I

 

Ka disa pak shkrimtarë që i flasin zemrës së çdo njeriu në cilëndo moshë dhe në cilëndo periudhë të jetës së tij – Homeri, Shekspiri, Gëteja, Balzaku,  pastaj disa të tjerë që e fitojnë gjithë peshën e tyre vetëm kur vjen një orë e caktuar. Ndër këta bën pjesë edhe Montenji. Për ta vlerësuar atë siç i takon duhet të jesh as fort i ri, as dhe i papërvojë dhe i panjohur me zhgënjimet dhe mendimi i tij i lirë, i pagabueshëm do të ishte më i dobishëm për një brez, sikundër është ky i yni, që fati e ka flakur në trazirën kataraktore të botës.

Vetëm ai të cilit i duhet të përjetojë në shpirtin e tij të tronditur një kohë e cila me luftë, dhunë dhe ideologji tiranie ia kërcënon jetën individuale dhe brenda jetës, përsëri lëndën më të çmueshme, lirinë vetjake, e di se sa burrëri, sa ndershmëri dhe vendosmëri është e nevojshme që në këto periudha të tërbimit të kopesë, t´i mbetesh besnik Unit tënd të brendshëm dhe se nuk ka punë më të vështirë dhe problematike në botë se sa, duke qenë brenda një katástrofe masive, të ruash të pa njollosur pavarësinë shpirtërore dhe morale. Qoftë edhe atëherë kur vetë dyshon (dhe për këtë shkak dëshpërohesh) tek arsyeja, tek dinjiteti njerëzor, bëhet e mundur të këqyret si vepër heroike kur një individ ruan një sjellje shembullore brenda një kaosi botëror.

Që mençurinë dhe madhështinë e Montenjit mund ta vlerësosh si duhet vetëm si njeri me përvojë dhe i rrahur nga hallet, e kam provuar vetë. Kur isha vetëm 20 vjeç dhe mora për herë të parë në dorë “Esetë”, librin e tij të vetëm që na ka lënë, duhet të pohoj, që të jem i drejtë, se ai nuk më la ndonjë mbresë të veçantë. Unë zotëroja një logjikë të mjaftueshme letrare dhe artistike për të kuptuar se isha përpara një personaliteti interesant, një njeriu të këndshëm, mendjemprehtë dhe me horizont të gjerë, për më tepër edhe artist që dinte t´i jepte tipare individuale çdo fraze dhe çdo sentence. Por gëzimi im mbeti i natyrës letrare, antikuare, mungoi shkëndija e brendshme e frymëzimit të zjarrtë, harku elektrik nga shpirti në shpirt. Gjer vetë tematika e “Eseve” mu duk krejt e largët dhe në pjesën më të madhe pa asnjë mundësi përkimi me ekzistencën time vetjake. Çfarë më hynin në punë mua, një të riu të qindvjetit të 20-të ekskurset e gjera të Sieur de Montaigne përmbi “Cérémonie de l´entrevue des rois” (Ceremonitë e audiencave mbretërore), apo “Considération de Cicéro” (Mendime mbi Ciceronin), sa shkollareske dhe jashtë kohës më dukej përdorimi i shpeshtë i citateve në frëngjisht dhe latinisht, aq shumë të murrëtyera nga koha, gjer edhe vetë mençuria e tij e butë dhe e përkorë nuk gjeti jehonë në shpirtin tim. Shkurt ajo qe e parakohshme për mua. Sepse çfarë mund t´i thoshte paralajmërimi mençurak i Montenjit ndaj përpjekjeve tepër ambicioze për tu përzier në mënyrë tepër të zjarrtë në punët e botës së jashtme, nxitja e tij frymëzuese për përkorësi dhe tolerancë, një moshe të vrullshme, e cila nuk dëshiron të zhgënjehet dhe as të qetësohet, por vetëm të nxitet dhe të përforcohet në synimet e saj vitale? Është në vetë natyrën e rinisë të mos i dëshirojë këshillat për butësi dhe ngurrim. Çdo dyshim i bëhet asaj pengesë, sepse për shfaqjen e forcës së saj të brendshme sulmuese ajo ka nevojë për besueshmëri dhe ideale. Gjer edhe çmenduria më radikale, më absurde, për sa kohë që i jep zjarr, i duket asaj më e rëndësishme se urtësia më fisnike që ia dobëson fuqinë e vullnetit. Dhe pastaj ajo liri individuale, kasneci më i vendosur i së cilës për të gjitha kohët u bë Montenji, a na dukej vërtet ne, në ato vite rreth 1900-ës, se kishte nevojë për një mbrojtje aq këmbëngulëse? Dhe më tej a nuk ishte bërë prej kohësh e gjithë kjo diçka e vetëkuptueshme, pronë e garantuar nga ligji dhe zakoni e një njerëzimi të emancipuar prej kohësh prej diktaturës dhe robërisë? Të vetëkuptueshme si frymëmarrja e gojës sonë, si rrahja e zemrës sonë ne na dukej e drejta për jetën tonë, për mendimet tona dhe shprehjen e tyre me të folur dhe me shkrim.  Të gjithë vendet e botës ishin të hapura përpara nesh, ne nuk ishim të burgosur të shtetit, nuk kishim në zverk zgjedhën e shërbimit luftarak, nuk ishim nënshtetas të arbitraritetit të ideologjive tiranike dhe ishim të çliruar nga rreziku i përçmimit, internimit, burgosjes dhe dëbimit. Dhe kështu brezit tonë i dukej se Montenji tundte më kot vargonjtë që ne kujtonim se i kishim thyer, pa e kuptuar se fati na i kishte hedhur përsëri në qafë, edhe më të fortë dhe më mizorë se kurrë. Kështu luftën e tij për lirinë e shpirtit ne e nderonim dhe e respektonim si një dukuri historike, të kapërcyer për ne prej kohësh dha pa asnjë rëndësi. Sepse rrethana që ne bëhemi gjithmonë me vonesë të ndërgjegjshëm për vlerat e vërteta dhe themelore të jetës, për rininë kur ajo ka mbaruar, për shëndetin kur ai na braktis, për lirinë, këtë esencë të çmueshme të shpirtit tonë vetëm në çastin kur ajo duhet të na merret, apo tashmë na është marrë, përbën njërin nga ligjet misteriozë të jetës.

Do të duhej pra, që për të kuptuar artin dhe mençurinë jetësore të Montenjit dhe të domosdoshmërisë se luftës së tij rreth “soi-même” (vetvetes) si më të domosdoshmen e botës tonë shpirtërore, të vinte një gjendje e cila të ishte e ngjashme me atë të jetës së tij. Edhe ne, sikundër ai, do të duhej së pari të përjetonim një nga ato rrëzimet e frikshme të botës prej ndonjërës nga lartësimet e mahnitshme të saj, edhe ne të graheshim me kamxhik nga shpresat, përvojat, pritmëritë dhe frymëzimet tona, deri sa të arrinim atë pikë ku nuk mbetet tjetër për të mbrojtur veç Uni ynë lakuriq, ekzistenca e tij unike dhe e pakthyeshme. Pikërisht dhe vetëm në këtë vëllazërim fatesh Montenji u bë për mua vëlla, ndihmës, ngushëllues dhe mik, sepse fati i tij është dëshpërimisht i ngjashëm me fatin tonë. Kur Mishel de Montenji erdhi në jetë, filloi të shuhet një shpresë e madhe, një shpresë e njëjtë me atë sikundër ne vetë e përjetuam në të hyrë të qindvjetit tonë: shpresa për humanizmin e botës. Në rrjedhë të vetëm një jete njerëzore Rilindja i dhuroi njerëzimit të lumturuar me artistët, piktorët, poetët dhe dijetarët e tij, një bukuri të re dhe me një përsosmëri të pashpresuar. U duk sikur shpërtheu një qindvjet, jo shumë qindvjetë, në të cilët forca krijuese shkallë pas shkalle dhe valë pas vale e çoi drejt hyjnores ekzistencën e errët dhe kaotike. Përnjëherësh bota u bë e gjerë, e plotë dhe e pasur. Nga lashtësia, nëpërmjet gjuhës latine dhe greke, dijetarët ua kthyen sërish njerëzve urtësinë e Platonit dhe të Aristotelit, humanizmi nën drejtimin e Erazmit premtoi  një kulturë të njëjësishme, kozmopolite, Reformacioni u duk sikur themeloi një liri të re të besimit krahas hapësirave të reja të dijes. U zhdukën hapësirat dhe u shkatërruan kufijtë midis popujve, sepse zbulimi i shtypshkrimit i dha mundësinë e përhapjes flatruese çdo fjale, çdo mendimi; ajo që i qe dhuruar një kombi tani u bë pronë e të gjithëve, duke krijuar kështu nëpërmjet frymës një njëjësi që u ngrit përmbi grindjet e përgjakshme të mbretërve, të princave dhe të armëve.  Një çudi tjetër: njëkohësisht me botën shpirtërore u zgjerua pafundësisht edhe bota tokësore që na rrethon. Nga oqeani deri atëherë i parrugë, u shfaqën brigje të reja, vende të reja, një kontinent vigan u bë atdhe për breza e breza. U bë më i gjallë qarkullimi i gjakut të tregtisë, pasuria vërshoi drejt tokës së vjetër evropiane dhe krijoi luksin, ndërsa luksi nga ana e tij ndërtime, piktura dhe skulptura kuturiare, një botë të zbukuruar, të shpirtëzuar. Por si gjithmonë, kur zgjerohet hapësira, shpaloset edhe shpirti. Sikundër në këtë kapërcyell të qindvjetit tonë, kur hapësira u zgjerua sërish falë pushtimit të eterit nëpërmjet aeroplanit dhe fjalës që vërshoi në mënyrë të padukshme përmbi botë, kur fizika dhe kimia, teknika dhe shkenca ia zhvatnin një e nga një të fshehtat natyrës dhe forcat e saj i vinin në shërbim të forcave të njeriut, të gjitha këto i hukatën shpresë të parrëfyer  njerëzimit kaq herë të zhgënjyer dhe nga të gjithë shpirtrat gjegji jehona e thirrjes së ngazëllyer të Ulrih fon Hutenit: “Sa gëzim është të jetosh!”. Por gjithmonë, sa herë që vala fryhet si shumë lart dhe shumë shpejt, edhe rrëzimi i saj është më kataraktor. Dhe sikundër në kohën tonë arritjet e reja, çuditë e teknikës, përsosmëria e organizmit u shndërruan në faktorë të tmerrshëm të shkatërrimit, kështu edhe elementët e Rilindjes dhe të humanizmit në dukje shëruese, u shndërruan në helm vrastar. Reformacioni që ëndërronte të sillte në Europë një frymë të re të krishterimit, prodhon barbarinë e pashembullt të luftërave fetare, shtypshkronja në vend të arsimit perhaps ‘Furor Theologicus’, në vend të humanizmit ngadhënjen intoleranca. Në tërë Europën vendet copëtojnë njeri tjetrin  në luftëra civile të përgjakshme. Ndërkohë që në botën e re kafshëria e konkuistadorëve harbohet me një mizori të pakapërcyeshme. Epoka e një Mikelanxheloje, e një Leonardo da Vinçi,  Dyreri apo Erazmi vithiset në humnerën e keqbërjeve të  një Atile, të një Çingis Hani, të një Timurlengu.

