Shqipëria e viteve 30-të sipas ministrit të SHBA në Tiranë, Herman Bernstein

Hasan BELLO*

Herman Bernstein u lind në Neustadt-Schwerwindt në kufirin ruso-gjerman më 21 shtator 1876.  Ai ishte bir i Davidit dhe Marie (Elsohn) Bernstein. Në vitin 1893 Bernstein emigroi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës ku edhe u arsimua. Shumë shpejt ai do të njihet si gazetar, shkrimtar, përkthyes, diplomat dhe avokat për të drejtat e hebrenjve të Evropës Lindore.

Puna letrare e Bernstein përfshin përkthime të tregimeve të shkurtra dhe dramave nga Gorki, Tolstoi, Andreyev, Lotar, Urvantzov, Schnitzler, Asch, Chekov dhe Turgenev. Ai është autori i librave “Fluturimi i Kohës” (1899), “Në portat e Izraelit” (1902) dhe “Zemra të penduara” (1905). Shumë prej intervistave të Bernstein duke përfshirë ato me Henri Bergson, Hall Caine, Albert Ajnshtajn, Havelock Ellis, Vladimir Jabotinsky, Max Nordau, Auguste Rodin, Romain Rolland, Theodore Roosevelt, George Bernard Shaw, Leo Tolstoy, Chaim Weizmann, Count Sergjit Witte, Woodrow Wilson, dhe Izraeli Zangwill, u botuan më vonë në tri vëllime.

Bernstein njihet gjithashtu si mbështetës i zgjedhjes së Wilsonit si president i SHBA-së dhe mbështetës për krijimin e një shteti hebre në Palestinë.
Në vitin 1930 ai u emërua si ministër i Shteteve të Bashkuara në Shqipëri, një post që embajti deri në vitin 1933. Gjatë këtij emërimi ai ka punuar për nënshkrimin e një sër traktatesh midis SHBA-së dhe Shqipërisë dhe ka marrë nga Mbreti Zog medaljen “Urdhëri i Madh i Skënderbeut”. Më poshtë po botojmë një reportazh të gjatë mbi Shqipërinë, të cilin, ai e shkroi posaçërisht për gazetën e njohur amerikane “New York Times” më 28 janar 1934, vetëm pak kohë para se të ndahej nga jeta.

