Himara, para disa shekujsh, sidomos pas vdekjes së Skënderbeut, quhej gjithë krahina e Labërisë së sotme, domethënë duke nisur nga Radhima, në Lekel e në Butrint. Dhe, siç dihet nga historia, ajo krahinë qe ndër zonat që i rezistoi turkut shekuj me radhë. Aty sulltanët kanë thyer kokën e tyre, aty gjetën strehë shumë nga shqiptarët, që nuk duruan dot zgjedhën turke. Gjatë viteve tridhjete, revistat “STUDI ORIENTALI”; “STUDI ALBANESI” dhe veçanërisht Nilo Borxha, kanë nxjerrë nga arshivat e Vatikanit dokumente të rëndësishme për Himarën, sidomos për shekujt XVI, XVII, XVIII. Po ç’janë këto dokumente?

Janë relacionet dhe letrat e misionarëve bazilianë në Shqipëri. Këta misionarë bazilianë, shumica arbëreshë ose me kombësi të tjera, po që dinin shqipen, më shumë për interesa politike se sa fetare, erdhën në Himarë. Prandaj shohim krerët e Himarës t’i drejtohen mbretit të Napolit, Papës së Romës, Spanjës, Polonisë, Rusisë për ndihmë materiale dhe jo bekime apostolike e lavdërime. Duke parë këtë gjendje në Himarë, Papa dërgoi misionarët e vet. Në një letër Neofit Rodino, misionar, midis të tjerave thotë “Jam kurdoherë midis malësorëve të mi të dashur, gjithnjë i zënë për t’i evangjelizuar dhe për të mësuar fëmijët e tyre….”. Pas Neofit Rodinos, punoi në shkolla edhe Kostantin Onofrio, për të çelur shkollë në shtëpinë e kapedan Lekës, mik i at Onofrios, që ishte në Dhërmi, ku jepte mësim në shkollën e atyshme. Edhe imzot Stanilas ka dhënë mësime në shkollën e Dhërmiut. Po ky, u luftua ashpër si dhe De Kamilis nga peshkopi ortodoks, i cili kur shkoi në Dhërmi dhe pa fëmijët të shkonin në shkollë e të mësonin, i mallkoi. Po pse i mallkoi? Pse dhespoti i Janinës ose i Delvinës që vareshin nga Fanari, mallkoi shkollat e atjeshme? Sepse ata mësonin shqip. Se librat që lexonin, ishin shqip dhe jo greqisht, siç ishin librat e Patriarkanës, që i shërbente verbërisht sulltanit. Sepse librat e Rodinës ose dhe Nilo Katalanos, siç do ta shohim më poshtë, ishin shqip se flisnin fshatrat e Himarës. Po të ishin greqisht, ata do të lexonin librat e Fanarit. Misionarët baziliane, nuk bënë punën e Patrarkanës që t’u mësonin nxënësve greqisht për të lexuar librat fetarë të Fanarit! Po dokumenti më i saktë, që vërteton se në atë shkollë mësohej vetëm gjuha shqipe, është puna e madhe e Nilo Katalanit. Në kohën e tij, në Dhërmi, shkolla ishte zgjeruar shumë. Aty vinin nxënës nga Dukati, Tërbaci, etj. “Gramatikën shqipe, Nilo Katalanoja e bëri për 80 nxënësit e tij të shkollës së Dhërmiut”. Atë përdorte për mësim. Ky bëri edhe një fjalor shqip-italisht…Sipas Zef Skirioit, kjo gramatikë dhe ky fjalor gjenden në duart e Skirojve.

Në kohën e Nilo Katalanos, që vdiq atje dhe varrin e ka në Shën Thanas të Dhërmiut, Patriarkana e ndezi më shumë luftën kundër shkollave shqipe. Dhespoti i Janinës, që shkonte rrallë në fshatrat e Himarës, mallkonte dhe shpifte kundër atyre që ndiqnin shkollat shqipe. Kjo luftë përshkruhet shumë në relacionet e bazilianëve. Kam shkruar dhe kam parë varrin e Nilo Katalanos që është brenda në Ajovimë të Shën Thanasit, një kishë e vogël nja pesëdhjetë metra nga shtëpia ku kam lindur….Akoma e mbajnë në gojë, brez pas brezi emrin e Papa Dhimitrit, stërnipërit e tij në Gjilek. Me këto pak gjëra, del se si para tre shekujsh në Dhërmi dhe në gjithë fshatrat e Himarës (Himarë, Vuno, Palasë) kishte shkolla shqipe. Stërgjyshërit tanë luftonin me pushkë në dorë, duke mbrojtur lirinë dhe nderin e tyre, po ishin dhe në luftë për shkollat shqipe, për të mësuar shkrim e këndim, për të lëvruar gjuhën stërgjyshërore, gjuhën trime. Qysh atëherë, Patriku i Stambollit, me anën e dhespotit të Janinës mallkonte dhe çkishëronte gjithë ata që mësonin ne shkollat shqipe, aq sa një nga misionarët shkruan midis të tjerave: “Kur erdhi Dhespoti i Janinës dhe pa nxënësit në shkollë dhe dëgjoi meshën nga Onofrio, iu vërsul dhe e kapi nga mjekra brenda në kishë…”. Vetëkuptohet egërsia e agjentëve të Fanarit, që s’lanë gjë pa bërë për të ç’kombëtarizuar krahinën heroike të Shqipërisë, Himarën e Labërinë.