Ky kthim mizor nga humanizmi në kafshëri, rrethana që, me gjithë syçelësinë e pagabueshme shpirtërore dhe tronditjen e brendshme keqardhëse, të ishte i detyruar të sodiste krejt i pafuqishëm njërin nga këto shpërthime rastësore të çmendurisë njerëzore, përbënte edhe tragjedinë e vërtetë në jetën e Montenjit. Gjatë gjithë jetës së tij ai nuk i pa paqen, arsyen, pajtimin, tolerancën, të gjitha këto forca të larta shpirtërore, të realizuara me të vërtetë në vendin e vet, në botën e vet. Si në vështrimin e parë të kohës së vet, ashtu edhe në atë të lamtumirës, ai kthen me tmerr kokën mënjanë (sikundër edhe ne) përpara pandemonit të tërbimit dhe urrejtjes që turpëron dhe që shkatërron atdheun e tij, gjithë njerëzimin. Ai ishte ende fëmijë, as pesëmbëdhjetë vjeç, kur përpara syve të tij në Bordo u shtyp në mënyrë çnjerëzore kryengritja kundër “gabeles” (taksës së kripës), që e bëri atë njëherë e përgjithmonë armik të papajtueshëm të çdo mizorie. Djali sheh se si njerëzit, me qindra, torturoheshin me të gjitha tmerret që mund të shpikë vetëm instinkti më i ulët, se si ata mundoheshin për vdekje, vareshin, shkoheshin në hu, lidheshin pas rrotës, shqyheshin gjymtyrësh, u pritej koka, digjeshin të gjallë, ai sheh pastaj për ditë me radhë korbat të sillen përreth vendit të ekzekutimit, për tu ushqyer me mishin e djegur apo gjysmë të kalbur të viktimave. Ai dëgjon britmat e të munduarve dhe është i detyruar të nuhasë kutërbimin e mishit të djegur që merrte rrugicave. Më vonë, kur tashmë ai ishte djalë i rritur, filloi lufta civile, që me ideologjitë e saj fanatike e shkretoi rrënjësisht Francën, sikundër sot botën nga njeri cep ne tjetrin fanatizmat shoqërore dhe kombëtare. “Chambre Ardente” (gjykata mizore që më të shumtën dënonte me vdekje ne turrën e druve) digjte protestantët, “Nata e Bartolemeut” shfarosi tetëmijë njerëz për një herë, Hugenotët nga ana e tyre i përgjigjen krimit me krim, tërbimit me tërbim, mizorisë me mizori; ata sulmojnë kishat, thyejnë shtatoret, gjer të vdekurit nuk gjejnë rehat nga çmenduria e të gjallëve dhe varret e Rikard Zemërluanit dhe të Vilhelm Pushtuesit hapen dhe plaçkiten. Trupat shkojnë nga fshati në fshat, nga qyteti në qytet, herë katolike, herë protestante, por gjithmonë francezë kundër francezëve, qytetarë kundër qytetarëve dhe asnjëra palë nuk mbetet pas tjetrës për kafshëri të tejskajshme. Garnizone të tërë të zënë rob shfaroseshin gjer tek burri i fundit, lumenjtë helmoheshin nga kufomat që lundronin nëpër to, në 120.000 vlerësohet numri i fshatrave të zhdukur dhe të plaçkitur dhe shumë shpejt vdekja shkëputet nga motivimi i saj ideor. Banda të armatosura sulmojnë kështjella dhe udhëtarë, pavarësisht nëse ata ishin protestantë apo katolikë, kalërimi nëpër pyllin pranë shtëpisë nuk ishte më pak i rrezikshëm se një udhëtim në Inditë e Reja apo në vendet e kanibalëve. Askush nuk e dinte më se a janë të tijat shtëpia dhe katandia, se a do të ishte gjallë nesër apo i vdekur, rob apo i lirë dhe tashmë burrë plak, në fund të jetës së tij, në vitin 1588, Montenji shkruan: “En cette confusion où nous sommes depuis trente ans, tout hommes français (soit en particulier, soit en géneral) se voit à chaque heure sur le point d´entier renversement de la furtune”. (Në këtë kaos ku gjendemi tashmë për tridhjetë vjet, çdo francez (qoftë si individ, qoftë në përgjithësi) e sheh veten çdo orë përballë një gjendjeje që mund të shënojë përmbysjen e plotë të fatit të tij.

Nuk ka më siguri në rruzull: ka të ngjarë që kjo ndjenjë themelore të kalonte detyrimisht nga pikëpamjet në shpirtin e Montenjit, ndaj ajo duhej kërkuar dhe gjetur jashtë kësaj bote, përtej atdheut dhe përtej kohës, për sa që njeriu  nuk pranon të bashkëharbojë në korin e  të shkalluarve,  të jetë bashkëfajtor në vrasjen e atdheut të vet, të botës së vet. Se çfarë ndjenin njerëzit humanë të asaj kohe  – sa ngjashmëri mizore me atë që ndjejmë vetë ne sot,-  e dëshmon poezia që në vitin 1560 La Beotjeja (La Beotie) i dërgon Montenjit, mikut të tij njëzetegjashtëvjeçar  dhe ku ai i  bën atij thirrje: “Cili fat na lindi pikërisht në këto kohë? Po e shoh me sy rrënimin e vendit tim dhe nuk shoh rrugë tjetër përveçse të emigroj, të braktis shtëpinë time dhe të shkoj ku të më shpjerë fati.  Që prej shumë kohësh zemërimi i Perëndive më ka paralajmëruar të arratisem, duke më treguar vendet e gjera dhe të hapura të përtej oqeanit. Në qoftë se në prag të qindvjetit tonë  një botë e re doli nga valët kjo ndodhi sepse perënditë  e caktuan atë si strehim ku njerëzit të punonin tokën të lirë dhe nën një qiell më të mirë, ndërkohë që një shpatë e tmerrshme dhe një lëngatë e turpshme e ka dënuar Europën me zhdukje”.

Në epoka të tilla kur vlerat e çmueshme të jetës, kur gjithçka që e bën ekzistencën tonë më të pastër, më të bukur, më të drejtë dhe plot kuptim, kur paqja jonë, mëvetësia jonë, e drejta jonë e lindur i flijohen tërbimit të një duzine fanatikësh dhe ideologjish, të gjitha problemet e një njeriu që nuk dëshiron të humbasë në kohë thelbin njerëzor, përmblidhen në një të vetëm: si mund të mbetem i lirë? Si do të mundem që, me gjithë kërcënimet dhe rreziqet me të cilat më duhet të përballem midis tërbimit të partive, të ruaj qartësinë e pakorruptueshme të shpirtit, si do të mund që në mes të kafshërisë të shpëtoj të paprishur humanitetin e zemrës? Si do të mund tu shmangem kërkesave tiranike që shteti, ose kisha, ose politika kërkojnë të m´í veshin në kundërshtim me vullnetin tim? Si mund të mbrohem unë që në shprehjet dhe në mendimet e mia të mos shkoj më larg nga sa më lejon Uni i brendshëm? Si mund të shmang unë këtë parcelë të vetme, unike të Unit tim kundrejt shfytyrimit nga masa e sajuar dhe e dekretuar nga jashtë? Si mund ta ruaj shpirtin tim primar dhe lëndën e saj që më përket vetëm mua, trupin tim, shëndetin tim, nervat e mia, mendimet e mia, nga rreziku për tu bërë fli e marrëzisë dhe e interesave të huaja?

Zgjidhjes së këtyre dhe vetëm këtyre pyetjeve ia kushtoi Montenji gjatë gjithë jetës tërë forcat, përpjekjet, artin dhe mençurinë e vet. Për hir të kësaj lirie ai e vëzhgoi, e vrojtoi, e sprovoi dhe e qortoi veten në çdo lëvizje dhe në çdo ndjenjë. Dhe janë pikërisht këto kërkime dhe përpjekje të tij për shpëtimin shpirtëror, për shpëtimin e lirisë në një kohë të servilitetit të përmbarshëm ndaj ideologjive dhe partive, që na bëjnë ne sot ta ndjejmë atë si vëlla; në qoftë se ne e duam dhe para së gjithash e nderojmë atë si artist, kjo ndodh për arsye se ai, si kurrkush tjetër, iu përkushtua artit më të lartë të jetës: “le plus grand art: rester soi-même”. (frengj. Artit më të madh: të mbetesh vetvete).

 

Kohë të tjera, më të qeta, më paqësore e kanë trajtuar trashëgiminë shpirtërore, letrare, morale dhe psikologjike të Montenjit nga një tjetër kënd vështrimi: ato kanë diskutuar shkencëtarisht në se ai ka qenë skeptik apo i krishterë, epikurian apo stoik, filozof apo zbavitës, shkrimtar apo thjeshtë një diletant gjenial. Në tezat për doktoraturë dhe në trajtimet dijetare pikëpamjeve të tij për arsimin dhe fenë u është bërë autopsi dhe ato janë përdorur për mësim. Kurse mua sot më prek dhe me intereson tek Montenji vetëm rrethana se si ai, në një kohë të ngjashme me tonën, bëhet i lirë shpirtërisht dhe se si ne, duke e lexuar atë, forcohemi  në kuptimin e tij. Unë e shoh atë si babanë primar, shenjtin mbrojtës dhe mikun e cilido “homme libre” (frengj. Njeri i lirë), në tokë, si mësuesin më të mirë të kësaj shkence të re për ta mbrojtur veten kundrejt të gjithëve dhe gjithçkaje. Vetëm disa të paktë njerëz në botë janë përpjekur më ndershmërisht dhe më rreptë për ta ruajtur Unin e tyre të brendshëm, “esence”n e tyre të papërzier dhe të pandikuar nga shkuma e turbullt dhe e helmët e trazirës së kohës, dhe të paktë ata që kanë mundur ta ruajnë prej kohës së tyre dhe për të gjithë kohët këtë un të brendshëm. Kjo luftë e Montenjit për ruajtjen e lirisë së brendshme, lufta ndoshta, më e vetëdijshme dhe më e rreptë që ka zhvilluar ndonjëherë një individ shpirtëror, nga jashtë nuk ka as tiparin më të vogël të patetizmit apo të heroizmit. Do të kishte qenë artificiale që Montenjin ta fusje në radhën e poetëve dhe mendimtarëve që me fjalën e tyre kanë luftuar për “lirinë e  njerëzimit”. Ai nuk ka asgjë nga tiradat bubulluese dhe hovet e bukura të Shilerit apo të Lord Bajronit, asgjë nga agresiviteti i Volterit. Ai do të kishte qeshur me mendimin se kishte dashur tu përçonte njerëzve të tjerë, apo ca më tepër masës, diçka kaq vetjake siç është liria e brendshme, ndërsa teoricienët dhe spekulantët e opinioneve ai i ka urryer nga thellësia e shpirtit të vet. Ai e dinte shumë mirë se çfarë detyre e përbindshme në vetvete ishte të ruaje mëvetësinë e brendshme.

Për këtë arsye lufta e tij ishte krejtësisht defensive, kufizohej tërësisht vetëm në mbrojtjen e llogores së tij të brendshme, të asaj që Gëteja e quan “citadelë” dhe në të cilën asnjë njeri nuk lejon hyrjen e dikujt tjetër. Teknika dhe taktika e tij ishte që nga jashtë të mbetej mundësisht sa më i tërhequr dhe të mos binte në sy, të kalonte nëpër botë duke e fshehur fytyrën pas një kësule maskimi dhe të gjente rrugën për tek vetvetja.

 

Për këtë arsye Montenji nuk ka një të ashtuquajtur biografi. Ai nuk ka zgjuar interes për këtë sepse nuk kishte synuar në jetë të dilte në pah dhe nuk kishte kërkuar kurrë dëgjues dhe miratues të fjalës së tij. Nga jashtë ai dukej një qytetar, një nëpunës, një bashkëshort, një katolik që plotësonte pa u vënë re detyrimet e veta, që për botën e jashtme kishte  hedhur ngjyrën mbrojtëse të maskimit, për të mundur kështu të shpaloste dhe të shijonte me të gjitha spikamat lojën e ngjyrave të shpirtit të vet. Për të  ndihmuar ai ishte përherë i gatshëm, për të dhënë vetveten kurrë. Gjithmonë, në cilindo formë të jetës ai e ka mbajtur për vete pjesën më të mirë, të mirëfilltë të qenies së vet. Ai i linte të tjerët të flisnin dhe të radhiteshin me zell pas ndonjë flamuri, të predikonin, të mburreshin me kalbësirën, ai e linte botën të lajthitej dhe të shkonte nëpër rrugë të shtrembra dhe merakosej vetëm për një gjë, të ishte vetë i arsyeshëm, të ishte njerëzor në një kohë çnjerëzore, i lirë nga çmenduria e kalbëzimit. Ai linte cilindo ta vinte në lojë, duke e mbajtur për të shkujdesur, të pavendosur dhe frikacak, ai i linte të tjerët të çuditeshin me të që nuk synonte ofiqe dhe ndere, gjer edhe ata që e njihnin nuk e merrnin dot me mend se me ç´qëndrueshmëri, këmbëngulje, mençuri dhe zhdërvjelltësi kryente ai, në hijen e opinionit publik, detyrën e tij që ia kishte vënë vetes vetë: në vend të një jetë boshe, të jetonte jetën e vet.