***

“Shqipëria është konsideruar si një nga zonat më të rrezikshme dhe më të vështira në Evropë. Një luftë e re mund të fillojë atje në qoftë se interesat politike dhe ushtarake të kombeve të tjera në Shqipëri do të vazhdojnë të konfliktohen me njëri-tjetrin. Për shkak të pozitës së saj gjeografike, ky vend i vogël mban çelësin e Adriatikut dhe ka qenë mollë sherri në mes kombeve të ndryshme për shekuj me radhë. Nga pikëpamja strategjike linja e saj bregdetare do të jetë me vlera të pallogaritshme për Italinë në rast lufte. Italia ka bërë investime shumë të mëdha në Shqipëri, për disa vite ajo ka ndihmuar në organizimin e ushtrisë, për të ndërtuar rrugë, ura dhe fortifikime. Në Ballkan besohet se përpjekja e Italisë për ta militarizuar Shqipërinë është pjesë e programit të ambicieve imperialiste të Musolinit, për të depërtuar në Ballkan, nëpërmjet rrugës së famshme Via Ignatia Romana, e cila, përmes Shqipërisë dhe Jugosllavisë kalon në Selanik dhe pastaj në Stamboll. Çdo masë e Italisë në Shqipëri është shikuar me dyshim dhe frikë nga Franca, nga ana e Antantës së Vogël dhe veçanërisht nga Jugosllavia. Gjatë viteve të fundit ndihma financiare dhe udhëzimet ushtarake të bëra nga Italia në Shqipëri kanë shërbyer për intensifikimin e ndjenjës së nervozizmit dhe frikës në Ballkan dhe e kanë shtyrë Jugosllavinë të bëjë përgatitje të ethshme ushtarake për të luftuar depërtimin italian në Ballkan. Shqipëria është duke u bërë një peng në lojën e dy blloqeve konfliktuale në diplomacinë evropiane, një i kryesuar nga Italia dhe tjetri nga Franca. Ajo ka përfituar në një masë të caktuar nga ky konflikt interesash dhe ka pasur sukses në forcimin e unitetit kombëtar, së pari me ndihmën e Jugosllavisë dhe pastaj me ndihmën e Italisë. Çfarëdo motivesh të fshehura që mund të kenë pasur këto kombe, Shqipëria me shkathtësi dhe guxim e ka ruajtur pavarësinë e saj, edhe pse ajo ka qenë e detyruar për të bërë sakrifica të shumta. Nëse janë apo jo rrugët dhe urat e ndërtuara me ndihmën e parave italiane të destinuara për skemat ushtarake italiane, ato tani i shërbejnë qëllimeve të dobishme ekonomike për Shqipërinë, duke krijuar komunikimin normal midis pjesëve të ndryshme të vendit malor. Gjatë luftës Shqipëria ishte skena e pushtimeve të shumta.Grekë, serbë, ushtritë franceze, austriake dhe italiane luftuan njëri-tjetrin në Shqipëri dhe toka e saj e vogël ishte e ndarë në disa zona nën ndikimin e huaj, ndërsa njerëzit i ishin nënshtruar mjerimit. Në periudhën e luftës Ahmed Zogu, Mbreti i tanishëm, u internuan në Vjenë. Pavarësia e Shqipërisë e shpallur në vitin 1912, u ndërpre. Në Konferencën e Paqes në Paris pretendimet e saj ishin injoruar plotësisht .Delegatët shqiptar të kryesuar nga Mehmet bej Konica, vëllai i ministrit aktual shqiptar në Shtetet e Bashkuara, e vendosën shpresën e tyre tek Presidenti Wilson, si dhe i bënë thirrje delegacionit amerikan se Shtetet e Bashkuara, si një fuqi e painteresuar, të merrte përsipër mandatin e Shqipërisë.

Jugosllavia, Greqia dhe Italia ishin të etur për të siguruar “sferat e tyre të ndikimit”. Në 1919 u arrit një marrëveshje mes Clemenceau, Lloyd George dhe Nittit, në mungesë të përfaqësuesit amerikan, duke i dhënë mandatin e Shqipërisë, Italisë, nën Lidhjen e Kombeve dhe cënimin e disa pjesëve të Shqipërisë së Veriut Jugosllavisë. Shqiptarët protestuan kundër zgjidhjes së imponuar, e cila, do ta privonte pavarësinë dhe do të shkaktonte ndarje të vendit të tyre.

