Historiania ruse, Nina Smirnova, në librin “Historia e Shqipërisë përgjatë shekullit XX”, botuar nga “Ideart”, sjell dëshmi dhe fakte të reja përmes shfrytëzimit të arkivave të panjohura të Moskës, Beogradit, Parisit, Berlinit, Londrës, Romës, Athinës e Tiranës. Në këtë botim voluminoz prej gati 800 faqesh, përfshihen mbi 250 bibliografi të reja, të panjohura më parë. Smirnova ishte njohëse e shkëlqyer e gjuhës shqipe dhe njihte fare mirë frëngjishten, italishten dhe anglishten, lexonte gjermanisht dhe greqisht

Është koha e vendimi për mbledhjen e partive komuniste të të gjithë botës, kur vjen dënimi i Hrushovit për Shqipërinë, duke e cilësuar si “pabindur”. Cili ishte qëndrimi i Enverit brenda radhëve të partisë pas “prishjes” me BS-në? Enveri akuzon Liri Belishovën si bashkëpunëtore e sovjetikëve, një moment kur Enveri nis raprezaljet e reja  brenda partisë. Është historiania ruse, Nina Smirnova, në librin “Historia e Shqipërisë përgjatë shekullit XX”, botuar nga “Ideart”, sjell dëshmi dhe fakte të reja përmes shfrytëzimit të arkivave të panjohura të Moskës, Beogradit, Parisit, Berlinit, Londrës, Romës, Athinës e Tiranës. Në këtë botim voluminoz prej gati 800 faqesh, përfshihen mbi 250 bibliografi të reja, të panjohura më parë. Smirnova ishte njohëse e shkëlqyer e gjuhës shqipe dhe njihte fare mirë frëngjishten, italishten dhe anglishten, lexonte gjermanisht dhe greqisht. “Shqipëria, vendi më i vogël e më i dobët i Evropës, që e fitoi pavarësinë kombëtare në fillim të shekullit XX, në vitin 1912, në jubileun e vet të njëqind vjetorit si shtet, duhet të ndahet më në fund nga emri i vendit më të varfër të Evropës, i cili e ka ndjekur pas gjatë gjithë kësaj kohe”, kështu shprehet Nina D.Smirnova (1928-2001) doktore e shkencave historike, albanologe dhe përkthyese, që është një nga autoret më serioze që është marrë me studimin dhe interpretimin e historisë shqiptare. Ajo është e njohur jo vetëm në botën akademike ruse, por edhe në arenën ndërkombëtare për qëndrimet që ka mbajtur ndaj Shqipërisë dhe kontributin në pasurimin e historiografisë shqiptare me argumente, interpretime dhe dëshmi arkivash të panjohura dhe të paqëmtuara gjer sot.

Këndvështrimet nga e cila ajo e sheh historinë e Shqipërisë hedhin dritë mbi mjaft anë të errëta, të shtrembëruara e pak të njohura mbi figurat, personazhet, personalitetet dhe momentet historike më kulmore gjatë shekullit XX-të.

***

Së bashku me ministrin e atëhershëm të mbrojtjes, marshallin P.J.Malinovski, Hrushovi vizitoi bazën ushtarake-detare të vendeve të Traktatit të Varshavës në Pasha Liman, pastaj shkoi në jug, në Liqenin e Butrintit. Pasi panë dy bazilikat antike, amfiteatrin antik, rrënojat e banjës termale, ku, sipas legjendës, kishte qenë shëronjës vetë Asklepi, miqtë sovjetikë qëndruan në lagunën, që lidhej me detin nëpërmjet një kanali të vogël dhe njëri prej tyre tha: “Çfarë baze e mrekullueshme do të ishte për nëndetëset, po të çahej ky rrip toke”.

Siç kujton më pas Hoxha, Hrushovit pak i interesonte, se po të realizohej kjo i dhe, do të përmbyteshin monumente të paçmueshme të kulturës ilire antike. Një sakrilegj të tillë mbi natyrën dhe historinë e tyre, shqiptarët nuk do t’ia falnin as Hrushovit e as Malinovskit. Një shije të keqe te mikpritësit la dhe kthimi i parakohshëm i delegacionit në atdhe. Afati dhjetëditor i vizitës doli se ishte tepër i gjatë për Nikita Sergejeviçin, që nuk rrinte dot duarkryq. Ndryshimi në orientimin e politikës së jashtme të Shqipërisë ndodhi tamam atëherë, kur ndërthurja e monumenteve politike dhe ekonomike premtonte për udhëheqjen e PPSH-së përfitime më të mëdha po të ndërronte partnerin kryesor.