Dhe me këtë i papuni në dukje bënte një veprim të pashembullt: duke mbajtur dhe përshkruar vetveten, ai fiksonte në thelb njeriun, njeriun e zhveshur e mbikohor dhe ndërkohë që gjithë të tjerët na zbavitnin me tëhuajëzim dhe bajatëri, me traktate teologjike dhe ekskurse filozofike të qindvjetit të tij, ai përfaqëson bashkëkohësin tonë, njeriun e sotëm dhe të përhershëm, ndërsa lufta e tij, luftën më aktuale mbi tokë. Njëqind herë, faqe pas faqeje, sa herë shfletoj Montenjin, kam ndijimin se aty nostra res avitur (Latin. Punët tonë po trajtohen) se aty është shprehur më mirë dhe më shkoqur nga sa mund ta thosha unë vetë, më qartë nga sa mund ta mendoja unë vetë atë që përbën shqetësimin tim më të madh në këtë kohë. Këtu është një Ti në të cilin Uni im pasqyrohet, këtu largësia që ndan kohën me kohët zhduket. Me mua nuk është një libër, nuk është një letërsi, një filozofi, por thjeshtë një njeri për të cilin unë jam vëlla,  një njeri që më këshillon, që  më ngushëllon dhe më sillet si mik, një njeri që unë e kuptoj dhe ai më kupton. Sapo marr “Esetë” në dorë letra e shtypur zhduket në gjysmerrësirën e dhomës. Dikush merr frymë, dikush jeton bashkë me mua, një i huaj ka ardhur tek unë, që nuk është më i huaj, por dikush të cilin unë e ndjej si mik. Katërqind vjet janë davaritur si tym; nuk është Seigneur de Montaigne, gentilhomme (dhomëtar) i një mbreti të harruar të Francës, as kështjellari i Perigordit ky njeri që po flet më mua; ai i ka zhveshur pelerinën e bardhë me pala, kësulën majuce, shpatën, e ka hequr nga qafa zinxhirin e rëndë me urdhrin e Shën Mishelit. Nuk është kryetari i bashkisë së Bordosë ai që më ka ardhur për vizitë, nuk është xhentilhomi dhe as shkrimtari. Një mik më ka ardhur që të më japë këshilla dhe të më rrëfejë për veten. Herë pas here në zërin e tij hetohet një trishtim i lehtë për brishtësinë e qenies sonë njerëzore, për pamjaftueshmërinë e arsyes sonë, për mëndjengushtësinë e udhëheqësve tanë, për marrëzinë dhe mizorinë e kohës sonë, bash ai trishtim fisnik që nxënësi i tij, Shekspiri, u dha, duke i bërë të paharrueshëm, personazheve të tij të dashur Hamletit, Brutit dhe Prosperos. Por pastaj unë ndjej sërish buzagazin e tij: përse u jep kaq rëndësi këtyre gjërave? Përse të mërzitesh dhe të ulësh kokën përpara marrëzisë dhe kafshërisë së kohës tënde? Sepse të gjitha këto prekin vetëm lëkurën tënde, vetëm jetën tënde të jashtme dhe aspak Unin tënd ë brendshëm. E jashtmja nuk mund të të marrë asgjë, nuk mund të ta trazojë shpirtin, për sa kohë që ti vetë nuk e trazon. “L´homme d´entendement n´a rien à perde” (frengj. Njeriu me arsye nuk ka se ç’të humbasë). Ngjarjet kohore janë të pafuqishme ndaj teje për sa që ti nuk pranon të jesh pjesëmarrës në to, marrëzia e kohës nuk është mjerim i mirëfilltë, për sa që ti vetë e ruan kthjelltësinë tënde. Madje gjer edhe përjetimet tuaja më të këqija, poshtërimet më të dukshme, goditjet e fatit do t´i ndjesh vetëm atëherë kur tregohesh i dobët para tyre, sepse kush tjetër në mos ti vetë u jep atyre vlerë dhe peshë, u jep ndjenjë edhe dhimbje? Asgjë tjetër përveç teje nuk mund ta lartësojë apo ta poshtërojë Unin tënd, gjer edhe trysnia më e fuqishme nga jashtë e ngre lehtë atë që së brendshmi është e fortë dhe e lirë. Gjithmonë, por sidomos kur individit të veçantë i cenohet paqja e brendshme dhe liria e tij, fjala dhe shprehja e urtë e Montenjit është balsam, sepse në kohët e kaosit dhe të partive asgjë nuk na mbron më mirë se çiltërsia dhe njerëzillëku. Mjafton një orë, apo edhe një gjysmë ore me librin e tij dhe do ta kesh gjetur patjetër një fjalë të drejtë dhe të çiltër. Edhe sot e kësaj dite, ato që ka thënë ai para qindra vjetëve janë të vlefshme dhe të vërteta për cilindo që përpiqet të ruajë mëvetësinë e tij. Por kujt më tepër duhet tu jemi ne mirënjohës, në mos atyre, që në një kohë çnjerëzore, sikundër kjo e jona, na forcojnë njerëzoren brenda nesh, na paralajmërojnë të mos ua bëjmë fli pasurinë tonë të vetme dhe të pandashme, Unin tonë të brendshëm, shtrëngesave dhe detyrimeve të jashtme kohore, shtetërore dhe politike. Sepse vetëm ai që mbetet vetë i lirë kundrejt gjithçkaje dhe të gjithëve, e ruan dhe e shumon lirinë përmbi tokë.

 

 

II

 

Rrethana që autori i “Eseve” mundi të nxjerrë librin e tij me emërtimin krenar Michel Sieur de Montaigne dhe të mbajë edhe një stemë fisnike, ka kushtuar fillimisht shumën modeste prej nëntëqind frangash. Puna është se në 10 të tetorit të vitit 1477 stërgjyshi i tij blen për këtë shumë nga arqipeshkvi i Bordosë kështjellën Montenj dhe përpara se i nipi i tij, babai i Montenjit, të fitojë të drejtën që emrin e këtij çifligu t´ia shtojë si titull fisnikërie emrit të vet, stërgjyshat e Mishelit mbanin mbiemrin e thjeshtë, tejet borgjez, Eikem (Eyquem). Do të ishte Mishel de Montenji, i cili falë mençurisë dhe njohjes pragmatike të botës, e dinte mirë se sa e leverdishme ishte në këtë botë të kishe një mbiemër tingëllues “d´avoir un beau nom que  l´on prononce et retient aisèment” (frengj. Të kesh një emër të bukur që mbahet dhe shqiptohet lehtësisht) që pas vdekjes së të atit do ta fshijë mbiemrin e mëparshëm të familjes nga të gjitha dokumentet dhe pergamenat. Pikërisht kësaj rrethana ia detyrojmë ne faktin që në historinë e letërsisë botërore, hartuesin e “Eseve” nuk e kërkojmë tek shkronja E, si Mishel Eikem,  por tek shkronja M, si Mishel de Montenjë.

Mbiemri i familjes Eikem ka pasur prej shekujsh në Bordo tingullin e mirë të arit dhe argjendit, ndonëse njëherësh edhe një erë të lehtë peshqish të tymosur. Hulumtimi shkencor i deritanishëm i ardhjes së këtyre Eikemëve në Bordo, nga Anglia, ku siç pohon vetë Montenji – në çështjet e prejardhjes jo gjithnjë dhe gjithsesi i besueshëm,- ai ka zbuluar një kushërini të vjetër me një derë të madhe të njohur, (një “ancien cousinage” me një “ maison connue”), apo thjeshtë nga rrethinat, nuk ka arritur në ndonjë përfundim të besueshëm. E dëshmuar është vetëm rrethana që për dhjetëra vjet me radhë Eikemët kanë pasur një zyrë në la Ruselë, në lagjen e skelës, në të cilën merreshin me një zanat tepër borgjez: eksportimin e peshqve të tymosur, të verës dhe të artikujve të tjerë ushqimorë.  Shkëputja nga tregtia e peshkut dhe e mallrave ushqimore u bë së pari nga Ramon Eikemi, stërgjyshi i Montenjit, lindur në vitin 1402 në Blankefor, i cili dëshmohet si armator dhe falë shkathtësisë dhe mençurisë së tij praktike, si edhe të martesës me trashëgimtaren më të pasur në Bordo, arriti ta përfshijë edhe çifligun në pasurinë e tij. Kur ishte shtatëdhjetë e pesë vjeç ky Ramon, pra, arriti të bëjë blerjen e tij më të mençur, pikërisht të blejë kështjellën e Montenjit më gjithë tokat e saj nga qiramarrësi i saj, arqipeshkvi i Bordosë dhe sipas zakoneve të kohës, marrja e kësaj kështjelle feudale nga një qytetar i thjeshtë u bë një akt festiv. Tregtari kokëthinjur futet i vetëm nëpër portën e madhe, e cila pastaj mbyllet me shul prapa tij, deri sa shërbëtorët, qiramarrësit, fshatarët dhe banorët t´i blatonin nderimet dhe të bënin betimin para zotërisë. I biri i tij, Grimon Eikemi, njeri pa mëtime të mëdha, vetëm sa banoi në kështjellën atërore. Ai e shtoi vërtet pasurinë, por kështjellën e la në një gjendje gjysmë të rrënuar dhe nuk u kujdes më tej për të. Do të jetë i nipi i Ramonit, i ati i Montenjit, Pjer Eikemi, që do të përmbushë kalimin e familjes nga bota borgjeze në atë fisnike. Ai heq dorë nga puna e armatorit dhe e tregtarit të peshkut, për të zgjedhur profesionin më kalorësiak të ushtarit. Djalë i ri shoqëron mbretin Fransua I në fushatën e Italisë, nga e cila sjell me vete – mjerisht sot të humbur,- një ditar si edhe – si shpërblim për shërbimet e kryera,- titullin aq të dëshiruar Sieur de Montaigne. Fisniku i ri përmbush kështu ëndrrën e të gjyshit: e rindërton dhe e kthen kështjellën e rrënuar dhe të braktisur të Montenjit në një seli krenare dhe madhështore zotërinjsh. Në mes të tokave të gjera, që ky burrë energjik dhe i zoti i shton vazhdimisht nëpërmjet procesesh të pafund dhe blerjesh të veçanta, lartësohet me muret e saj të trasha, me kullat dhe frëngjitë e saj, kështjella madhështore, një fortesë, e parë nga jashtë dhe njëherësh një vatër arsimimi humanist dhe mikpritjeje bujare. Jo pa një kureshtje të brendshme dhe jo pa një vullnet edhe më të madh për arsimim të mëtejshëm e kishte vështruar ushtari i ri Italinë e Rilindjes me lulet e saj më të bukura artistike. Etja e pastër për para dhe fitime e stërgjyshërve ishte shndërruar tek ai në një ambicie më të lartë. Ai hedh themelet e një biblioteke të mirë, ai tërheq në shtëpi burra të ditur, humanistë dhe profesorë dhe pa lënë pas dore administrimin e pronës së gjerë, kujdeset edhe për përmbushjen e detyrimit të tij si fisnik, që sikundër dikur mbretit në luftë, t´i shërbente edhe atdheut në kohë paqeje. Në krye vetëm si prévôt (mbikëqyrës), dhe jurat (thesartar me betim), pra thjeshtë si anëtar i këshillit bashkiak, ai bëhet më vonë nënkryetar dhe së fundi kryetar i bashkisë së Bordosë, post që falë përkushtimit të tij të plotë në punë i siguroi një vend të nderuar në kujtesën popullore. Me shumë emocion e përshkruan Montenji përkushtimin e atij burri të sëmurë dhe të lodhur: “Il me souvenait de l´avoir vu viril, en mon enfance, l´âme cruellement agitée de cette tracasserie publique, oubliant le doux air de sa mason, où de la faiblesse des ans l´avait ataché longtemps avant, et son ménage et sa santé ,et, en méprisant certes la vie, qu´il y cuida perde, engagé pour eux à des loges et pénibles voyages. Il était tel et lui portait cette humeur d´une grande bonté de nature; il ne fut jamais âme plus charitable et populaire”. (Fortunat. Strowski: Montaigne. Sa vie publique ( t privée. Coll. A la gloire de Montaigne) Paris 1938. faqe 16).

Më kujtohet se që kur isha fëmijë ai më dukej plak. Shpirti i tij ishte tmerrësisht i lënduar nga grindjet publike. Ai kishte qenë i shtrënguar ta linte pas mjedisin e butë të shtëpisë së tij. Mbase ishte dhe dobësia e moshës që e kishte pllakosur para kohe. Të gjitha këto kishin ndikuar si në mjedisin familjar, ashtu edhe mbi shëndetin e tij dhe me siguri, ai kishte filluar ta përbuzte jetën, të cilën tashmë e shikonte si të kaluar. E megjithëkëtë, për interesa të qytetit ai kuturiste të bënte udhëtime të gjata dhe të lodhshme. I tillë ishte karakteri i tij, por megjithatë ai i duroi këto rrethana me një mirësi të madhe natyrore. Nuk ka pasur kurrë njeri mirëbërës dhe më të dashur se ai.

I ati i Montenjit hodhi hapin e dytë dhe të parafundit në ngritjen e familjes. Nga tregtarë të vegjël që pasuronin vetëm veten dhe familjen e tyre, Eikemët u bënë të parët në qytet dhe pastaj nga Eikemë në Sieur de Montaigne. Ky emër shqiptohet me nderim të thellë në mbarë Perigo dhe Gijenë. Por do të jetë i biri i tij që do të përfundojë ngjitjen. Mësues i Shekspirit, këshilltar mbretërish, lavdia e gjuhës së vet dhe patron mbrojtës i të gjithë mendimtarëve të lirë të botës.

