Shkencëtarët islamë, dijetarët që ndikuan në rilindjen europiane

Shkencëtarët mesjetarë islamë kanë bërë zbulime të mëdha dhe kanë luajtur një rol vendimtar në globalizimin e shkencës. Deri në fund të shekullit të 7-të, kalifët islamë kishin pushtuar një pjesë të madhe të Afrikës Veriore dhe nën drejtimin e Kalifit Ibn Abd al-Malik Marwan (646-705) arabishtja u bë gjuha e perandorisë. Duke qenë një gjuhë e saktë dhe e qartë, e bëri atë ideale për transmetimin e njohurive në mes të pjesëve të ndryshme të kësaj perandorie të madhe. Deri në fund të shekullit VIII dhe fillimit të shekullit IX, sundimtarët islamë po fitonin shumë të ardhura nga kjo perandori fitimprurëse dhe kështu që kishin para për të investuar në dije. Një nga kalifët, Abdullah al-Mamun (djali i të famshmit Haroun al Rashid-it) erdhi në pushtet në 813 AD – dhe i është atribuuar edhe fillimi i epokës së artë të shkencave islame. Ai ngriti në Bagdad Al-Hikma-në apo Dhomën e të Urtëve, ndoshta qendra më e madhe e të mësuarit në botë në atë kohë. Fillimisht një qendër për përkthimin e teksteve shkencore nga vende të ndryshme të botës, ajo shpejt tërhoqi disa nga mendjet më të mëdha në perandorinë e madhe islame, si dhe jashtë saj.