Presidenti Wilson e kundërshtoi energjikisht marrëveshjen se, ajo ishte arritur në mungesë të përfaqësuesve amerikanë dhe se ajo ishte e prirur për “ndarje të shqiptarëve midis tre pushteteve të ndryshme, në kundërshtim me  protestat e tyre”. Pavarësia e Shqipërisë u ruajt kur qeveria amerikane deklaroi se “pyetjet shqiptare nuk duhet të përfshihen në diskutimin e propozuar të Italisë dhe Jugosllavisë dhe Presidenti duhet të ripohojë se ai nuk mund të miratojë çdo plan i cili ngarkon me kompensim territorial Jugosllavinë në rrethet veriore të Shqipërisë me që ajo është e privuar nga diku tjetër … “dhe se” Italia dhe Jugosllavia u lanë për të zgjidhur mosmarrëveshjet e tyre, përmes negociatave të veçanta, me kusht që ato nuk duhet të vendosin kushte në kurriz të Shqipërisë”. Shqipëria u pranua si anëtare e plotë e Lidhjes së Kombeve në dhjetor 1920, pas një lutje dramatike në emër të pavarësisë së Shqipërisë nga ana e zotit Robert Cecil, në kundërshtim me protestat e bëra nga disa shtete ballkanike. Një vit më vonë ambasadorët e Britanisë së Madhe, Francës, Italisë dhe Japonisë, “duke pranuar se shkelja e këtyre kufijve ose e pavarësisë së Shqipërisë, mund të përbënte një rrezik për sigurinë strategjike të Italisë”, përfunduan një marrëveshje sipas së cilës “nëse Shqipëria në çdo kohë e ka të pamundur për të ruajtur integritetin e saj territorial, ajo do të jetë e lirë për të adresuar një kërkesë në Këshillin e Lidhjes së Kombeve për ndihmë “; se “qeveritë e Perandorisë Britanike, Francës, Italisë dhe Japonisë vendosën se, në rastin e sipërpërmendur, ata do të udhëzojnë përfaqësuesit e tyre në Këshillin e Lidhjes së Kombeve për të rekomanduar që rivendosja e kufijve territorialë të Shqipërisë t`i besohet Italisë”.  Edhe pse tashmë një vend anëtar i Lidhjes së Kombeve, Shqipëria nuk ishte konsultuar në lidhje me këtë marrëveshje, ajo protestoi kundër tij, duke deklaruar se nuk do ta njihte vlefshmërinë e saj. Këto ditë Italia e konsideron marrëveshjen e Ambasadorëve si një instrument detyrues ndërkombëtar që i njeh interesat e saj të veçanta në Shqipëri, por pakti shihet me dyshim dhe frikë nga fqinjët e Shqipërisë në Ballkan, marrëveshja ka shërbyer kështu si një shkak fërkimi dhe e ka bërë Shqipërinë një zonë të ndjeshme.

