NJË MUZE QË HAP DEBAT

Nga Mirela Kumbaro*

Projekti i muzealizimit të Shtëpisë së Gjethit nuk është më një lajm i padëgjuar. Që kur e prezantuam më shumë se një vit më parë, projekt-idenë në publik, kam ndjekur me vëmendje reagimet, kritikat, sugjerimet Dhe nëse më lejoni të bëj një klasifikim të tyre do t’i ndaja në disa grupe:

– Ata që nuk pranojnë ta diskutojnë fare dhe e kritikojnë këtë projekt sido që të jetë, madje as që duan të dëgjojnë qoftë edhe për ta kritikuar. E hedhin poshtë se kësisoj është një argument më shumë për të batërdisur gjithçka bën kjo qeveri, pavarësisht nëse është stadium, muze, teatër, spital apo rrugë.

– Ka të tjerë që e hedhin poshtë sepse e quajnë kozmetikë, pasi para se të bënim këtë duhet të bënim shumë gjëra të tjera si për shembull muzealizimin e burgut të Spaçit. Meqë ende s’është bërë Spaçi, as këtë mos ta bënim.

– Pastaj janë ata të tjerët që e hedhin poshtë sepse misteri që ka mbështjellë këtë shtëpi, si dhe gjithë historinë e dosjeve, është më mirë të mos preket fare e të rrijë aty në terr, rreth të cilit gjithkush mund të thurë pëlhurën e vet pa ngjyrë, siç në fakt e kanë thurur në politikë e jashtë saj prej më shumë se 25 vitesh, dhe madje ende vazhdojnë ta bëjnë.

– Janë edhe ata që e pranojnë idenë e një muzeu të tillë, por që kritikojnë me domosdo konceptin, madje pa e njohur atë, kritikojnë një emër, një titull, një metaforë, duke shuar gjithë punën e bërë në dy vjet e që tash ka marrë formë, pra që merren me gjethen që mbulon shtëpinë dhe jo me dramën e diktaturës brenda shtëpisë.

– Pastaj janë ata që nuk ia shohin fare interesin dhe se mendojnë se kjo punë s’i hyn kujt në punë, dhe kot që hapim punë duke “zbuluar” kështu se kemi të tjera punë.

– Por ka dhe një grup shumice kureshtarësh, të interesuarish, qytetarë, ish-të përndjekur, banorë, studentë që presin rezultatin final, që duan të shohin pa të gjykojnë. Janë gazetarë që shpesh kanë ardhur ta vizitojnë, ta filmojnë, të bëjnë intervista e fotografi; media të vendit e të botës nga BBC te “Euronews”, nga “Le Monde te El Pais”, duke zbuluar Shqipërinë e panjohur.

Në të gjitha rastet, ky projekt tërheq vë- mendjen e publikut dhe medias. Po në fakt cili ishte qëllimi ynë? Pse i hymë këtij projekti? Në radhë të parë, nuk është një rastësi dhe as një improvizim. Personalisht, ndonëse lindur e rritur në Tiranë, më ka befasuar se si, edhe 25 vjet pas diktaturës, shumë vende tipike të regjimit vijonin të mbeteshin të mbyllura, krejt në padijen tonë, ose të pashfrytëzuara duke u lënë të rrënoheshin e, ca më keq, duke fshehur në mënyrë profane copën e historisë që mbajnë brenda. Thjesht t’i hapësh nuk mjafton. Por që duhen hapur, për këtë s’ka dilemë. Thjesht ideja t’i bësh të vizitueshme, nuk mjafton.

Mirëpo, që t’i bësh të vizitueshme kërkon në radhë të parë projekt dhe investim. Diktatura që kaluam nuk është vetëm një faqe në tekstin e historisë në shkollë, tekst i cili ndërronte ngjyrë e theks sa herë janë ndërruar qeveritë, e ndoshta do të na duhet të presim ende disa breza sa shkrimi i historisë sonë të shekullit XX të qetësohet nga tallazet e mosmarrëveshjet ballkaniko-mesdhetare të historiografëve. Duke i rezistuar tundimit të studiuesit që jeton brenda meje, po nxitoj të them së shkrimi i historisë nuk është detyrë e politikës dhe as nuk mëtoj t’i shkoj asaj hullie.

Por, është detyrë e politikës të ndërtojë mekanizma financiarë dhe profesionalë që dëshmitë e kohës të mos vdesin, që dëshmitarët të mund të shprehen, që dokumentet arkivore të mos zhduken e ca më keq të transformohen, apo të keqpërdoren siç, mos o Zot, janë përdorur duke na i tundur para hundës herë si lecka kutërbuese e herë si pisqolla. Është detyrë e të gjithë shoqërisë shqiptare të kontribuojë në nxjerrjen në pah të të vërtetave, të tregimit të vuajtjeve dhe të martirëve, të viktimave dhe të mekanizmave që prodhuan viktima.