Vendimi për mbështetjen e PK kineze nuk qe i menjëhershëm. Madje, gjatë mbledhjes së Bukureshtit, në qershor të vitit 1960, në të cilën morën pjesë përfaqësuesit e disa partive komuniste e punëtore, që kishin shkuar në kongresin III të Partisë Punëtore të Rumanisë, shqiptarët nuk shprehën mos pajtim të hapur me qëndrimin e delegacionit të PKBS-së. Sipas marrëveshjes paraprake, përfaqësuesit e partive komuniste të vendeve të bashkësisë socialiste, që merrnin pjesë në kongres, do të caktonin vendin dhe datën për mbledhjen e të gjitha partive komuniste të botës. Por, në vend të kësaj, vetëm disa orë përpara fillimit të mbledhjes, delegacioni sovjetik shpërndau një material konfidencial me kritika për PK kineze, i cili do të diskutohej në një seancë të mbyllur. Kryetari i delegacionit të PPSH-së, Hysni Kapo, pas këshillimeve me Tiranën, nuk pranoi të merrte pjesë në takim, duke e quajtur të domosdoshme, që mosmarrëveshjet midis PKBS-së e PKK-së të zgjidheshin me bisedime dypalëshe.

Qëndrimin e PPSH-së Hrushovi e quajti “një akt rebelimi”, por, në fund të fundit, u vendos t’i ktheheshin planit të mëparshëm dhe pjesëmarrësit zgjodhën Moskën si vendin  e mbledhjes së të gjitha partive komuniste e punëtorë, ndërsa, si datë nëntorin e po atij viti. Metodat e forcës për të ndikuar mbi Shqipërinë u bënë përcaktuese në politikën e atëhershme të Moskës. Për të mos rrezikuar, duke dalë hapur kundër partisë komuniste më të madhe të Lindjes, Hrushovi vendosi ta bënte këtë në mënyrë të tërthortë, “duke ndëshkuar” Shqipërinë e pabindur. Kërkesat e saj për blerjen e drithit shtesë, për shkak të prodhimit të keq e për të cilin ajo kishte nevojë të ngutshme, filluan të plotësoheshin me vonesë dhe jo në sasinë e kërkuar, Tirana u detyrua t’i drejtohej për ndihmë Francës.

U pezullua, gjithashtu, kërkesa për dërgimin e traktorëve sovjetikë. Veprime të tilla patën efektin e kundërt, ecjen drejt një konflikti të hapur.

Në shtator të vitit 1960, delegacioni shqiptar, i pranishëm në punimet e komisionit politik të OKB-së, nuk e mbështeti propozimin bullgar për çarmatimin e plotë të rajonit të Ballkanit, ndërsa, fill pas kësaj, doli kundër projekt-rezolutës polake për sesionin XV të Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së, e cila përfshinte pikën për ndërprerjen e krijimit të bazave ushtarake në territore të huaja e që ishin miratuar nga të gjithë përfaqësuesit e vendeve socialiste.

Rritja e tensionit në marrëdhëniet sovjeto-shqiptare shkaktoi alarm te shumë drejtues të partisë. As riorientimi i hapur drejt Kinës nuk gjeti mbështetjen të njëzëshme. Dyshja Hoxha-Shehu, që në këtë kohë përbënte një binom të qëndrueshëm, zgjodhi taktikën jezuite: nga njëra anë, në dukje, vazhdonte të hiqej sikur baza e politikës vazhdonte të ishte bashkëpunimi me BRSS-në, ndërsa, nga ana tjetër, piketonte zhvendosjen e atyre, që nuk e kuptonin, apo nuk donin ta kuptonin ndërrimin e ardhshëm të kursit.