Në vitin 1920 italianët pushtuan Vlorën, në Jug të Shqipërisë.Udhëheqësit shqiptar të vendosur për ta çliruar vendin e tyre nga pushtimi i huaj, e detyruan ushtrinë italiane për t`u tërhequr.Atëherë ata filluan të organizojnë shtetin dhe të vendosin rendin. Ahmed Zogu ishte një nga udhëheqësit e rinj të shquar në qeverinë në të cilën ai ishte ministër i Brendshëm dhe më pas u bë kryeministër i identifikuar me emrin e tij. Në vitin 1924 regjimi i Zogut u përmbys nga një revolucion i udhëhequr nga peshkopi shqiptar Fan Noli.Ahmed Zogu, me disa nga kolegët e tij, nxitoi në Beograd për strehë dhe ndihmë.Qeveria revolucionare e Fan Nolit zgjati nga qershori deri në dhjetor 1924, kur Zogu, të cilin ajo e kishte dënuar me vdekje, u kthye fitimtar në Tiranë në krye të një ushtrie të vogël që kishte organizuar në Jugosllavi.Brenda një muaji pas kthimit të tij në Shqipëri, Zogu u zgjodh President i Republikës së Shqipërisë për shtatë vjet.Qeveria e tij nisi riorganizimin dhe modernizimin e vendit.Por, shpërthimet e pakënaqësive ndodhnin nga koha në kohë. Jugosllavët duke u miqësuar me Ahmed Zogun dhe duke e ndihmuar atë për të rimarrë pushtetin, priten që ai të adoptonte një orientim të fortë pro-jugosllav ose më anti-italian. Realizimine një politike të tillë Presidenti Zog e shikonte si të rrezikshme për vendin prandaj ai u përpoq të ndiqte një kurs të mesëm, pro-shqiptar.Papritmas, në vitin 1926, një kryengritje serioze ndodhi në Shqipërinë Veriore.Ahmed Zogu ishte i bindur se ajo kishte qenë e nxitur nga Jugosllavia.Si Italia dhe Jugosllavia i kishte propozuar atij një pakt të miqësisë dhe sigurisë. Kjo kryengritje shkaktoi që ai të merrte një vendim të shpejtë në favor të Italisë, dhe më 27 nëntor 1926, ai nënshkroi një pakt pesë-vjeçar të miqësisë dhe sigurisë midis Shqipërisë dhe Italisë. Ky dokument, i njohur si Pakti i Tiranës, deklaroi se Italia dhe Shqipëria “me qëllim të ri-zbatimit të marrëdhënieve të tyre të ndërsjellta të miqësisë dhe të sigurisë … pranojnë se çdo shqetësim i drejtuar kundër status quos politike, juridike dhe territoriale të Shqipërisë është në kundërshtim me interesin e tyre reciprok”. Nënshkrimi i Paktit të Tiranës hodhi tek fqinjët e Shqipërisë tmerr dhe alarm. Një vit më vonë, menjëherë pas nënshkrimit të Traktatit Franko-Jugosllav, u nënshkrua një traktat aleance midis Italisë dhe Shqipërisë, për një periudhë prej njëzet vjetësh. Një kredi prej 50.000.000 franga ari iu dha Shqipërisë nga Italia, nëpërmjet një grupi financiar italian, të njohur si SVEA. Banka Kombëtare e Shqipërisë u krijua nën mbikëqyrjen e këtij grupi. Një program i madh i punëve publike është iniciuar dhe financuar nga kjo hua, në Shqipëri erdhën organizatorë italianë, inxhinierë dhe kontraktorë. U ndërtuan rrugë, ura dhe ndërtesa publike. Çdo veprim në Ballkan është shqyrtuar si nën një mikroskop.Jugosllavët përpjekjet e italianëve në Shqipëri i shikonin me dyshim.Ata i konsideronin traktatet italo-shqiptare, kreditë dhe fluksin e organizatorëve dhe instruktorët italianë si pjesë e një skeme politike dhe ushtarake për të siguruar një fortesë në Adriatik, me qëllim të thekshëm Ballkanin.Beogradi e konsideronte një program të tillë si një sfidë të drejtpërdrejtë ndaj Jugosllavisë.Situata ishte e rrezikshme. Më 1 shtator 1928, Presidenti Zog u shpall mbret i shqiptarëve nga Asambleja Kushtetuese dhe republika u bë mbretëri. Alberto Pariani, ndihmoi për të organizuar dhe trajnuar ushtrinë shqiptare. Xhandarmëria u organizua dhe u drejtua nga gjenerali britanik Sir Jocelyn Percy.Gjykatat u riorganizuan.Shkolla të reja u hapën. Një tempo të shpejtë u prezantua në këtë vend të vogël ku në të kaluarën “gjërat mund të realizoheshin vetëm nëse keni pasur mjaft duhan dhe durim”. Kur Pakti pesëvjeçar i Miqësisë dhe Sigurisë skadoi, Mbreti Zog nuk pranoi ta rinovojë atë, pavarësisht presionit të Musolinit. Mbreti Zog pohonte se traktati nuk ishte më i nevojshëm, pasi ai nuk kërcënohej nga asnjë pushtet nga jashtë me qëllim për ta mbrojtur atë. Ai, gjithashtu vuri në dukje se marrëveshja e

