues, për një nga autorët nobelistë, ndërroni emrin dhe titullin e veprës dhe ca retushe të tjera të vogla, si pastrimi i vetullave tek parukieri, dhe ja tek e ke gjeniun-hiç të rradhës, -që kritika e ngriti dhe e vendosi aty. Po kështu edhe me tjetrin, edhe me tjetrin… Një unifikim. Po të shtyhemi më tej në kërkimin tonë do vërejmë pa shumë mundim se ky unifikim është edhe segmentar. Ç’kuptojmë me këtë? Që ky unifikim nuk ekziston si një i tërë por si pjesë e veçantë. Ky unifikim ka lidhje dhe shpjegon autorë të ndryshëm të cilët trajtohen në të njëjtën mënyrë nga kritika.

Por gjithsecili prej tyre qëndron më vete në pjesën e segmentit që i japin dhe i caktojnë kritikët. Janë ata që caktojnë “gjatësinë” e segmentit dhe janë po ata që caktojnë vendndodhjen e tyre. Në këtë mënyrë ne orientohemi krejt gabim duke mbërthyer mendjen tonë tek mënyra se si këta kritikë na e ofrojnë vlerën dhe jovlerën, duke anashkaluar rrethanën, që nënkupton analizën e plotë dhe serioze. Nga ky këndvështrim themi që kjo lloj kritike është e unifikuar dhe segmentare. Kjo padyshim na pengon që të bëjmë portretin e epokës që duam.

Natyra është e ndryshueshme, njeriu është i ndryshueshëm. Epoka të ndryshme ofrojnë ngjarje, zhvillime, ligje, tradita të ndryshme, kanë portrete të ndryshme. Letërsia shkruhet nga autorë të ndryshëm, veprat janë të ndryshme. Kritika duhet të çajë përmes gjithë këtyre gjërave për të na dhënë të vërtetën, portretin e vërtetë të veprës dhe të autorit, dhe padyshim një fillim i mirë do të ishte një perceptim krejt tjetër për veprën letrare, autorët , për realitetin në përgjithësi. Në këtë mënyrë unë nuk rri të mas me vizore gjatësinë e segmentit “AB” dhe të rri ta krahasoj me gjatësinë e segmentit “CD”, si një filloriste e devotshme.

Një perceptim ndryshe do më kursente kohën e kujtimit të mësimit të alfabetit- thjesht do të lexoja, dhe ajo çka është më e rëndësishme, do filloja të mendoja për çka lexova nga kritika ime që më çon kështu, pashmangësisht drejt linjave të portretit që dua të bëj.