Ndërkohë që brenda tre brezash, nga Ramoni tek Gijomi e së fundi tek Pjer Eikemi, familja ngjitet aty ku u ngjit, në të njëjtin ritëm, me të njëjtën këmbëngulje, largpamësi dhe mençuri kryen ngjitjen e saj edhe familja e linjës së të ëmës të Mishel de Montenjit. Kur Sieur Pjer de Montenji, në moshën tridhjetë e tre vjeçare, zgjedh për bashkëshorte zonjushën Antuanetë de Lupë de Vilenëvë,  në një vështrim të parë të përciptë duket sikur një  fisnikëri e vjetër lidhet me një fisnikëri të vjetër. Por po të shfletosh më tej kësaj kontratë të mirëtingëllueshme, të lexosh pergamenat më të vjetra dhe shënimet arkivore, do të zbulosh se fisnikëria e Lupë de Vilënëvëve nuk ka ndonjë rrënjë më të thellë se ajo e Montenjëve, ose po të përdorim fjalët e Kazanovës, është zhvatur po aq përdhunshëm nga abeceja sa edhe ajo e Eikemëve. Pothuaj në të njëjtën kohë që  tregtari i peshkut Ramon Eikemi, njëqind (?) vjet përpara lindjes së Montenjit, arrin të ngjisë shkallën e parë nga bota e shoqërisë së përçmuar borgjeze në atë të aristokracisë,  një çifut i pasur spanjoll, Moshe Paçagoni, duke u pagëzuar, hedh të njëjtin hap për tu shkëputur nga një kategori shoqërore e përçmuar dhe e diskriminuar. Po ashtu sikundër Eikemët u përpoqën të krijonin një prejardhje të veten për fëmijët dhe pasardhësit e tyre,  edhe ai e këmben emrin e tij çifut me një tjetër që tingëllonte si spanjoll dhe kalorësiak, duke u quajtur pas pagëzimit Garsia Lopez de Vilanuova. Më vonë familja e tij, tashmë shumë e degëzuar, i mbijetoi fatit të rëndomtë të viteve të inkuizicionit. Disa nga këta çifutë të konvertuar arritën të çajnë, të bëhen madje këshilltarë dhe bankierë të oborrit mbretëror, ndërsa të tjerë, më pak të shkathët apo me më pak fat, u dogjën nëpër turrat e druve. Megjithatë më të kujdesshmin ndër ta, që për prudomi nuk mbeteshin pas Eikemëve, u larguan me kohë nga Spanjë, përpara se inkuizicioni ta shikonte pak më hollë punën e fisnikërisë së tyre të krishterë. Një pjesë e familjes ngulet në Antverpen dhe bëhet protestante, një linjë tjetër katolike i zhvendos bizneset e veta në  Bordo dhe Tuluzë ku familja u frëngjizua, dhe këtë mund ta quajmë  një mbulim të mëtejshëm të prejardhjes së Lupë de Vilënëvëve. Vilënëvët dhe Montenjët, apo më mirë të themi  Eikemët dhe Paçagonët kishin marrëdhënie të gjalla midis tyre. Më e fundit dhe më e dukshme për sytë e botës ishte martesa në 15 të janarit të vitit 1528 midis Pjer Eikemit dhe Antuanetë de Lupesit, e cila solli një prikë prej njëmijë ekyshë ari. Dhe mund të përfytyrohet afërsisht se sa të pasur duhej të kenë qenë Eikemët asokohe, po të kem parasysh që më vone Mishel Montenji këtë prikë e quan relativisht të vogël.

Dhe këtë nënë me gjak çifut, me të cilën Montenji bashkëjeton për gati gjysmë shekulli në një shtëpi dhe e cila mbijeton madje edhe djalin e tyre të famshëm, Montenji nuk e përmend me asnjë fjalë të vetme në veprat dhe shkrimet e veta. Për të nuk dihet gjë tjetër, vetëm që deri sa vdiq i shoqi, të cilit ajo i dhuroi pesë fëmijë, ajo ka qeverisur shtëpinë fisnike me ndershmëri të dyfishtë, të familjes së vet dhe asaj të të shoqit,  aq sa në testamentin e vet ajo mund të shprehet krenarisht: “Il e notoire que j´ai travaillé l´espace de quarante ans en la Maison de Montaigne, avec mon mari en la manière que, par mon travail, soin e ménagerie, ladite mason a été grandement évaluée, bonifiée et augmentée”. (Stroeski: Montaigne, sa vie publique (et prive, Coll. A la gloire de Montaigne. Faqe 27. Frengj) është tashmë e ditur që gjatë dyzet vjetësh, në shtëpinë e Montenjëve, krahas tim shoqi, kam punuar edhe unë dhe falë përpjekjeve dhe mundit im , të kujdesit dhe qeverisjes së ekonomisë shtëpiake, pasuria e shtëpisë së lartpërmendur është zmadhuar, përmirësuar dhe shtuar. Asgjë më tepër nuk është marrë vesh për të dhe kjo mospërmendje në krejt veprën e Montenjit shpjegohet shpesh me rrethanën që ai, i cili, me gjithë atë mençuri, kishte rënë rob i një sqime fatkeqe  aristokratike- në testamentin e tij kërkon ta varrosin në varroshin e të parëve, edhe pse në Montenjë ishte varrosur vetëm i ati,- ka dashur ta mbulojë, apo ta fshehë fare, prejardhjen e saj çifute. Mirëpo po kaq pak sa të ëmën, me përjashtim të një kushtimi të vetëm, në veprat e veta ai nuk ka përmendur as të shoqen dhe as të bijën. Në këtë mënyrë ne nuk dimë as për ndonjë dashje, as për ndonjë mosdashje të veçantë të nipit të Eikemëve ndaj mbesës së Moshe Paçagonit..

Janë dy shtysa, secila e fuqishme dhe e shëndetshme, të cilat tek Montenji, kulmi piramidal i kësaj ngjitjeje, shteroheshin dhe përsoseshin në të njëjtën kohë. Tek ai shkrihej në një kallëp të ri, njëjësor dhe krijues gjithçka kundërtore midis peshkatarit gaskonjas dhe pramatarit çifut. Të çlirohej nga ajo që i detyrohej njërës , apo tjetrës linjë, të shpëtonte nga kjo lidhje kaq e përsosur, vështirë se do të kishte qenë e mundur pa artifice, në mos që nga kjo përzierje ai të ishte përcaktuar të bëhej një njeri i mesit dhe një njeri i lidhjes, njeri që vështron i lirë nga të gjitha anët, i çlirët në çdo kuptim “ libre penseur” (mendimtar i lirë) dhe “citoyen du monde” ( qytetar i botës), liberal dhe tolerant, bir dhe qytetar jo i një race dhe i një vendi të caktuar, por qytetar i botës, përtej përkatësisë  ndaj një vendi apo një epoke.

Një emër aristokrat, përmban në mënyrë të pavetëdijshme dëshirën e vetëruajtjes dhe të përçimit nga brezi në brez. Kështu edhe për Pjer Eikem de Montenjë, të parin që mbajti titullin zot i Montenjës, kur në ditën e fundit të shkurtit të vitit 1533, pasi më parë kishte humbur dy vajza menjëherë pas lindjes, lajmi i lindjes së djalit të parë aq të dëshiruar, Mishel de Montenjit tonë, ishte si një kumt krenar që do të bëhej i pari i një fisi të famshëm në të ardhmen. Që në orën e parë të jetës i ati mendoi për një fat të lartë të të birit. Sikundër ai vetë e kishte kaluar të atin për arsim, kulturë dhe pozitë shoqërore, kështu edhe ky djalë duhej ta kapërcente babanë e vet. Dyqindepesëdhjetë vjet përpara Zhan-Zhak Rusoit, treqind vjet përpara Pestalocit, në mes të qindvjetit të gjashtëmbëdhjetë, në një kështjellë të largët të Gaskonjës, një nip tregtari peshku dhe një ish ushtar shtron para vetes detyrën e edukimit sa më të mirë të të birit.  Ai ftoi humanistët më të mirë, miq të tij dhe u këshillua me ta për metodën më të mirë që i biri të edukohej që në krye me më të mirën, të jashtëzakonshmen,  në kuptimin njerëzor dhe shoqëror dhe ky përkujdes, me të vërtetë i habitshëm për kohën, përkon në shumë pika me konceptet me  moderne.  Habia fillon që në krye të herës. Që  nga djepi, nga gjiri i së ëmës, në vend që sikundër ndodhte në dyert mbretërore  dhe aristokratike, të merrej në shtëpi një mëndeshë, foshnja largohet nga kështjella e Montenjit dhe u jepet ca njerëzve të rangut më të ulët, dërgohet në shtëpitë e druvarëve më të varfër të një fshati të vockël, pronë e  sinjorisë së Montenjëve.

Me këtë babai jo vetëm që me vetëdije shpreson ta edukojë të birin me “frugalité et austérité”  ( thjeshtësi dhe përkorësi)  dhe ta forcojë fizikisht, por edhe sipas një koncepti demokratik asokohe thuajse të pakuptueshëm, që nga fillimi “rallier (l´enfant) avec le peuple et cette condition d´hommes qui a besoin de notre aide” (ta njohë (fëmijën) me popullin dhe me kushtet e jetës të njerëzve që kanë nevojë për ndihmën tonë). Ka të ngjarë që Pjer Eikemi, në kohën e tij borgjeze, kur nuk e kishte fituar ende titullin e tij aristokratik, të ketë pasur përvojën e hidhur të ndeshjes me kryelartësinë e të privilegjuarve. Kështu ai dëshiron që i biri, që në krye fare, të mos ndjehet si një “nga të lartët”, si anëtar i një klase të privilegjuar, por që të mësojë me kohë “(de) regarder plutôt vers celui qui me tend le bras que vers celui qui me turne le dos” (të shohë nga ai që më zgjat dorën dhe jo nga ai që më kthen shpinën). Duket se Montenji të jetë mësuar mirë me kohën e përkorë, spartane në kasollet e varfra, dhe ai vetë thotë se aq shumë ishte mësuar me ushqimin e thjeshtë të atyre viteve të fëmijërisë sa që më vonë në vend të “sure, confitures (et) piéces de four” (ëmbëlsirave, reçelrave, (dhe) biskotave) të pëlqente më mirë ushqimin e zakonshëm të fshatarit “(le) pain, (le) lard et l´ail” (bukën e zezë, sallon dhe qepën).

Gjatë tërë jetës Montenji i mbeti mirënjohës të atit që përnjëherësh me qumështin e nënës e bëri të lirë nga paragjykimet dhe ndërkohë që Balzaku deri sa vdiq e qortonte të ëmën se deri në moshën katër vjeçare e kishte lënë në shtëpinë e një “gendarme” , në vend që ta mbante vetë, Montenji e miraton eksperimentin qëllimmirë me premtimin: “Si  j´avais des enfants mâles, je leur désirasse volontiers ma furtune”. (Sikur të kem djem, do tu dëshiroj atyre me gjithë zemër fatin tim). Po kaq e fortë është pastaj kthesa kur, pas tri vjetësh, babai e merr djalin në kështjellën e Montenjëve. Sipas këshillës së miqve të ditur, tani, pasi trupi ishte forcuar, duhej forcuar edhe shpirti. Dhe si nga e nxehta në të ftohtë, Misheli i vogël hidhet nga mjedisi proletar në atë humanist. Pjer Eikemi e kishte vendosur top që në fillim që i biri i tij të mos bëhej një aristokrat i ngeshëm që e harxhon kohën pa dobi duke luajtur me letra, duke pirë verë e duke shkuar me gratë, por as të bëhej thjeshtë një tregtar dhe tyxhar. Ai duhej të ngrihej në rrethet më të larta të atyre që falë epërsisë shpirtërore, falë arsimit dhe kulturës, drejtojnë fatet e botës në këshillat e mbretërve dhe me fjalën e tyre ndikojnë ngjarjet e kohës, atdheu shpirtëror i të cilëve nuk është provinca e ngushtë, por rrethet e gjera të botës; mirëpo në epokën e humanizmit çelësi për të hyrë në këtë mbretëri të dijes ishte latinishtja, ndaj edhe baba Montenji vendosi që t´ia japë sa më shpejt në dorë të birit këtë instrument. Dhe kështu në atë kështjellë të largët të Perigordit fillon të vihet në jetë një eksperiment nga më të kureshtarët, të cilit nuk i  mungon edhe një tipar komik. Me shpenzime te mëdha baba Montenji solli një dijetar nga Gjermania dhe madje një të tillë që nuk dinte asnjë fjalë frëngjisht, si edhe dy ndihmës jo më pak të ditur, të cilët morën urdhër të rreptë të mos flisnin me fëmijën në gjuhë tjetër përveçse në latinisht. Zanoret dhe fjalitë e para që mësoi djali katërvjeçar ishin ato latinisht dhe për të shmangur që në të njëjtën kohë fëmija të përvetësonte edhe gjuhën amtare frënge dhe në këtë mënyrë të prishte pastërtinë dhe përsosmërinë e shqiptimit të tij të latinishtes, përreth Mishelit të vogël u krijua një unazë e padukshme. Kur babai, nëna apo shërbëtorët donin t´i thoshin diçka fëmijës, ata duhej vetë të mësonin më përpara nga mësuesit fjalët dhe shprehjet në latinisht. Dhe kështu në kështjellën e Montenjit u krijua një gjendje me të vërtetë spektakulare, ku për hir të një eksperimenti pedagogjik me një fëmijë katërvjeçar, një shtëpie të tërë, me baba, nënë, ndihmës e shërbëtorë, i duhej të mësonte latinisht, gjë që pati pasojën komike që fjalë të veçanta dhe emra latinisht të përhapeshin edhe në fshatrat fqinje. Sidoqoftë kjo solli lehtësisht përfundimin e dëshiruar që në moshën gjashtë vjeçare prozatori i madh i ardhshëm francez të mos dinte të shqiptonte asnjë frazë në gjuhën amtare, por të ishte në gjendje që pa libër përpara, pa gramatikë dhe çfarëdolloj detyrimi, pa “fouet et larmes” (thupër dhe lot) të mund të fliste latinishten më të pastër dhe më të përsosur. Gjuha botërore antike u bë kaq shumë gjuhë fillestare dhe amtare e tij, sa që gjatë gjithë jetës atij i pëlqente më mirë të lexonte libra në atë gjuhë se sa në gjuhën e nënës, madje shkoi gjer aty sa edhe në çastet e frikës apo të thirrjeve të befasishme atij t´i dilnin vetvetiu nga goja fjalë latine në vend të atyre franceze. Dhe të mos kishte pësuar rënie Humanizmi në vitet e burrërisë së tij, atëherë ka të ngjarë që “Esetë”, sikundër veprat e Erazmit,  të ishin shkruara të gjitha në këtë gjuhë të ripërtërirë artificiale dhe Franca të kishte humbur kështu shkrimtarin e saj më mjeshtëror dhe me lëng. Kjo metodë, për t´i mësuar djalit latinisht pa shtrëngim dhe pa libra, përbën në të vërtetë vetëm njërin nga efektet e prirjes përgjithësisht të mirëmenduar për ta arsimuar fëmijën pa i shkaktuar sforcimin më të vogël dhe në kundërti me edukimin e ashpër të kohës që ua rrënjoste më shkop mësimet fëmijëve, ta formonte dhe ta bënte atë të interesuar në përputhje me prirjet e tij të brendshme. Këshilltarët humanistë i kishin sugjeruar shprehimisht babait të kujdesshëm “ “ / de me/ faire goûter la science et le devoir par une volonté non forcée , et de mon propre désir; et d´elever mon âme en toute douceur et liberté, sans rigueur et contrainte” (të më zgjojë shijen e dijes dhe të detyrës nëpërmjet vullnetit të lirë dhe të vetë dëshirës sime; dhe të më lartësojë shpirtin me krejt butësinë dhe me liri, pa ashpërsi dhe dhunë të panatyrshme).