Matematika, fizika dhe astronomia

Në shekullin VIII matematikani islam, Abu Ja’far Muhammad ibn Musa Al-Khwarizmi, shkroi një libër Kitab al-jabr w’al muqabala dhe nga fjala arabeal-jabr, pra nga titulli i këtij libri, është marrë edhe fjala algjebër, që do të thotë “restaurim”. Koncepti i një ekuacion, i cili është zgjidhur në mënyrë që të gjejë vlerën e një të panjohure x, i atashohet përsëri këtij dijetari. Libri i tij “Bazat e Matematikës”, i para i këtij lloji, është përkthyer në gjuhën latine dhe ka qenë vepra burimore e matematicienëve evropianë. Arabët kanë qenë zbulues edhe të vijës thyesore, si edhe të presjes decimale (dhjetore). Matematicienti arab, Gijasuddin Gjemshid al-Kashi, në veprën e tij të njohur Ar-Risala al-Muhtijja (Rrethi) ka llogaritur marrëdhënien mesatare ndërmjet perimetrit të rrethit dhe diametrit të saj në thyesën decimale. Madhësinë 2d e ka dhënë me decimale 16-shifrore në këtë mënyrë.Me përdorimin e simboleve është bërë një hap i madh në matematikë. Matematicienët më të njohur arabë, të cilët janë shërbyer me simbole ishin: Al-Khwarizmi, Ebu Kamil, Kosta ibn Luka, Sinan ibn al-Fatah, Al Kalasadi, Behauddin al-Amil, Gijusudin Gjemshid, Al-Kijashi, Ibn al-Hejsem, Sabit ibn Kurra, Al-Kahvi, Al-Hajjani etj. Sabit ibn Kurra, Al-Hazin, Al-Hajjan, Ibn al-Hejsem dhe Al-Kahvi, me rrugën gjeometrike kanë zgjidhur barazimet e shkallës së tretë dhe kështu me zbatimin e gjeometrisë kanë zgjidhur problemet algjebrike. Në këtë mënyrë ata kanë vënë themelet e gjeometrisë analitike me të cilën matematika ka lulëzuar në shekujt e ardhshëm. Ata kanë njohur edhe rrënjët iracionale. Ibn Junus dhe Ibn Hamza kanë njohur edhe vlerën praktike të logaritmeve. Ata kanë përgatitur rrugën për gjetjen e tabelave logaritmike. Shumëzimin dhe pjesëtimin e kanë zëvendësuar me mbledhje dhe me zbritje. Teorinë e logaritmeve më vonë e kanë përpunuar më detalisht Xhon Nejper (John Napier 1550-1617 matematicien skocez) dhe Herih Brigg. Ibni al-Hejsem në kërkimet shkencore mbi dritën dhe caktimin e pikës reflektuese në pasqyrat sferike, cilindrike, konike, konkave dhe konvekse ka përdorur planimetrinë dhe stereometrinë. Ai po ashtu ka sqaruar si dhe në ç’mënyrë mund të vizatojmë dy drejtëza të marra sipas dëshirës nga dy pikat e rrethit të njohur deri te pika periferike e rrethit që me tangjenten e asaj pike të formojë dy kënde të barabarta. Shumica e shkencëtarëve arabë astronominë e kanë konsideruar më tepër si matematikë e bazuar në vëzhgime dhe në llogaritje. Al-Fergani i njohur me emrin në Evropë Alfraganus, përmes veprës së tij “Bazat e astronomisë”, në mënyrë të fuqishme ka ndikuar në rilindjen evropiane. Vepra e tij si dhe “Trigonometria e trupave sferikë” e Al-Bejrunit dhe Al-Buzgjanit janë studiuar në universitetin e Bolonjës në Itali. Xhabir ibn Efleh në veprën e tij “Astronomia” në bazë të vëzhgimeve dhe matjeve arriti të vërtetojë se Marsi pas Hënës dhe Venerës është trupi qiellor me afër Tokës. Koperniku gjatë përpunimit të lëvizjes së trupave qiellorë ka pasur në dorë veprën e Xhabir ibn Eflehit. Ebu Is-hak al-Betrugji, nxënës i Ibn Tufejlit me veprat e tij shkencoro-astronomike ka arritur të tundë teorinë e Ptolomejit dhe në këtë mënyrë i ka kontribuar Kopernikut që të rrëzojë sistemin gjeocentrik, i cili shekuj me radhë konsiderohej si i saktë. Astronomia e Al-Betrugjinit është përkthyer në gjuhën latine. Veprën e ka përkthyer Mishel Skot në 1217 në Toledo, ndërsa është shtypur në Bolonjë në 1220. Pa dyshim se Koperniku gjatë përpunimit të sistemit heliocentrik ka pasur në dorë sistemin e madh matematik të astronomisë të Ptolomejit dhe “Lëvizja e trupave qiellorë” të Al-Ferganit, si dhe punimet e shkencëtarëve arabë në lëmin e trigonometrisë së trupave sferikë. Duke u konsultuar me veprat e cekura, Koperniku arriti të ndryshojë fotografinë e botës dhe të vërtetojë konstatimet e mëparshme mbi sistemin heliocentrik. Ndër astronomët mjaft të njohur të shek. X e.r. është edhe Al-Kahvi. Ai prej observatoriumit të Bagdadit ka vëzhguar lëvizjen e trupave qiellorë. Ka shkruar disa vepra mjaft të rëndësishme nga kjo fushë, që janë përkthyer në shumë gjuhë evropiane. Shumica mendojnë se Njutoni ka shfrytëzuar veprat e tij gjatë themelimit të llogaritjes diferenciale dhe integrale. Al-Kindin shumë historianë e numërojnë në mesin e tetë astronomëve më të njohur të shekullit të mesëm. Ndërsa italiani Xherollamo Kardano (1501-1576, matematicien, mjek, astrolog dhe filozof i natyrës, i cili ka dhënë formulën për zgjidhjen e barazimit të shkallës së tretë) Al-Kindin e numëron në mesin e 12 personave gjenialë, të cilët janë paraqitur në botë, duke pasur parasysh faktin se Al-Kindi ka lënë disa vepra shumë të rëndësishme nga astronomia. Më të njohura ndër to janë: “Batica dhe Zbatica”, “Qielli Azurn”. Në veprën “Qielli Azurn”, e cila është përkthyer në gjuhën latine, Al-Kindi mendon se ngjyra e kaltër nuk është karakteristikë vetëm për qiellin, por edhe për drita të tjera, të cilat zënë fill prej grimcave të pluhurit dhe të avullit në atmosferë.