Kristo Frashëri: Himara dhe përkatësia etnike e banorëve të 7 fshatrave

Në gjirin e shtatë fshatrave të Himarës ka një dallim në një pikë të rëndësishme. Tre nga vendbanimet e krahinës – Palasa, Himara dhe Dhërmiu – flasin brenda dhe jashtë shtëpisë shqip dhe greqisht. Katër fshatrat e tjerë, brenda dhe jashtë shtëpisë flasin vetëm shqip. Duhet patur parasysh se tre fshatrat e përmendura i kanë banesat e tyre afër detit. Për këtë arsye, ato merreshin kryesisht me lundrim, kurse kopshtarinë dhe blegtorinë e kishin si ekonomi ndihmëse. Pothuajse çdo familje kishte mjetin e saj të lundrimit, dikush anije, dikush varkë, sipas fuqisë ekonomike. Banorët e katër fshatrave të tjerë (Vuno, Qeparo, Kudhës dhe Pilur) me banesat e tyre në kodrina, larg buzës së detit, nuk merreshin, me ndonjë përjashtim, me detari, pra nuk kishin mjete lundrimi. Ata merreshin me kopshtari, blegtori dhe me emigracion. Si rrjedhim, sa herë që krahina e Himarës bëhej pre e fushatave ushtarake osmane, familjet e fshatrave kodrinore ngarkonin mbi kuaj teshat e shtëpisë dhe së bashku me familjet dhe bagëtitë e tyre strehoheshin përkohësisht në krahinën e Kurveleshit. Përkundrazi, banorët e tre fshatrave të buzëdetit, meqenëse nuk i merrnin dot anijet në krah, pasi ngarkonin mbi to familjet dhe orenditë e domosdoshme, lundronin në viset që nuk ndodheshin nën sundimin turk – në ishujt greke Jonianë (Korfuz) ose në brigjet italiane të Puljes dhe riatdhesoheshin, nganjëherë edhe pas disa vitesh, kur largohej rreziku turk…. Këto largime të përkohshme do të na shpjegojnë depërtimin e greqishtes (dikur, sikurse e pohojnë vetë krerët himariotë në një letër të tyren të vitit 1759, edhe të italishtes) tek banorët e tyre…. Sot në përgjithësi edhe historiografia shqiptare pranon se banorët e këtyre tre fshatrave, ndonëse jo të gjithë, e njohin greqishten. Por origjinën e saj, historianët shqiptarë e shpjegojnë me ndikimin që ka ushtruar kisha greko-fanariote në Shqipëri dhe pjesërisht me kontaktet tregtare, që këto fshatra kanë patur me qendra tregtare të afërta greke, kryesisht me Korfuzin dhe me ishujt e tjerë joniane…. Midis historianëve shqiptarë dhe atyre grekë ka pikëpamje të kundërta në tre drejtime. Sipas të parëve, banorët e këtyre tre fshatrave i përkasin kombësisë shqiptare dhe e kanë greqishten si gjuhë të dytë, sipas shkrimtarëve helenë ata i përkasin kombësisë greke dhe e kane shqipen si gjuhë të dytë.

E dyta, sipas të parëve idioma greqishte e këtyre tre fshatrave ka depërtuar nga jashtë në kohët e vona, sipas te dytëve ajo është me origjinë mesjetare, madje antike. Historianët shqiptarë e besojnë konstatimin e vëzhguesit të mprehtë anglez E. M. Leake, i cili pasi vizitoi Himarën më 1804 thotë: “Pothuajse të gjithë burrat dinë greqisht dhe ata që kanë qenë në kurbet, flasin edhe italisht; por gratë përgjithësisht s’dinë asnjë gjuhë tjetër veçse shqipes”. Të dytët, nuk e kanë kundërshtuar me argumente pohimin e M. Leake, i cili e thotë shkoqur se greqishtja në kohën e tij nuk ishte gjuhë familjare (marrë nga libri “Himara dhe përkatësia etnike e Himariotëve”).