Dhe se gjer në çfarë shkalle u ushtrua ky kultivim i vetëdijshëm i vullnetit individual në kështjellën e çuditshme të Perigordit, e dëshmon një hollësi zbavitëse. Njëri nga mësuesit, me sa duket, kishte shprehur mendimin se ishte e dëmshme për “cervelle tendre des enfants” (trurin e brishtë të fëmijës), në qoftë se ai do të zgjohej në mëngjes “tout â cup et par violence” (menjëherë dhe me përdhunë). Kështu u mendua një sistem i veçantë për t´ia kursyer fëmijës edhe këtë tronditje sado të vogël: andej e tutje çdo mëngjes Mishel de Montenjë do të zgjohej nga gjumi në krevatin fëmijëror me muzikë…flautistë apo violinistë do të qëndronin në pritje pranë krevatit të vogël që kur tu jepej shenjë ta zgjonin Mishelin e vogël nga ëndrrat me një melodi të lehtë. Dhe ky zakon i brishtë u mbajt me rreptësi të madhe. “je ne fu jamais sans homme qui m´en servit” thotë vetë Montenji. (asnjëherë unë nuk ka qenë pa njeri që më shërbente).  Asnjë bir mbreti Burbon, asnjë pinjoll kajzeri Habsburgas nuk është trajtuar me kaq kujdes e brishtësi sa ky nip tregtarësh gaskonjas dhe pramatarësh çifutë.

Një edukim i tillë tejet i individualizuar, ku fëmijës nuk i ndalohet asgjë dhe i lihet rrugë e lirë çdo prirjeje të tij, përfaqëson një eksperiment, e madje një eksperiment jo të parrezikshëm. Sepse duke qenë aq i përkëdhelur, duke mos hasur kurrë asnjë kundërshtim dhe duke mos qenë i detyruar t´i bindet asnjë ndalese, krijohen kushte që fëmijës t´í zhvillohet çdo teke dhe çdo ves i trashëguar. Dhe Montenji e pohon vetë më vonë se ka pasur fat të madh që ky edukim i çlirët dhe tolerant pati përfundime te mira për të. “ma vertu, c´est une vertu, ou innocence, pur mieux dire, accidentelle et fortuite. Si je fusse né d´un complexion plus déréglé, je crains qu´il fût allé piteusement de mon fait”. (Në qoftë se unë u bëra një njeri për së mbari, virtyti dhe pafajësia ime, kanë qenë, për të qenë të saktë, rastësore dhe punë fati. Të kisha qenë unë një njeri me të dhëna më të parregullta, kam frikë se do ta kisha pësuar mjaft keq).  Gjurmë të caktuara të këtij edukimi, me të mirat dhe të këqijat e veta , doemos kanë mbetur të dukshme tek ai gjatë gjithë jetës së tij, kryesisht kundërshtimi kryeneç për t´iu nënshtruar çfarëdo autoriteti, për t´iu bindur çfarëdo disipline, si edhe një farë atrofie e vullnetit. Kjo fëmijëri e ka nxitur atë gjatë viteve të mëpastajmë që tu shmanget sa mund të gjitha tendosjeve të dhunshme, të gjitha vështirësive, detyrimeve dhe të ndjekë vetëm vullnetin e tij, vetëm trillet e tij vetjake. Çdo “mollesse” (butësi, qulltësi), çdo “insouciance” (shkujdesje) dhe “…”, për të cilat ai vetankohet shpesh, duhet ta ketë bërthamën e vet në këto vite. Por njëherësh edhe vullneti i tij i papërkulshëm për të mbetur i lirë dhe për të mos iu bindur kurrë skllavërisht një mendimi të huaj. Kësaj përkujdesjeje të pazakonte të të atit ai i është shumë mirënjohës, gjë që e ka shprehur plot krenari më vonë: “I have a soul free, entirely at its own and used to guiding itself as it pleases”. (Përveç veprës së përmendur më lart të Strowskit, i cili në kohën që Cvajgu shkruante “Montenjin” jetonte në Rio de Zhaneiro dhe Cvajgu është këshilluar me të, ky i fundit ka përdorur dhe cituar edhe veprën “The Autobiography of Michel Montaigne” Boston, Neë York, Houghton, 1935. angl. Unë kam një shpirt të lirë, i cili mbështetet plotësisht tek vetvetja dhe është mësuar të drejtojë vetveten ashtu siç i pëlqen).

Sepse ai që kur ka qenë i mitur ka ngjëruar, qoftë edhe një herë në mënyrë të pavetëdijshme, kënaqësinë dhe mirësinë e lirisë, nuk do ta harrojë dhe nuk do ta humbasë më atë kurrë.

Kjo formë parashikuese dhe plot përkujdesje edukimi ka qenë një faktor lumturues për atë formim të veçantë të shpirtit të Montenjit. Por njëherësh ka qenë lumturi edhe që ai mori fund me kohë. Që të vlerësosh lirinë duhet të njohësh shtrëngimin dhe ky edukim do t´i jepet Montenjit me bollëk sapo ai, tashmë gjashtë vjeç, dërgohet në kolegjin e Bordosë ku do të qëndrojë deri në moshën trembëdhjetë vjeçare. Jo se atje i biri i njeriut më të pasur dhe kryetarit të bashkisë së qytetit u trajtua me shumë ashpërsi dhe rreptësi; të parën dhe të vetmen herë që njohu thuprën, kjo ndodhi “bien doucement” (mjaft butë). Por gjithsesi atje ai gjeti një disiplinë të ngurtë që në mënyrë autoritare u vishte nxënësve rregullat e saj, pa i pyetur ata për pikëpamjet e tyre. Për herë të parë atij i duhet të mësojë rregullisht dhe këtu instinkti i fëmijës që ishte mësuar të mësonte vetëm “d´aprés sa propre volonté” ( sipas qejfit të vet), del kundër një dijeje që, e formuluar dhe e përgatitur në mënyrë të shtangët, i jepet me detyrim. “Mësuesit na ushtojnë në vesh,- ankohet ai,- sikur po i fryjnë një tubi dhe puna jonë është vetëm të përsërisim çfarë na thonë ata”. Në vend që tu mësojnë nxënëse të zhvillojnë në mënyrë të frytshme mendimet e tyre, i mbushin ata me materialin e tyre të vdekur. “Noun ne travaillons qu´a remplir la memoire, et laissant l´entendement et la concience vide”( Ne nuk bëjmë tjetër veçse mbushim kujtesën, duke e lënë bosh arsyen dhe vetëdijen), qahet ai dhe pyet hidhur: “Que nous sert-il d´avoir le panse pleine de viande, si elle ne se digère?si elle ne se tranforme en nous? si elle ne nous augmente et fortifie?”( Ç’dobi kemi ne që e kemi plëncin plot me mish, kur nuk e tresim atë?  Kur ai nuk bëhet pjesë e jona? Kur ai nuk na rrit dhe nuk na forcon?) Skolastët e kolegjit, vëren ai me hidhërim, u ngjeshin në kokë nxënësve fakte, numra, ligje dhe sisteme – jo më kot rektorët e atyre shkollave i kanë quajtur asokohe pedantë,  – dhe i detyrojnë të përvetësojnë “suffisance pure livresque” (dije thjeshtë libreske), dhe nxënës më të mirë shpallin atë që përvetëson më mirë dhe më me dëshirë atë që i mëkojnë ata. Është pikërisht tepria e dijes së marrë që vret aftësinë për të ndërtuar një tablo vetjake të botës. “Comme les plantes s´etouffent de trop d´humeur, et les lampes de trop d´huile, aussi l´action de l´esprit par trop d´etude et matiere” (sikundër bimët i mbyt teprica e lagështirës dhe llambat teprica e vajit, kështu dëmtohet edhe veprimi i shpirtit tonë nga tepria e studimit dhe e  lëndës).  Dija e marrë është barrë e kujtesës, jo funksion i shpirtit. “Savoir par cœur n´est pas savoir, c´est tenir que qu´on a donné en garde à sa mémoire” (të mësosh diçka përmendësh nuk do të thotë se di diçka, por vetëm se ke mbajtur diçka në kujtesë). Tek Livi dhe Plutarku nuk janë të rëndësishme të dihen datat e betejës së Kartagjenës (= Kanës), por karakteret e Shipionit dhe Hanibalit, jo thjesht fakti historik lakuriq, por përmbajtja e tij njerëzore, shpirtërore. Kështu burri i pjekur u jep më vonë mësuesve të tij të shkollës që ngulmuan t´i  mësonin vetëm rregulla dhe fakte, një notë të keqe, por njëherësh edhe një leksion të mirë. “Mësuesit tanë,- thotë ai në vitet e mëvonshme,- duhet të gjykojnë vetëm sipas asaj që një nxënës ka fituar falë “the testimony of his life” (dëshmi e jetës së tij) dhe jo thjeshtë nga kujtesa. Lëreni të riun që të verë në provë dhe të sitë çfarëdo që lexon dhe jo t´i kërkohet atij thjeshtë besnikëri, besim tek autoriteti. Atij duhet t´i vihen përpara pikërisht mendimet më të ndryshme. Në qoftë i zoti atëherë ai do të bëjë zgjidhjen e vet, në mos qoftë do të mbetet në dyshim. Ndërsa ai që ndjek tjetrin, ai nuk ndjek asnjë çështje, nuk gjen asgjë dhe madje nuk kërkon asgjë”. Një edukim të tillë mendimlirë mësuesit e tij të mirë, ndonëse midis tyre kishte edhe humanistë të shquar, madje të famshëm, nuk mundën t´ia japin djalit kokë në vete dhe kështu ai do të ndahet nga shkolla e vet pa falënderime, do të largohet “sans aucun fruit que je puisse à présent mettre en compte” (pa asnjë rezultat që unë do të mund ta llogarisja tani). Sikundër Montenji më mësuesit e vet, edhe këta të fundit, nuk mund të ishin shumë të kënaqur me nxënësin e tyre, sepse pavarësisht asaj qëndrese të brendshme kundrejt çdo dije libreske, dije shkollariske, dije abstrakte, kundrejt çdo detyrimi, çdo disipline dhe rendi, Montenjit, – ashtu sikundër cilësdo natyre tjetër të jashtëzakonshme, tek të cilat intensiteti shpirtëror zgjohet vetëm pas pubertetit, i mungonte aftësia e një perceptimi të shpejtë dhe të fushkët. Ai shpirt më vonë kaq i kthjellët, i lëvizshëm dhe kureshtar, në ato vite zhvillimi ishte i mbërthyer nga një topitje e çuditshme. Ishte një plogështi e veçantë që i rëndonte: “… quoique j´eusse la santé ferme et entiére, et quant et quant un naturel doux et traitable, j´etais parmi cela si pesant, mol e endormi, qu´on ne me pouvait arracher de l´oisiveté, non pas pour me faire jouer” (Strowski: [ Montaigne, Sa] Vie Publique et prive. / Coll. A la gloire de Montaigne] faqe 35), megjithëse gëzoja një shëndet të mirë dhe të plotë, natyrë gjithmonë të butë dhe të gjindshme, isha ndërkohë edhe i rëndë, i plogësht dhe si i fjetur, sa që asgjë nuk mund të më nxirrte nga kjo plogështi, madje as ftesa për të  marrë pjesë në lodra). Aftësinë e vëzhgimit të mprehtë, ç´është e vërteta, e kishte që asokohe, por vetëm në gjendje potenciale dhe në çaste të rralla. “Ce que je voyais, je le voyais bien; et sous cette complexion lourde nourrissais imagination hardies et des opinions au-dessus de mon âge”. (Atë që e shihja, unë e shihja mirë; dhe nën mbulesën e këtij kompleksi të rëndë natyror brenda meje gjallonin përfytyrime të fuqishme dhe mendime që e kapërcenin moshën time). Mirëpo këto çaste të lumtura gjallonin vetëm përbrenda tij dhe mësuesit thuajse nuk i vinin re; megjithatë Montenji nuk i qorton aspak ata se e kanë nënvlerësuar, përkundër, i jep vetë notën e ashpër rinisë së tij: “L´esprit, je l´avais lent, et qui n´allait qu´autant qu´on le menait; l´appréhension, tardive; l´invention, lâche; et, apres tout, un uncroyable défaut de memoire” (shih më sipër, faqe 55). (shpirti im ishte i plogësht dhe lëvizte përpara vetëm kur e shpoje; aftësia ime perceptuese u zhvillua shumë vonë; aftësia ime  përfytyruese ishte dembele; dhe mbi të gjitha unë vuaja nga një dobësi e pabesueshme e kujtesës). Por për askënd nuk bëhej shkolla më e mundimshme se për të aftin, aftësitë dhe vlerat e të cilit ajo, me ato metodat e saj të thata nuk ishte ( = nuk është)  në gjendje t´i joshte dhe t´i bënte të dobishme, dhe në qoftë se Montenji doli shëndoshë e mirë nga ky burg për rininë tonë, kjo ndodhi vetëm sepse ai, sikundër shumë të tjerë – Balzaku e ka përshkruar më së  bukuri këtë në “Lui Lambertin” e tij,  ndonëse edhe mjaft të tjerë para dhe pas tij,-  gjen ndihmës dhe ngushëllues të fshehtë: librin artistik krahas atij shkollor. Sikundër Lui Lamberti, edhe ai, duke rënë një herë rob i magjisë së leximit, nuk mundi të shpëtonte më prej saj. Djaloshi Montenj lexon i mrekulluar Metamorfozat e Ovidit, Enean e Virgjilit, dramat e Terencit dhe te Plautit në gjuhën e tyre origjinale që është edhe gjuha e tij amtare dhe kjo njohje me veprat klasike, si edhe shkalla e lartë e zotërimit prej tij të kësaj gjuhe e kthejnë përsëri në mënyrë të çuditshme në vend nderi nxënësin e keq dhe të fjetur të kolegjit. Njëri ndër mësuesit e tij, Gjergj Bukanani ( Georg Buchanan) , që më vonë do të luajë një rol të shquar në historinë e Skocisë, ishte autor tragjedish në gjuhën latine, që vlerësoheshin shumë asokohe dhe në këto pjesë teatrale, por edhe të tjera, Montenji mori pjese më shumë sukses si aktor amator në shfaqjet e shkollës, duke u shquar mbi gjithë shokët falë “souplesse de voix” (aftësisë modulative të zërit), si edhe të zotërimit të kahershëm  aq  të mirë të gjuhës latine. Në moshën trembëdhjetë vjeçare edukimi i të paedukueshmit mori fund formalisht dhe prej asaj dite e më pas Montenji do të jetë nxënës dhe mësues i vetvetes në të njëjtën kohë.