Fizika dhe mekanika

Ibn Sina në veprën e vet Esh-Shifa ka shqyrtuar problemin e shpejtësisë së tingullit (zërit) dhe dritës. Ai thotë se drita është më e shpejtë se tingulli. Nëse një trup godet trupin tjetër në një largësi të caktuar, së pari do të shihet goditja se sa do të dëgjohet tingulli, sepse tingullit në krahasim me dritën i nevojitet kohë dhe hapësirë nëpër të cilën do të përcillet. Vetëtima shihet, ndërsa bubullima dëgjohet më vonë, por nuk shihet. Nëse kjo ndodhë së bashku, në të njëjtën kohë, atëherë vetëtimën do ta shohim në të njëjtin moment, ndërsa bubullimën pak më vonë, sepse tingulli (zëri) për ndryshim nga drita i nevojitet kohë që të kalojë hapësirë të caktuar dhe të arrijë deri te ne. Këtë kuptim të Ibn Sinas e hedh poshtë Ibn al-Hajthem dhe në bazë të eksperimenteve vërteton se edhe drita ka shpejtësi të caktuar, edhe për përhapjen e saj nevojitet kohë. Retë, sipas Ibn Sinas, formohen me kondensimin e avullit të ujit në ajër, që pastaj në formë të lëngët apo të ngurtë bie në tokë në formë të shiut, borës, breshërit etj. Shumë historianë, Ibn al-Hajthemin e numërojnë si fizikanin më të mirë të të gjitha kohërave, veçanërisht në lëmin e optikës, Evropa e njeh me emrin Al-Hazin. Nga fusha e fizikës ka shkruar rreth 25 vepra. Ibn al-Hajthem me aplikimin e metodës induktive në shkencat natyrore ka qenë paraardhës i Bekonës dhe shkencëtarëve të tjerë evropianë. Ai shkruan disa vepra shumë të rëndësishme nga optika: Natyra e dritës, Shpejtësia e dritës, Reflektimi dhe thyerja e dritës.

 Kimia dhe Mjekësia

Xhabir ibn Hajjan konsiderohet një ndër kimistët më të mëdhenj arabë. Ai ka vënë themelet e kimisë shkencore. Para tij, kimia ka pasur kryesisht karakter të shkathtësisë, e bazuar në eksperiencë. Me shkathtësi dhe me eksperiencë para Xhabir ibn Hajjanit janë përfituar disa metale, ngjyra, pëlhura, qelqi, yndyrat, erërat e ndryshme dhe mjetet, të cilat pengojnë kalbjen. Duke u marrë me punë eksperimentale, Xhabir ibn Hajjan ka treguar rëndësinë e eksperimentit.

Ebu Bekr ar-Razi ishte mjek dhe kimist mjaft i njohur arab. Disa e numërojnë ndër kimistët, i cili ka vënë themelet e saj. Ka konstruktuar dhe ka përshkruar mbi 20 instrumente metalike dhe qelqi. Kimia ka lënë gjurmë edhe në mjekësinë e tij. Kështu shërimin e shumë sëmundjeve, ia ka përshkruar reaksioneve kimike, të cilat ndodhin në trup. Materiet kimike i ka ndarë në minerale, bimore, shtazore dhe të përfituara (derivatet). Ar-Razi ka përgatitur edhe acide. Acidin sulfurik, të cilin e ka quajtur vaj sulfurik, ka përfituar me nxehjen e sulfatit të gjelbër. Ai ka përgatitur edhe alkoolin me destilimin e materialeve të ndryshme dehëse dhe sheqerit të fermentuar. Alkoolin e ka përdorur si bar. Ndër kimistët e njohur është edhe Al-Megjrit. Ai ka shkruar një vepër mjaft të gjerë nga kimia, e cila është përkthyer në gjuhën latine. Shumë shkencëtarë janë marrë me kimi edhe pse nuk kanë qenë kimistë të njohur si p.sh. Davud al-Antaki, Ibn al-Bejtar, Ibn Mejmun, Ibn an-nefis, Az-Zehravi etj.

Abu Ali Sina, filozofi persian (njihet edhe si Ibn Sina në arabisht ose Avicenna në Evropë – është i njohur jo vetëm si filozof, por edhe si një nga mjekët më të mëdhenj – dhe një prej filozofëve më të mëdhenj – të moshave të mesme. Kanuni i Mjekësisë ishte tekst standard mjekësor në botën islame dhe në Evropë për mbi 500 vjet deri në shekullin XVII. E shkruar në arabisht fillimisht ajo u përkthye më pas në gjuhë të tjera, duke përfshirë latinisht, frëngjisht, gjermanisht dhe anglisht.

