OCTAVIO PAZ, POEZI DHE FRYMËMARRJE
Étiemble* pranon se kënaqësia poetike mund të jetë me origjinë fiziologjike. Më saktë: vjen prej muskujve dhe organit të frymëmarrjes. Dhe për të përligjur pohimin e tij nënvizon se masa e vargut aleksandrin francez – koha që vonohemi për ta shqiptuar – përkon me ritmin e frymëmarrjes. Po ashtu ndodh edhe me njëmbëdhjetërrokëshin spanjoll e me atë italian. Megjithatë, Étiemble nuk na shpjegon se si dhe pse na shkaktojnë kënaqësi vargjet e masave më të shkurtra apo më të gjata. Gjatë shumë shekujsh tetërrokëshi qe vargu kombëtar spanjoll dhe, po ashtu, pas reformës së Garsilasos tetërrokëshat e romancës vazhdojnë të jenë mjet i qëndrueshëm për poetët e gjuhës tonë. A mund të mohohet kënaqësia me të cilën dëgjojmë dhe themi tetërrokëshin tonë të vjetër, vargjet e gjata të Uitmanit apo vargjet e bardha të isabelinëve*? Duket se masa varet më shumë nga ritmi i gjuhës – siç ka treguar poeti Tomas Eliot në një ese shumë të njohur, kënaqësia vjen prej muzikës së bisedës – se sa nga fiziologjia. Masa e vargut gjendet qysh në embrion, në masën e frazës. Ritmi verbal është historik dhe shpejtësia, ngadalësia ose tonalitetet që arrin gjuha në këtë apo atë moment, në këtë apo atë gojë, priren për t’u kristalizuar mandej te ritmi poetik. “Ritmi i epokës” është diçka më shumë se një shprehje e figurshme dhe mund të bëhej një model historie për çdo komb – dhe për çdo njeri – nisur nga ritmi i vet jetësor. Ky ritëm – koha e veprimit, e mendimit dhe e jetës shoqërore – është gjithashtu e mbi të gjitha ritëm jetësor.
Shpejtësia marramendëse dhe fluturake nga Lope de Vega te Kalderoni bëhet madhështore, shëtitje emfatike përmes gjuhës; poezia e Huidobros* është një varg të shtënash verbale, siç i përshtatet temperamentit të tij dhe atij të brezit të pasluftës së parë botërore që sapo zbulonte shpejtësinë mekanike; ritmi i vargjeve të Cesar Vajehos* rrjedh prej të folmes peruane… Kënaqësia poetike është kënaqësi verbale dhe është bazuar te gjuha e një epoke, e një brezi dhe e një komuniteti.
Nuk e mohoj që ekziston një lidhje e padyshimtë midis frymëmarrjes dhe vargut: çdo fakt shpirtëror është gjithashtu edhe fizik. Por kjo lidhje nuk është e vetmja e as përcaktuesja, sepse, po të ishte ashtu, do të kishte vargje vetëm të së njëjtës masë në të gjitha gjuhët. Të gjithë e dimë se japonezët nuk praktikojnë veç metrikën kon – pesë dhe shtatërrokësh -, ndërsa arabët dhe hebrenjtë preferojnë vargjet e gjata. Të recitosh vargje është një ushtrim frymëmarrës, veç është një ushtrim që nuk përfundon në vetvete. Të marrësh frymë mirë, plotësisht, thellë, nuk është vetëm një praktikë higjiene e as vetëm sportive, por një mënyrë për t’u bashkuar me botën dhe për të marrë pjesë në ritmin universal. Të recitosh vargje është si të vallëzosh me lëvizjen e përgjithshme të trupit tënd dhe të natyrës tënde. Parimi i analogjisë apo përkimi kryen këtu një funksion vendimtar. Recitimi ka qenë – dhe vazhdon të jetë – një rit. Aspirojmë dhe thithim botën, mbushemi me botën, në një akt që është ushtrim frymëmarrjeje, ritëm, imazh dhe ndjenjë, në unitet të pandashëm. Frymëmarrja është një akt poetik sepse është një akt kungimi. Aty, dhe jo te fiziologjia, qëndron ajo që Étiemble e quan “kënaqësia poetike”.
I njëjti kritik thotë se për André Spire – teoricien francez për vargjet e lira – kënaqësia poetike reduktohet në një lloj gjimnastike, ku marrin pjesë buzët, gjuha dhe muskujt e tjerë të gojës bashkë me fytin. Sipas kësaj doktrine të mprehtë, çdo gjuhë, që të flitet, lyp një seri lëvizjesh muskulore. Vargjet na shkaktojnë kënaqësi sepse provokojnë dhe nxitin lëvizje të këndshme të muskujve. Kjo shpjegon pse disa vargje “tingëllojnë bukur”, ndërkohë që të tjerë, me të njëjtin numër rrokjesh, nuk “tingëllojnë” dhe aq mirë; që vargu të jetë i bukur, fjalët duhet të jenë vendosur në frazë në atë mënyrë që shqiptimi i tyre të bëhet me lehtësi, pa sforcim. Ashtu si edhe vrapuesi në garën me pengesa, recituesi hidhet nga një fjalë te tjetra dhe kënaqësia që i shkakton kjo garë vrapimi, me kthesa dhe kapërcime, në një labirint që i ngacmon dhe i josh ndjenjat, nuk është i një natyre të ndryshme nga ajo luftëtarit apo e notarit. Gjithçka thamë më lart për poezinë si frymëmarrje është e zbatueshme në këto ide: ritmi nuk është një kumbim i izoluar, as një vlerë e thjeshtë dhe as kënaqësi muskulore, por të gjitha këto së bashku, në unitet të pazgjidhshëm.
——————————————————
* Jean de Étiemble (1909 – 2002) – shkrimtar dhe linguist francez.
* Isabelinët – poetë dhe dramaturgë të epokës angleze të Isabelës i (1533 – 1603) dhe pas saj të cilët në veprat e tyre përdorën vargjet e bardha.
* Vicente Huidobro (1893 – 1948) – një ndër poetët e mëdhenj kilianë, iniciator dhe eksponent i lëvizjes estetike të quajtur kreasionizëm.
* Cesar Vajeho (Cezar Vallejo 1892 – 1938) – poet dhe shkrimtar peruan që sipas kritikut amerikan Thomas Merton “është më i madhi poet universal pas Dantes”.
Përktheu nga origjinali Bajram Karabolli