Pas shkollës, pra pas daljes nga kolegji, me sa duket trembëdhjetë vjetarit iu dha një si farë pushimi në shtëpinë atërore, përpara se ai të studiojë drejtësi në Tuluzë, apo në Paris. Sidoqoftë në moshën njëzet vjeçare ai vetë e quan arsimimin e tij të përfunduar . “Quant à moi j´estime que nos âmes sont dénouées`a vingt ans  de ce qu´elles doivent étre, et qu´elles promettent tout qu´elles pourront… je tiens pour certain que, depuis cet âge, et mon esprit et mon corps ont plus diminué qu´augmenté et plus reculé qu´avancé”. (Përsa më përket mua mendoj se në moshën njëzet vjeçare shpirti ynë është bërë ai që duhet të jetë dhe se është në gjendje të bëjë atë që premton… dhe tani për mua është e qartë se që  nga kjo moshë si shpirti, si trupi im më tepër kanë lëshuar se kanë marrë, më tepër janë tërhequr se kanë përparuar).

Ne nuk kemi të ruajtur asnjë portret të këtij Montenji të kohës kur ai kishte arritur kulmin e forcës dhe të freskisë së vet, mirëpo Montenji, gjatë gjithë jetës  e ka përshkruar vetveten me kaq kujdes, dëshirë dhe  mprehtësi, sa që, duke i besuar dashurisë së tij për të vërtetën, mund të përftojmë një përfytyrim të mjaftueshëm fizionomik. Në shtat, sikundër i ati, Montenji vinte mjaft i shkurtër, rrethanë që ai vetë e quan si mungesë dhe qahet, sepse këto centimetra poshtë mesatares nga njëra anë e dallojnë nga të tjerët,  nga ana tjetër ato i pakësojnë autoritetin e paraqitjes. Mirëpo mbeten plot gjëra të tjera që e bëjnë të këndshëm djaloshin aristokrat. Trupi i ngjeshur dhe i shëndetshëm, tiparet e brishta të fytyrës, forma e saj vezake dhe me hundë të vogël, me linjat e saj delikate dhe të bukura, balli i kulluar, vetullat e harkuara, buzët e plota mes një mjekre ngjyrë gështenjë që i jep gjithë pamjes së saj një spikamë fshehtësie. Sytë e futur, por me një shkëlqim të fortë, hetues, me siguri nuk duhet ta kenë pasur atë trishtimin e lehtë siç e kanë portretet e viteve të mëvonshme. Nga temperamenti, sipas vetë pohimeve të tij, ai ishte ndonëse jo gjithmonë  “ brisk und gay, at last tranquil and reposed” ( i gjallë dhe gazmor, sidoqoftë i qetë dhe i baraspeshuar). Për virtytet kalorësiake si forca, sporti dhe lodrat atij i mungonte shkathtësia e të atit që edhe pse gjashtëdhjetë vjeç hidhej matanë tryezës duke u  mbështetur vetëm në majat e gishtave, dhe në shtrëngatë, i ngjiste tre e nga tre shkallët e kështjellës së vet. “D´adresse et de disposition, je n´en ai point eu… De la musique, ni pour la voix que j´y ai trés inepte, ni pour les instrument, on ne m´y a jamais su rien apprendre. À la danse,  à la paume, á la lutte, je n´y ai su acquerir qu´une bien fort légère et vulgare suffisance; á nager, à escrimer, à voltiger e à sauter, nulle de tout. Les mains, je les ai si gourdes que je ne sais pas écrire seulement pour moi: de façon que, ce que j´ai barbouillé, j´aime mieux le refaire que de me donner la peine de le démêler… je ne sais pas clore à droit une letre, ni ne sus  jamais tailler plume,ni trancher à table, qui vaille, ni équiper un cheval de son harnais,  ni porter à poing un oiseau et le làcher, ni parler aux chiens, aux oiseaux, aux chevaux” (i shkathët dhe i lëvizshëm unë nuk kam qenë kurrë… për muzikë, për të kënduar, për t´i rënë ndonjë vegle nuk ia kam thënë kurrë… asnjë prirje për këto punë. Për valle, për lojëra me top apo për mundje nuk jam ngritur kurrë mbi mesataren, kurse për not, kërcim me pengesa apo kërcim së gjati dhe skermë, isha zero fare. Gishtat e mi ishin kaq të ngathët sa mezi i lexoja ato që kisha shkruar vetë dhe isha gati t´i shkruaja edhe një herë ato që kisha zhgarravitur, se sa të merrja mundimin t´i shkoqisja… nuk mundja madje as të palosja siç duhet një letër, as të mprihja një penë, as të vendosja rregullin në tryezë, apo të shaloja kalin tim, të lëshoja një fajkua nga krahu, apo të merresha me qentë, zogjtë apo kuajt.). Zelli i tij drejtohej më së shumti nga shoqëria.  Dhe krahas gëzimit të tij për gratë, të cilat sipas fjalëve të tij, e kanë tërhequr që në krye të herës dhe në masën më të madhe të mundshme, prirja e tij ka qenë për shoqërinë. Falë “vivacité de l´imagination” ( aftësisë së tij tepër të gjallë të fantazisë) ai e ka të lehtë këtë. Pa qenë gagarel, ai pohon se falë një farë “ nonchalance vers laquelle je penche evidemment de ma complexion”( shkujdesjeje që është me sa duket në natyrën time) ai bën pjesë në kategorinë e atyre njerëzve që “ upon whom their rich clothes weep” ( të cilëve petkat e shtrenjta mbi supe u bëjnë përherë një figurë të trishtueshme) ai kërkon shoqërinë, miqësinë, kurse kënaqësia e tij e mirëfilltë është diskutimi, por diskutimi si një lojë fioreti  dhe jo si (= për) etje për grindje apo inat dhe zili.

Përmbi gjakun e nxehtë gaskonjas që shpesh herë bëhet shkak për shpërthime të befta zemërimi, vigjilon që në krye arsyeja e kthjellët, e pjekur nga koha. Montenji, të cilin çdo sjellje e rëndë e tmerron, çdo vrazhdësi e neverit, të cilin “… la vue des angoisses d´autrui angoisse matérielment” (vetëm pamja e vajtjes së të tjerëve e bënte të vuante fizikisht). Përpara urtësisë së mësuar dhe të sajuar djaloshi Montenj nuk kishte veçse atë (urtësinë) instinktive që në këtë jetë ta donte jetën dhe vetveten. Hë për hë ai nuk kishte vendosur asgjë, nuk kishte asnjë qëllim të qartë përpara drejt të cilit të synonte, asnjë aftësi që të dëshmohej qartësisht dhe urdhërisht. Njëzetvjeçari  e vështron botën i pavendosur dhe me sy kureshtarë, pa e ditur se çfarë kërkon ajo prej tij dhe ai prej saj.

(Në kopjen e daktilografuar të origjinalit kreu i tretë mungon).

IV.