tij e aleancës me Italinë, e cila do të mbetej në fuqi për disa vite, mbulonte të gjitha pikat lidhur me bashkëpunimin e përzemërt në mes dy kombeve. Ndërkoh gjendja ekonomike dhe financiare e Shqipërisë kishte arritur në një fazë kritike. Italia u afrua përsëri për ta ndihmuar Shqipërinë duke i dhënë dhjetë hua vjetore prej 10.000.000 franga ari secila. Fqinjët e Shqipërisë u alarmuan, duke besuar se propozimi i Italisë nuk duhet të ishte asgjë tjetër se sa një subvencionim i ri për qëllime ushtarake. Kreditë vjetore duhej të shpenzohen nën mbikëqyrjen e një komisioni të përzier shqiptaro-italian. Shqipëria pranoi dhe dy huatë e para vjetore janë bërë edhe pse jo në mënyrë të plotë. Kredia e tretë vjetore, këtë vit, është mbajtur sepse Shqipëria nuk po përmbush kushtet e marrëveshjes në lidhje me “bashkëpunimin e përzemërt”. Kur Italia i la të kuptohej Mbretit Zog, rreth një vit më parë, se një bashkim doganor mes Italisë dhe Shqipërisë do të ishte i këndshëm për Italinë dhe do të ishte avantazh i madh në Shqipëri, Mbreti Zog e hodhi poshtë sugjerimin, duke lënë të kuptohej se një marrëveshje e tillë jo vetëm që do të irritonte fqinjët e tij ballkanikë, por se gjithashtu ajo mund të krijonte një tronditje në të gjithë Evropën. Italia pastaj u inatos nga një ndryshim i papritur në Kushtetutën shqiptare, e cila çoi në mbylljen e disa shkollave të huaja dhe provinciale.Qeveria shqiptare ka shpjeguar se kjo masë ishte e nevojshme për momentin, për të konsoliduar unitetin kombëtar nëpërmjet sistemit të shkollave publike, si dhe për të parandaluar propagandën e huaj anti-nacionaliste.Italianët refuzuan të pranojnë drejtorë administrative shqiptar në shkollat e tyre.Ata i mbyllën shkollat dhe dërguan instruktorë e tyre përsëri në Itali. Urtësia e ligjit të ri të Shqipërisë në lidhje me sistemin e saj shkollor ishte e diskutueshme, në funksion të mungesës aktuale të edukatorëve të trajnuar shqiptar. Qeveria italiane, duke e ditur mirë gjendjen e dëshpëruar financiare të Shqipërisë, miratoi një politikë vigjilente pritje.Importet e Italisë nga Shqipëria janë duke shkuar poshtë. Italianët e mohuan se ata dëshironin ndonjë lëshim të ri në Shqipëri, që ata të kenë kërkuar kontrollin e ushtrisë, xhandarmërisë apo të degëve të tjera të qeverisë. Ata thanë se të gjith atë që donin ishte miqësia, bashkëpunimi i përzemërt dhe ndikimi kulturor. Mbreti Zog nuk pranoi të rihapë shkollat, por bëri një gjest të vullnetit të mirë duke  urdhëruar se gjuha italiane duhet të bëhet e detyrueshme në shkollat e mesme shqiptare. Kjo nuk ka mjaftuar për të kënaqur italianët dhe ata po i vonojnë kreditë e premtuara vjetore.Atëherë mbreti Zog urdhëroi një reduktim drastik në buxhetin e 1934.Ai reduktoi shpenzimet e ushtrisë me gati gjysmën e harxhimeve, gjithashtu prezantoi shkurtimet e një të katërtën e pagës së tij dhe shpenzimeve të oborrit mbretëror për këtë vit.E gjitha kjo ka ndihmuar për të rritur popullaritetin e Mbretit Zog në mesin e shqiptarëve, por Roma është ende e zemëruar.

Shqipëria, duke e ditur mirë se shpresa e saj e vetme qëndron në zhvillimin paqësor është përpjekur për ta nxjerrë veten nga pengesat politike, të cilat rrezikojnë marrëdhëniet miqësore me fqinjët e saj ballkanikë. Italia, Jugosllavia dhe Greqia kanë deklaruar vazhdimisht se ato ishin kundër shkeljes së pavarësisë së Shqipërisë.Ndërkohë beteja diplomatike mes Musolinit dhe Mbretit Zog është duke vazhduar.Deri tani Mbreti Zog duket se ka qenë fitimtarë, për arsye se fuqia e Shqipërisë qëndron në dobësinë e saj. Ajo ka përfunduar kohët e fundit një marrëveshje të favorshme tregtare me Greqinë dhe tani është duke negociuar një traktat të ri tregtar me Jugosllavinë. Këto janë simptomat e pagabueshme të një bashkëpunimi më të ngushtë mes Shqipërisë dhe fqinjëve të saj ballkanikë. Nëse Shqipëria arrin në vendosjen e marrëdhënieve të përzemërta me fqinjët e saj ballkanik pa shkaktuar armiqësinë e Musolinit, vendi i vogël në Adriatik, i quajtur “Toka e harruar e Europës”, do të jetë në gjendje për të zhvilluar në mënyrë paqësore dhe me sukses mundësitë e saj potenciale bujqësore dhe ekonomike.

*Studiues-Instituti i Historisë, Tiranë