Nga 9 shtatori i vitit 1960, në shtyp filluan të dilnin njoftime të shkurtra: “Pasi shqyrtoi gabimet e rënda në zbatimin e vijës së partisë, të bëra nga shoqja Liri Belishova, anëtare e Byrosë Politike dhe sekretare e KQ të PPSH-së, plenumi i KQ të PPSH-së, vendosi njëzëri ta përjashtojnë atë nga radhët e plenumit të KQ të PPSH-së”. Atë e zëvendësoi kandidati i Byrosë Politike, Ramiz Alia. Po ashtu, ky plenum përjashtoi nga partia “për veprimtari armiqësore”, veteranin e lëvizjes komuniste të Shqipërisë, kryetarin e komisionit të Revizionimit të KQ të PPSH-së, Koço Tashkon. Belishovën e akuzuan se mbështeste vazhdimin e bashkëpunimit me Bashkimin Sovjetik, si kundërpeshë e riorientimit drejt Kinës. E vërteta është se, në qershor të vitit 1960, ajo kishte qenë në Pekin, në përbërje të delegacionit qeveritar shqiptar, të kryesuar nga kryetari i Presidiumit të Kuvendit Popullor të RPSH-së, Haxhi Lleshi. Udhëheqësit kinezë-Lui Shao Çi, Çu En Lai, Ten Siao Pin-gjatë bisedës me kolegët shqiptarë, kishin përshkruar në mënyrë të hollësishme tërë gamën e divergjencave parimore me politikën e PKBS-së që, sipas tyre, ishte larguar nga vija klasore leniniste.

 

Peres De Kuelar, “liron” Liri Belishovën pas 30 vjetësh internim

Liri Belishova ndodhej në Pekin kur shkarkohet nga të gjitha privilegjet e Partisë, dhe akuzohet për bashkëpunim me rusët, duke e çuar në internim, ku kaloi 30 vite. Pas kësaj skeme qëndronte prishja e marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik. Çfarë përmbante fjalimi i Enverit në mbledhjen e 81 partive në Moskë? Cili ishte akuza kundër partisë komuniste jugosllave dhe asaj sovjetike? Si reagoi partia komuniste sovjetike ndaj “rebelimit” të delegacionit shqiptar? Enver Hoxha refuzon bisedën private që u kërkoi Hrushovi pas mbledhjes së 81 partive.

***

Udhëheqësit kinezë-Lui Shao Çi, Çu En Lai, Ten Siao Pin-gjatë bisedës me kolegët shqiptarë, kishin përshkruar në mënyrë të hollësishme tërë gamën e divergjencave parimore me politikën e PKBS-së që, sipas tyre, ishte larguar nga vija klasore leniniste.

Në veçanti, ata mendonin se bashkekzistenca paqësore dhe gara me vendet kapitaliste, ishte një ide antimarksiste dhe se fitorja mbi imperializmin dhe triumfi i socializmit në të gjithë botën mund të realizohej vetëm me anë të forcës. Nuk përjashtohej as përdorimi i armëve bërthamore e për pasojë, vdekja e miliona njerëzve. Por ata që do të mbeteshin gjallë, sipas ideologëve kinezë, mbi gërmadhat e një shoqërie të vjetër e të kalbur, do të ndërtonin një jetë të re e të lumtur.

Në këtë kohë, kishte përfunduar përgatitja për mbledhjen ndërkombëtare të partive komuniste në Bukuresht dhe në takimin, që u bë në ambasadën shqiptare në Pekin, me këshilltarin e ambasadës të BRSS-së, anëtarët e delegacionit e informuan atë shkurt, për qëndrimin e kinezëve.

Rruga e kthimit për në atdhe kalonte nëpërmjet Moskës dhe L. Belishova u foli personaliteteve partiake, që kishin dalë për të takuar delegacionin, për përshtypjet e veta nga vizita në Kinë. Kur u kthye në Tiranë, mësoi se Hoxha dhe Shehu kishin vendosur ndërrimin e kursit drejt Kinës. Pas shqyrtimit të veprimtarisë së delegacionit, anëtarët e tij, gjithashtu anëtarë të Byrosë Politike të KQ-së, morën vërejtje, siç u tha “duke marrë parasysh arsimimin e ulët politik”, ndërsa L. Belishova, me vendim të Komisionit Special të MPB-së, u internua për një afat të pacaktuar. Ajo u lirua pas 30-vjetësh, më 1990, si pasojë e vizitës së sekretarit të përgjithshëm të OKB-së, Peres De Kuelar në Shqipëri.