Datë vendimtare në jetën e Montenjit përbën viti 1568, vit kur i vdes i ati, Pjer Eikemi. Sepse deri në atë kohë ai kishte jetuar së bashku me të atin, të ëmën, gruan, vëllezërit dhe motrat në kështjellë të cilën e quante disi me emfatizëm “ kështjella e të parëve të mi”, pa u merakosur për pasurinë, ekonominë dhe biznesin familjar. Me vdekjen e të atit ai trashëgon një pasuri, e madje një pasuri të madhe. Duke qenë djali më i madh atij i takon titulli si edhe një e ardhur prej dhjetë mijë livrash. Por meqenëse duhej të shlyhej me të ëmën për pjesën e saj të prikës që ajo kishte sjellë […] ,  i duhej të merrte mbi vete edhe barrën e përgjegjësisë. Si major domus, kryetar i familjes, atij, që më parë  mezi merrte përgjegjësinë për punët dhe bëmat e veta, tani i duhej të drejtonte, a së paku të kontrollonte, qindra biznese të vogla si edhe llogaritë e përditshme. Ndërkohë që për Montenjin nuk kishte gjë më të bezdisshme se veprimtaria sistematike, ndjenja e detyrës, qëndrueshmëria, këmbëngulja, kujdesi, pra gjithçka që kërkon virtyte metodike.  Montenji e pohon vetë hapur se sa pak ishte marrë me qeverisjen e shtëpisë deri nga mesi i jetës së tij. Pronar tokash, arash, pyjesh, livadhesh dhe vreshtash, ai e pranon çiltër që “ne sait la diference de l´un grain à l´autre, ni en la terre, ni au grenier, si elle n´est pas trop apparente (nuk dinte ta dallonte një lloj drithi nga tjetri, as në arë dhe as në hambar, në mos qoftë dallimi tepër i madh); ni à peine celle d´entre le choux et les laitues de mon jardin. Je n´entends pas seulement les noms des premiers outils du ménage, ni les plus grossiers principes de l´agriculture, et que les enfants savent;…il ný a pas un mois qu´on ne me surprit ignorant de quoi le levain servait à faire du pain, et que c´etait que faire cuver son vin” (Strowski, Montaigne, Sa vie publique e privée. Coll: A la gloire [de Montaigne], faqe 110) (unë nuk e njoh se a është lakër apo sallatë ajo që rritet në kopshtin tim. Unë nuk i di madje as emrat e almiseve më të rëndësishme të ekonomisë sime, apo të gjërave më elementare të bujqësisë e që i di edhe një fëmijë… nuk kalon muaji që të mos kapem gafil se nuk kam haber se përse shërben tharmi në përgatitjen e bukës , apo se çfarë ndodh në të vërtetë kur maturohet vera). Por po kaq i ngathët dhe i paditur si me shatin dhe lopatën, ky pronar i ri ndihet edhe në zyrën e çifligut. “I can never prevail upon myself to read over the deeds or examine the transactions which should, by nessesity, pass through my inspection and control. This is no philosophic disdain of worldly and transitory things… No, it is in truth an inexcusable, childish laziness and negligjence. What wouldn´t I do rather than read over a contract”. (Marvin Loventhal: The) Autobiography of Michel Montaigne, faqe 125.) (Unë nuk mund ta detyroj kurrë veten të lexoj një kontratë, apo të kontrolloj marrëveshje, të cilat në të vërtetë duhej detyrimisht të kalonin nga dora ime dhe të kontrolloheshin prej meje. Ky nuk ishte përçmim filozofik i gjërave tokësore dhe kalimtare… jo në të vërtetë nuk ishte asgjë tjetër përveçse dembeli dhe shkujdesje e pafalshme fëmijërore. Do të kisha bërë me dëshirë cilëndo punë tjetër , vetëm  jo të lexoja një kontratë). Hollë-hollë trashëgimia i kishte ardhur Montenjit shumë për voli sepse ai kishte nevojë për të që të siguronte pavarësinë e tij të brendshme. Mirëpo ai e donte pasurinë pa qenë nevoja të përpiqej për ta pasur atë.  “ I like to have my losses and business disorders concealed from me” (Do të më pëlqente që humbjet dhe dështimet në biznesin tim të mos i merrja vesh). Dhe ëndërron, me t´i lindur në vajzë, që dhëndëri t´ia heqë nga kurrizi të gjitha këto punë dhe telashe. Më së shumti do të dëshironte, siç e thotë vetë,  “të mos e dinte fare se çfarë pasurie zotëron” në mënyrë që të dëshpërohej sa më pak nga humbjet. Ai dëshironte ta qeveriste pasurinë ashtu siç dëshironte të bënte politikë apo cilëndo gjë tjetër në botë:    rastësisht, vetëm kur të kishte qejf për këtë dhe ashtu lehtë e lehtë, pa marrë pjesë plotësisht vetë. Ai e kupton që pasuria është si një dhuratë e Danajve, e cila kërkon ta mbrosh çdo ditë dhe çdo orë. “ Still I would be satisfied to cange the life I lead for a hunbler one and less bristling with business” (do të isha shumë i kënaqur po të mund të këmbeja jetën që bëj me një tjetër më të thjeshtë, që nuk varet kaq shumë nga mëtimet ekonomike). Për të mundur ta mbante më lehtë këtë barrë të artë, Montenji mendoi të hidhte mbi shpatulla një tjetër. Ambicia e të atit e kishte hedhur në jetën publike. Për pesëmbëdhjetë vjet me radhë ai kishte qenë mis i odës së ulët të parlamentit dhe nuk kishte shkuar më tej. Tani, pas vdekjes së të atit, ai e ngre këtë çështje para fatit. Pasi kishte qenë për kaq vite anëtari i dhjetë i Chambre des Enquétes (dhomë e parlamentit për shqyrtimin e ankesave  kundër vendimeve të shkallës së parë), ai hedh kërkesën si kandidat për në dhomën më të lartë. Por në 14 të nëntorit të vitit 1569 Dhoma e Lartë vendos ta rrëzojë këtë kërkesë me vjegën se i vjehrri i tij ishte kryetar dhe një kunat anëtar i Dhomës së Lartë.  Ky ishte një vendim kundër tij, por në një kuptim më të lartë edhe në të mirë të tij, sepse ishte për Montenjin një arsye apo një motiv për´t´i dhënë lamtumirën shërbimit publik. Ai jep dorëheqjen apo më mirë e shet postin e deriatëhershëm dhe që prej asaj dite vihet në shërbim publik vetëm ashtu si i pëlqen atij, rastësisht apo kur e josh ndonjë detyrë e veçantë. Ndërsa nëse ka pasur edhe motive të fshehta për këtë tërheqje në jetën private, këtë e kemi të vështirë ta hamendësojmë. Sidoqoftë Montenji duhet ta ketë ndjerë se koha e shtynte për të marrë një vendim, e Montenjit  nuk i pëlqenin marrjet e vendimeve. Mjedisi shoqëror ishte helmuar përsëri, protestantët kishin rrëmbyer armët sërish dhe nata e Bartolemeut nuk ishte larg. Misionin e tij politik Montenji, sipas shembullit të mikut të vet, La Boetisë, e shihte vetëm si një mision pajtimi dhe tolerance. Nga vetë natyra e tij ai ishte një ndërmjetësues i lindur midis partive dhe ndihmesa e tij e mirëfilltë në shërbimin publik duhet parë pikërisht në këto bisedime të fshehta ndërmjetësuese. Mirëpo koha e ndërmjetësimeve kaloi. Erdhi koha e pozicionimit me- ose kundër. Franca duhet të bëhet hugenote ose katolike. Vitet e ardhshme do të sillnin  një përgjegjësi të përbindshme, e pra Montenji ishte armik i betuar i çfarëdo përgjegjësie. Ai kërkon t´i shmanget marrjes së vendimeve. Si një i urtë në kohë fanatizmi, ai kërkon tërheqje dhe arrati.

“…aty vonë kujtohen se atij i ishte bërë një padrejtësi dhe mbreti e emëron Kalorës së Urdhrit të Shën Mishelit. Vite më pas emërohet Gentilhomme de la Chambre. Montenji nuk reagon kurrë me të fortë apo me potere. Ai nuk proteston kurrë, ai nuk intrigon kurrë. (Ky, po edhe pasazhe të tjerë të shtypura me shkronja më të imta, janë shkruar kështu edhe në origjinal, dhe për më tepër të mbyllura edhe në kllapa; me sa duket ato do të përpunoheshin edhe më në të tejmen).

Kur bëhet zot i shtëpisë Mishel de Montenji gjen një kullë rrumbullake, të lartë e të fortë, që me sa duket, i ati e kishte ndërtuar për qëllime mbrojtëse. Në katin e errët përdhes ishte një kishëz me një afresk gjysmë të shuar që paraqiste Shën Mishelin tek mposhtte dhe vinte përfund dragoin. Një shkallë spirale të çonte në një dhomë rrumbullake në katin e dytë, të cilën Montenji, me dëshirën e tij të patundur për vetmi, e bëri dhomë fjetjeje. Por vetëm kati i tretë, deri atëherë “le lieu le plus inutile de la mason” (kthina më e panevojshme e gjithë shtëpisë), një farë depo rraqesh, shndërrohet prej tij në vendin më të rëndësishëm të shtëpisë. Ai vendos të bjerë aty bibliotekën e tij dhe ta shndërrojë atë në vend meditimi. Prej kësaj dhome ai mund të shihte gjithë shtëpinë, gjithë fushat. Kur të bëhej kureshtar mund të shihte çfarë ndodhte përreth dhe t´i kishte nën mbikëqyrje të gjitha. Ndërsa atë vetë nuk mund ta mbikëqyrte askush, nuk mund ta pengonte askush në vetminë e tij. Për më tepër ishte një dhomë mjaft e madhe për të ecur tutje-tëhu, dhe Montenji thotë se ai ishte në gjendje të mendonte lirisht vetëm gjatë lëvizjeve fizike. Solli pra, aty bibliotekën që e kishte trashëguar nga La Boetjeja, si edhe atë të krijuar prej atij vetë dhe urdhëroi që në trerët e tavanit të pikturoheshin 54 maksima latine, në mënyrë që sa herë të ngrinte kokën lart, sytë e tij të ndeshnin një fjalë të mençme dhe qetësuese. Vetëm e fundmja e këtyre 54 shprehjeve të urta ishte në frëngjisht dhe thoshte: “Que sais-je?” (Çfarë di unë?). Ngjitur me dhomën e madhe një kthinë e vogël për dimër, e zbukuruar me disa tablo, të cilat më vonë, duke i quajtur si tepër të lehta, ai dha urdhër që të ripikturoheshin. Këtu është ai zot, këtu nuk ka asnjë që ta urdhërojë, asnjë bashkëbisedues përveç vetvetes. Këtu Montenji bëhet Montenj.

Në moshën 38 vjeçare Montenji tërhiqet mënjanë. Ai nuk dëshiron t´i shërbejë më njeriu, përveç vetvetes. Ai ndjehet i lodhur nga politika, nga jeta publike, nga biznesi. Është një çast zhgënjimi. Dhe për t´ia prerë vetvetes rrugën e tërheqjes, urdhëron të shkruhet në muret e bibliotekës: “L´an du Christ 1571, á l´âge de trente e huit ans, la veille des calendes de mars, anniversaire de sa naissance, Michel de Montaigne, dégoûté depuis longtemps de l´esclavage de la cour  et des charges publiques, se sentait encore en pleine vigueur, vint se reposer sur la sein des  doctes vierges, dans la calme e securité; il y  franchira les jours qui lui restent à vivre. Espérant que la destin lui permettra d´activer la construction de cette habitation, douces retraite paternelles, il l´`a consacrée à sa liberté, a sa tranquillité et á sa loisirs” [ Në vitin 1532 pas Krishtit, në moshën tridhjetë e tetë vjeçare, në vigjilje të ditës së parë të muajit mars, ditën e lindjes së tij, Mishel de Montenji, i neveritur prej kohësh  nga shërbimi prej skllavi në oborr dhe nga barra e punëve publike, por ende në lulen e moshës dhe të fuqive, vendosi të çlodhet në gjirin e butë të muzave, t´i kalojë në qetësi dhe siguri ditët që i kanë mbetur nga jeta. Me shpresë se fati do ta lejojë ta ruajë këtë vend qëndrimi, këtë vend prehjeje në paqe të të atit, të cilit ai i ka përkushtuar lirinë, qetësinë dhe kënaqësinë e tij). Kjo ndarje ishte më tepër se një ndarje me ofiqet. Kjo ishte menduar si një mohim i botës së jashtme. Deri atë kohë kishte jetuar për të tjerët, tani e tej donte të jetonte për vete. Deri atëherë kishte bërë atë që kishin kërkuar prej tij oborri, ofiqi, i ati, tani e tej donte të bënte atë që i sillte kënaqësi. Ai kishte grumbulluar përvojë , tani  donte të gjente kuptimin e saj, të nxirrte rrënjët e kësaj shume. Mishel de Montenji kishte jetuar tridhjetë e tetë vjet, tani Mishel de Montenji donte të dinte se cili ishte në të vërtetë ky Mishel de Montenj, të kujdesej vetëm për  vetveten, për jetën dhe për vdekjen e vet.  Atij i kishte ardhur në majë të hundës.  Aty ku kishte dashur të ndihmonte, nuk kishte mundur, aty ku kishte synuar të shkonte, i kishin prerë rrugën. Aty ku kishte dashur të këshillonte, ia kishin përbuzur këshillën.

Por për Montenjin nuk ishte e mjaftueshme as kthimi në shtëpinë e vet, as tërheqja në jetën vetjake. Atij vërtet shtëpia i përkiste sipas trashëgimisë dhe ligjit, por në një farë mënyrë ai e ndjente që ai vetë i përkiste kësaj shtëpie më tepër se vetvetes. Këtu ishte e shoqja, ishte e ëma, ishin fëmijët, – që të tërë jo aq të rëndësishëm për të, ka madje një vend mjaft të çuditshëm në shkrimet e tij ku ai pohon se nuk e di me saktësi se sa fëmijë i kanë vdekur, – pa ishin të punësuarit, qiramarrësit, fshatarët, e për të gjithë këta duhej menduar. Pa ishte familja që jo gjithmonë jeton krejt paqësisht: shtëpia gëlon nga njerëzit e pra ai dëshiron të jetë vetëm. E gjitha kjo e neverit, e pengon e shqetëson dhe ai sjell ndërmend se si shëmbëlltyra e tij, La Beotjeja, të cilin ai e ngre aq lart si virtyt “ [d´(avoir tout du long de sa vie croupi, méprisé ès cendres de son foyer domestiques” ( gjatë gjithë jetës kishte lënë pas vetes me përbuzje hirin e vatrës së vet familjare). Ai nuk hoqi dorë nga shërbimi publik për të mbartur mbi shpatulla telashet e vockla si pater familiae, si mazhordom. Ai dëshiron të lexojë, të mendojë, të shijojë dhe jo të punojë për të tjerët, por të punojë për vete. Ajo që Montenji kërkon është Uni i brendshëm, i cili nuk duhet t´i përkasë shtetit, familjes, kohës, rrethanave, parave, pronës, atë Un të brendshëm që Gëtja e quan “citadelë” në të cilën nuk lejonte të hynte askënd.  Dhe Montenji ishte i vendosur “ à soustraire ce seul coin  à la communauté et conjugale et filial et civile” ( për t´ia shkëputur këtë qoshe te vetmuar si bashkësisë bashkëshortore, ashtu edhe asaj të fëmijëve dhe të shoqërisë.)

Një shtëpi me një familje prej dhjetë vetësh, me dyzina shërbëtorësh, më fshatarë, argatë dhe qiramarrës, nuk është vend qetësie dhe prehjeje. Lindin fëmijë dhe varrosen fëmijë, shembet një pus, nesër prishet vera nga ngrica, kontratat duhen përtëritur, grindjet duhen fashitur, duhen blerë ca gjëra dhe duhen shitur të tjera, duhet peshuar dhe llogaritur, çdo orë sjell një nevojë të re që duhet administruar siç duhet. Mendimet nuk të përkasin ty, por të tjerëve.