Një prej tyre ishte dhe psikoza e terrorit, e përgjimit, e presionit, e përndjekjes që ka dhunuar në ferrin e diktaturës mijëra shqiptarë, por edhe që në fund të fundit burgosi një popull të tërë. Askush nga ne nuk i shpëtoi në një masë apo në një tjetër represionit sepse gjithë Shqipëria ishte një burg. Ne jemi brezi që e jetuam. Ne jemi brezi që duhet ta tregojmë. Ne jemi brezi që duhet t’ua shpjegojmë të rinjve që s’e njohën para se të jetë shumë vonë.

Ta tregosh këtë është emancipim, ta dokumentosh është profesionalizëm, të ndërtosh mjetet dhe të gjesh rrugët për ta realizuar është detyrë. Kjo është arsyeja pse vendosëm që Shtëpinë e Gjethit, siç është dhe vetë emri i kodifikuar i objektit në dosjet e Shërbimit Informativ Shtetëror, ta nxjerrim nga rutina e zyrave të rrënuara, siç e gjetëm në vitin 2014, ta restaurojmë, të shpëtojmë çdo dokument, pajisje dhe dëshmi, të hulumtojmë gjithë historinë e krijimit të këtij instrumenti terrori të diktaturës komuniste, të flasim me dëshmitarë të të gjitha roleve, nga ata që kanë mbetur ende gjallë, para se të jetë shumë vonë.

Shkurt, ta kthejmë në Muze të asaj cope të historisë që mbajti peng Shqipërinë dhe ne të gjithë, brenda psikozës vrastare të mureve që kanë vesh dhe të komshiut spiun. Duhet ky muze për ne që të mos harrojmë të keqen, për të mos na lëshuar kujtesa dhe mendimi i dedikuar për martirët e diktaturës dhe për viktimat, duhet për fëmijët tanë e për fëmijët e fëmijëve tanë, që të kuptojnë Shqipërinë, por edhe prindërit e tyre më mirë, por edhe për miqtë e vizitorët që duam t’i shtojmë jo vetëm përmes natyrës së bukur dhe historisë së lashtë, por edhe përmes historisë së vonët e të errët të Shqipërisë, një histori ndryshe nga të tjerat. A është ky muze i vetmi? JO.

A duhej të ishte filluar kjo punë më herët? PO! Shumë më herët dhe jo vetëm me këtë objekt. Duhej të ishte filluar qysh pas rënies së diktaturës, duhej të ishte filluar nga burgu i tmerrshëm i Spaçit, dhe jo vetëm, i cili është rrënuar keq në këto 26 vite, ka humbur autenticitetin dhe pjesë të rëndësishme të dëshmive fizike të objekteve, orendive dhe të dokumenteve. Ne e kemi vënë në zonë mbrojtjeje për ta ruajtur nga shtrirja e minierave që rreken të hapen rrotull, por kjo nuk mjafton.

Për të qenë e sinqertë me ju, e kemi studiuar edhe me bashkëpunëtorë e miq të huaj që janë ekspertë të kësaj tipologjie muzesh. Rezulton për momentin një operacion shumë më i komplikuar teknikisht dhe financiarisht si për ndërtimin e infrastrukturës rrugore, për rindërtimin e ngrehinës, për gjetjen e objekteve nëse ato ekzistojnë ende, për ndërtimin e parametrave të sigurisë – kusht i domosdoshëm për ta bërë të vizitueshëm nga të gjithë grupmoshat. Por pa asnjë dyshim që rindërtimi i kujtesës në Burgun e Spaçit mbetet një objektiv i patjetërsueshëm.

Ndërkohë muzeu i përgjimeve të komunizmit, ku arritëm të shpëtojmë e të ruajmë dëshmitë dhe objektet, është në fazën e tij finale. Ekipi i kuratorëve, hulumtuesve, studiuesve dhe arkitektëve ka punuar në gati dy vjet për të rindërtuar historinë dhe për të plotësuar projektin, që në shkurt 2015 e prezantuam vetëm si ide.

Pavarësisht se pas prezantimit të parë publik kjo është e para dëgjesë publike, ku ne ftuam përfaqësues të shoqatave dhe institucioneve që merren drejtpërsëdrejti me fatin dhe historinë e njerëzve që kanë qenë persekutuar nga regjimi, që kanë qenë viktima të diktaturës komuniste, që kanë pësuar në kockë e në familje se çfarë domethënë të ishe armik, i përgjuar, i përndjekur, i shënjuar nga mekanizmat e terrorit të diktaturës, në fakt gjithë kjo kohë ka qenë për ne një kohë dëgjesash kur kemi mbajtur vesh çdo gjë që është thënë e sugjeruar, por edhe kritikuar e qesëndisur. Besojmë se sot, fatmirësisht, ka shumë forma komunikimi dhe të gjitha janë të mira dhe të dobishme. Një gjë është e sigurt, ky muze nuk e mbyll debatin por e hap.

*Ministre e Kulturës