Në nëntor të vitit 1960, në Konferencën e 81 partive në Moskë, E. Hoxha doli në mbështetje të referatit të ten Siao Pinit. Ai përsëriti argumentin e palës kineze dhe deklaroi se ishte kundër qëndrimit të PKBS-së për bashkekzistencën paqësore, për rrugët e kalimit në socializëm e për kultin e individit të Stalinit. Më hollësisht Hoxha u ndal në problemin jugosllav, duke argumentuar domosdoshmërinë për t’u kthyer te vlerësimi i vitit 1949. Ai foli për synimet e udhëheqjes së PKJ-së për të imponuar me forcë idetë e veta revizioniste dhe e përforcoi këtë tezë me argumentat: a) Rankoviçi në krye të shërbimit të sigurimit (UDBA) bëri fushatë për asgjësimin fizik të shqiptarëve të Kosovës dhe Maqedonisë, b) UDBA përgatit arratisjen e Liri Gegës dhe Deli Ndreut që, më pas, nga Jugosllavia të drejtonin sulmin kundër Shqipërisë, c) Titoja organizoi kundërrevolucionin në Hungari, ç) jugosllavët bënin marrëveshje me grekët për të copëtuar Shqipërinë. Për dy pikat fundit Hoxha shtoi se udhëheqja jugosllave kishte vepruar me miratimin e Hrushovit. Pjesën më të madhe të fjalimit Hoxha ia kushtoi ndihmës ekonomike të BS-së, duke e fajësuar udhëheqjen e PKBS-së se donte ta shndërronte Shqipërinë në një gjysmëkoloni agrare.

Hoxha vuri në dukje për të pranishmit se thelbi i mosmarrëveshjes i PPSH-së me PKBS-së nuk është për çështje të veçanta, por më i thellë. Ai nuk foli drejtpërdrejt për degjenerimin borgjez të shoqërisë sovjetike e të PKBS-së (këtë ai do ta deklaronte pas një viti), por zgjodhi e argumente me të cilat synonte të vërtetonte politikën shoviniste të shtetit të madh e të qeverisë sovjetike.

Fjalimi u kundërshtua me ashpërsi nga shumica dërrmuese e pjesëmarrësve të mbledhjes. Por jo pak i shqetësoi udhëheqësit shqiptarë. Në dallim nga kinezët e kujdesshëm, që linin pas vetes një rrugë për tu tërhequr, shqiptarët, pasi kishin bërë zgjedhjen, shkuan deri në fund, duke djegur pas vetes  të gjitha urat. Kreu i delegacionit kinez, Çu En Lai, më shumë heshti, duke lënë Ten Siao Pinin ta luante rolin kryesor në polemikat ideologjike. Por, më 1 dhjetor, ai qe i pari, që nënshkroi deklaratën e mbledhjes, duke shtyrë kështu për njëfarë kohe shpalljen e divergjencave midis PKK-së dhe PKBS-së. Ndërsa nga pala shqiptare, barrën e polemikës e mori mbi vete E. Hoxha. Udhëheqësit sovjetikë u përpoqën ta ndryshonin situatën dhe iu kërkuan Hoxhës e Shehut një bisedë private, por ata kundërshtuan në mënyrë të prerë dhe pa pritur mbarimin e mbledhjes, u kthyen në atdhe.

Në Sheshin e vjetër të Moskës ishin përgatitur dy postera masivë të dokumenteve mbi marrëdhëniet me PKK-në dhe PPSH-në. Nëse Çu En Lai nuk do të nënshkruante deklaratën, atëherë dhe delegacioneve iu shpërnda vetëm filipikja antishqiptare, ndonëse Hysni Kapoja, që kishte qëndruar në Moskë, nënshkroi dokumentet pëfundimtare të mbledhjes. Që atëherë, në praktikën e PKBS-së u rrënjos, për një kohë të gjatë zakoni, që për gabimet e PKK-së të kritikohej PPSH-ja.

Pas mbledhjes së Moskës, udhëheqja sovjetike i shtriu divergjencat ideologjike në sferën e marrëdhënieve ndërshtetërore, deri në shkëputjen e lidhjeve ekonomike. U anuluan nga pala sovjetike kreditë e negociuara për planin e tretë pesëvjeçar (1961-1965) dhe u kërkua shlyerja e kredive të dhëna, brenda afateve të caktuara. U larguan nga Shqipëria specialistët që punonin me ekonominë popullore, ndërsa studentët shqiptarë, përfshi këtu edhe ata, që studionin në institucionet e larta arsimore ushtarake, humbën të drejtën për të studiuar në BRSS.