Rayhan Abu al-Biruni (973 -1048)

Ndërsa Avicenna është i njohur në Perëndim, ka një tjetër shkencëtar islamik, ndoshta më të madh në madhështinë e mendjes së tij, por sigurisht më pak të njohur në botën joislamike. Ky ishte persiani Abu Rayhan al-Biruni, një shkencëtar që bëri përparime të rëndësishme si filozof, matematicien dhe astronom, por gjithashtu konsiderohet edhe si një teolog, gjeograf, mjek farmacist dhe interesat e të cilëve varionte nga gjeologjisë dhe antropologji në historinë dhe lingusitics. Ai mund të përshkruhet si ndoshta da Vinçi i botës mesjetare islamike – por fatkeqësisht është pak i njohur në botën perëndimore sot. Ibn Sina disa kapituj të veprës së vet të madhe “Ash-Shifa”, ia ka kushtuar zoologjisë. Në to ka përshkruar lloje të ndryshme të kafshëve. Prej organizmave ujorë, ka përshkruar shumë lloje të peshqve dhe të bretkosave, si dhe organizma të tjerë, të cilët vazhdimisht jetojnë në ujë ose përkohësisht të ngjitur për bazë si shpuzorët, guacat etj. Po ashtu në këtë vepër ka bërë fjalë edhe për eshtrat, venat, arteriet, membranat, lidhjet dej-dej si dhe lëvizjet e dëshiruara dhe mekanike të kafshëve.

 Minerologjia dhe gjeologjia

Mineralet dhe mineralogjia si shkencë kanë tërhequr një numër të madh të shkencëtarëve arabë. Shkencëtarët arabë kanë pranuar teorinë greke sipas së cilës tërë bota është ndërtuar prej katër elementeve: ajrit, ujit, dheut dhe zjarrit. Me kombinim të shkathtë të këtyre elementeve mund të përfitohet çdo materie, të cilën e dëshirojmë, kanë menduar grekët. Ky mendim ka tërhequr shumë shkencëtarë arabë të kërkojnë “gurin e diturisë”, me të cilën metalet jofisnikë do të shndërroheshin në argjend dhe ari. Vend të merituar në mes të arabëve ijatrokimist (kimia mjekuese) kanë qenë Ibn al-Bejruni. Al-Bejruni dhe Davud al-Antaki, ndërsa në mes të mineralogëve arabë Al-Bejruni ka shkruar disa vepra shumë të rëndësishme nga lëmi i mineralogjisë. Shumica e numërojnë në gjeologët më të mëdhenj dhe konsiderojnë se është e pamundur të shkruhet nga kjo fushë, e mos të theksohet kontributi i tij në zhvillimin e kësaj disipline shkencore. Al-Bejruni si dhe Al-Hejsemi kanë caktuar peshën specifike të shumë metaleve, ndërsa Al-Kazvini detajisht ka folur mbi gurët e çmueshëm: diamantin, rubinin, zymrytin etj., pastaj mbi arin, argjendin, bronzin, hekurin, plumbin dhe përpunimin e tyre, mbi naftën, fosforin dhe minerale të tjera dhe lëndët e para në tokë. Shumica e shkencëtarëve arabë, përveç mineralogjisë kanë studiuar edhe gemologjinë, petrografinë, okeanografinë, litosferën dhe degët të tjera të gjeologjisë. Utarid ibn Muhamed al-Hasib është siç thotë Sarton, shkencëtari i parë në gjirin e arabëve, i cili ka shkruar veprën nga lëmi i gemologjisë me titull “El-Xhevahiru ve-l-ehxharu (Gurët e çmueshëm), e pas tij vend të merituar zënë edhe Al-Kindi, Al-Bejruni dhe At-Tifasi. Ndër shkencëtarët arabë, të cilët kanë studiuar mbështjellësin e fortë të tokës, vend të merituar zë edhe Ibn Sina. Ai ka shkruar disa vepra shumë të rëndësishme nga kjo fushë. Në to ka analizuar përbërjen, ndërtimin dhe zanafillën e litosferës. Ka treguar se nën ndikimin reciprok të forcave të brendshme dhe të jashtme në mbulesën e fortë të Tokës. Ndikimi i forcave të brendshme sipas tij shfaqet në lëvizjen e korës së tokës, aktivitetit të vullkaneve dhe tërmeteve. Në mesin e shkencëtarëve të njohur arabë, të cilët kanë studiuar relievin e Tokës, zanafillën e saj dhe zhvillimin është Al-Mes’udi. Ai si edhe Ibn Sina kanë treguar në forcat e brendshme dhe të jashtme, të cilat me ndikimin reciprok formojnë relievin e sipërfaqes së tokës. Al-Mes’udi ka folur mbi qarkullimin e ujit në natyrë, mbi rrjedhjen e ujërave dhe lundrimin e kripës në det.