Rruga nga ofiqi në shtëpi ishte vetëm kthimi i parë; nga shtëpia, nga familja, nga mëtimet, nga punët e ekonomisë në vetvete, ishte kthimi i dytë, kthimi në citadelë.

Këtë citadelë, siç e quan Gëteja në mënyrë simbolike, Mishel de Montenji  e sajon dhe e ndërton së vërtetthi me gurë dhe me dry e shul. Sot është e pamundur të rindërtohet me mendje pamja e kështjellës së Montenjit pas rindërtimit dhe zgjerimit që ndërmori Pjer Eikemi. Në kohët e mëvonshme pastaj ajo është rindërtuar dhe ndryshuar shumë herë, ndërsa një zjarr në vitin 1882 e shkatërroi plotësisht, fatmirësisht me përjashtim të “citadelës” së Mishel de Montenjit, kullës së famshme.

Siç del nga […] familja e tij nuk ka qenë edhe fort e kujdesshme.

“J´avertis ceux qui ont la loi de se pouvoir courroucer en ma famille: premiêrement qu´il ménagent leur colère, secondement qu´il ne se courroucent point en l´air et regardent ce que leur appréhension arrive à celui de qui ils se plaignent, car ordinairement ils crient avant qu´il  soit en leur présence et durent à crier aprés qu´il est partí;  ils s´en prennent`a leur ombre et poussent cette tempête en lieu oú persone n´est châtié, ni interessé, qu du tintamarre de leur voix tel qui n´en peut mais!” (Strowski: Montaigne. Sa vie publique et privée. Coll. A la Gloire ( de Montaigne). Faqe 125. ( Paralajmëroj njerëzit e familjes sime që e kanë zakon të marrin zjarr kot së koti që, së pari, t´í venë fre zemërimit të tyre, së dyti të bëjnë kujdes dhe të shohin që në çastin e parë se çfarë i zemëroi, për çfarë ankohen, sepse zakonisht ata fillojnë e bërtasin përpara se ta kenë shkakun të dukshëm dhe vazhdojnë të bërtasin edhe pasi ai të jetë larguar. Ata zemërohen dhe e shpërthejnë këtë fortunë në një vend ku askush as është ndëshkuar, as është i interesuar në zhurmën prej skëterre të zërave të tyre)”.

Për këtë arsye Montenji sajoi një kala në shtëpinë e vet. Ai mund të dalë, askush nuk mund të hyjë. Ai mund të vendosë se kur dëshiron të jetë çifligar, zot shtëpie, baba, bashkëshort, bir dhe kur vetvete.

Për një farë kohë ai vret mendjen se a mos duhej që ta zgjaste ledhin përtej zyrës së tij të vogël dhe kështu të kishte një shteg privat shëtitjeje. Por pastaj hoqi dorë nga kjo mendje.

Por gjithë ky vetëveçim mbushur me sentenca e fjalë të urta, kishte diçka të fryrë, artificiale. Të krijohet mbresa se ai kërkon të vetëdisiplinohet për vetmi. Por meqenëse nuk është si ai oshënari që i nënshtrohet ligjit fetar, që ka bërë një betim për këtë punë, ai kërkon ta detyrojë dhe ta shtrëngojë vetveten. Mbase ai nuk e di as vetë se përse. Por ka një vullnet të brendshëm që e shtyn.

 

V. Dhjetëvjeçari krijues

Lumturia më e madhe e njeriut krijues

Është të ketë studiuar të studiushmen

Dhe të jetë përulur qetësisht përpara të pastudiushmes.

Gëte.

 

“Maksima dhe refleksione”

 

Në dhjetë vitet që pasuan Mishel de Montenji e kalon pjesën më të madhe të jetës në këtë kullë. Disa shkallare përpjetë shkallës spirale dhe ai nuk i dëgjon më zhurmën dhe zërat e shtëpisë, shkëputet nga dukuritë që e pengojnë, sepse “I have a tender heart and easily rattled” (unë kam një zemër të brishtë që preket lehtë). When it is occupied with something the buff of a fly assasinates it” (në qoftë se ajo po merret me diçka, atëherë edhe një mizë po të përplasej me të, do ta vriste). Kur hedh sytë jashtë dritares ai sheh poshtë “mon jardin, ma basse-cour, et dans la plupart des membres de ma maison” (kopshtin, oborrin dhe pjesën më të madhe të njerëzve të shtëpisë). Kurse përreth tij në dhomën e rrumbullakët nuk ka  asgjë tjetër përveç librave që ai i do aq shumë. Një pjesë të madhe të tyre e ka trashëguar nga L Boetjeja, të tjerat i kishte blerë vetë. Jo se ai lexon tërë ditën. Atë e lumturon vetëdija e kohës së vet. “Knowing I can enjoy them when I please, I am satisfied by their mere possesion. I never travel without books, either in war or peace. Still, I often pass days and months without looking in them. I´ll read by and by, I say to myself, or to-morrow, or when I choose… They are the best provisions I have found  for this human journey”. (Marvin Loventhal: The Autobiographie of Michel de Montaigne, faqe 131.).  (Meqenëse unë e di se mund të gëzohem me ta sa herë të dua, jam i kënaqur qoftë edhe me vetëm praninë e tyre. Unë nuk nisem kurrë për rrugë pa to, qoftë në kohë lufte, qoftë në kohë paqeje. Por mund të ndodhë edhe që të kalojnë ditë dhe muaj pa u hedhur një sy. Do të kem kohë të lexoj, i them vetes, mbase edhe nesër, apo kur të më teket… Librat, më është mbushur mendja top, janë ushqimi më i mirë që mund të merret me vete në rrugëtim). Ato nuk u ngjajnë njerëzve që e bezdisnin dhe e mbysnin me llafe dhe që vështirë të hiqeshin qafe. Po të mos i thërrasësh ato nuk vijnë vetë, ai mund të marrë këtë apo atë prej tyre, sipas qejfit. “My library  is the kingdom and here I try to make my rule absolute” (Librat e mia janë mbretëria ime dhe këtu unë përpiqem të qeveris si sundimtar absolut). Ato i thonë atij pikëpamjen e tyre, ai u përgjigjet me të tijën. Ato i shprehim mendimet e tyre dhe zgjojnë kështu mendimet e tij. Ato nuk e pengojnë kur ai hesht, ato flasin vetëm kur ai i pyet. Këtu është mbretëria e tij. Ato i shërbejnë kënaqësisë së tij. Se si dhe çfarë lexon më me dëshirë Montenji e ka rrëfyer në mënyrë të pakapërcyeshme. Marrëdhëniet e tij më librin, si me çdo gjë tjerë, karakterizohen nga liria. Ai dëshiron të lexojë dhe të mësojë aq kohë sa do, për sa kohë do dhe në atë kohë që do. Ai nuk hoqi dorë nga detyrimet e vjetra për të marrë mbi supe detyrime të reja. Kur ishte i ri, thotë ai, ka lexuar “ for show”, që të mund të mburrej dhe të shiste mënd, më vonë për tu bërë pakëz më i ditur, ndërsa tani vetëm për kënaqësi dhe asnjëherë për përfitim. Kur një libër i duket i mërzitshëm e lë atë dhe merr një tjetër. Është një ca si i vështirë atëherë “ I do not bite my nails over the difficulties I encounter in a book ( unë nuk brej thonjtë mbi vështirësitë që ndesh në një libër).  After one or two assault I give them up for my mind is good only for one jump. If I can´t see a point at the first glance, reapeted efforts will do nothing but make it more abscure” ( një apo dy herë unë bëj ndonjë sulm, pastaj heq dorë sepse truri im është i aftë vetëm për një kërcim. Po të mos e kuptoj një pikë që në vështrimin e parë, përpjekjet e tjera, të përsëritura, nuk japin asnjë dobi, përkundrazi, vetëm sa e bëjnë edhe më të errët kuptimin.) Vendet ku kërkohen sforcim, ky “causal reader” (lexues rastësor) i kapërcen. “I do not have to sweat at them and I can drop them when I please” (unë nuk kam pse djersit me ato dhe kështu mund t´i flak si të më pëlqejë).Ai nuk u kurdis në kullë për tu bërë dijetar apo skolast; nga librat ai kërkonte vetëm nxitje, dhe nga nxitja pastaj të mësonte. Atë e neveriste gjithçka sistematike, gjithçka që kërkonte t´i vishte mendimin e huaj dhe dijen e huaj. Gjithçka që mbante erë libri mësimor ishte i pështirë për të. “ In general I choose boks which used science and not those which lead up to it” ( Përgjithësisht unë zgjedh libra në të cilat shkenca tashmë është përdorur dhe jo të tillë që vetëm sa çojnë tek ajo).  Një lexues dembel, një lexues i rastësishëm, por ama ç´lexues i rafinuar! Mendimi i Montenjit për librat është thuajse i gatshëm dhe mund të nënshkruhet me njëqind për qind. Në përgjithësi ai ka dy parapëlqime:  pëlqen krijimet e pastra, edhe pse vetë nuk ka asnjë thërrime talenti për këtë punë dhe e pohon se vargjet në latinisht që ai ka provuar të thurë, nuk kanë qenë veçse shkërbime të asaj çfarë kishte lexuar më së fundi. Këtu ai admiron artin e gjuhës, por është po kaq i magjepsur edhe nga poezia e thjeshtë popullore. Vetëm ajo që është në mes, ajo që është letërsi dhe jo thjeshtë krijim i kulluar, e lë atë të ftohtë.

Në qoftë se nga njëra anë ai pëlqen fantazinë, nga ana tjetër pëlqen edhe faktet. Ndaj edhe “history a ball straight to my racket”( historia është për mua një top  pikërisht për raketën time të tenisit). Edhe këtu, krejtësisht në kuptimin tonë, ai pëlqen skajshmëritë. “I like the historians who are either very simple, or very capable”. (Unë vlerësoj historianët që janë ose shumë të thjeshtë, ose të rangut shumë të lartë). Atij i pëlqejnë kronikanët si Fruasarti (Friossart), të cilët ose sjellin “naked raw of history” (material historik të papërpunuar) dhe nga ana tjetër “the realy capable and excellent historians” (historianët e aftë dhe të shquar) të cilët pastaj, me një psikologji të mirëfilltë, dinë të ndajnë nga ky material i papërpunuar të vërtetën dhe të rremen, “a privilege that belongs to very few” ( një privilegj që e zotërojnë vetëm disa të paktë). Për këtë “those who write biographies, are my proper meat for they dwell more on motives than events, more on what issues from within than happens without. That is why above all others Plutarch is the man for me”. (Ndaj ata që shkruajnë biografi janë ushqimi im i mirëfilltë, sepse ata i kushtojnë më tepër rëndësi motivit se sa ngjarjes, më tepër asaj që vjen për së brendshme, se sa asaj që ndodh prej së jashtmi. Për këtë arsye për mua Plutarku është mbi të gjithë). Të tjerët që rrinë midis tyre, ata që nuk janë as artistë dhe as naivë, “spoil ewerything” (vetëm sa prishin gjithçka). “They want to chew our meat for us, they assume the right to judge history and accordingly distort to their own bias” (ata duan të mbllaçitin ushqimin për ne, ata guxojnë të marrin të drejtën të gjykojnë për historinë dhe ta spërdredhin atë sipas paragjykimeve të tyre). Bota e tablove dhe e simboleve në poezi, bota e fakteve në prozë, gjithçka që na çon tek njerëzorja, që na ndihmon të kuptojmë njerëzoren, kjo është historia. Për atë  anekdota më e vogël ishte më e rëndësishme se një sistem botëror. Arti më i lartë ose mungesë absolute e artit. Poetin ose kronikanin e thjeshtë. “La reste est littérature”, (pjesa tjetër është letërsi), siç thotë Verleni, profesion, dhe Montenji urren çdo profesion.

Si parapëlqim kryesor tek librat Montenji mburr “with its variete of matter reading above all awakens my reasoning power” (që me shumëllojshmërinë e tij leximi nxit aftësinë time të të menduarit).  It puts my judgment to work, in my memory” (ajo nxit aftësinë time të të gjykuarit për të punuar me kujtesën). Ai ndjen një nxitje të brendshme për tu përgjigjur, për të shprehur mendimin e tij, këndej edhe zakoni i Montenjit për të bërë shënime në libra, vërejtje, datën kur ka mbaruar së lexuari, por edhe mbresën që i ka lënë ai libër në atë kohë. Nuk është punë kritizeri, as punë shkrimtari, është thjeshtë një dialogim me lapës në dorë dhe asgjë nuk është më e huaj për të, në atë fillim, se sa të bënte ndonjë vërejtje për të lexuarën. Mirëpo dalëngadalë vetmia e dhomës së tij filloi të ndikojë, zërat e shumtë të vuvët të librave kërkonin gjithnjë e më shpesh përgjigje dhe për të kontrolluar mendimet e veta ai përpiqet që disa syresh t´i fiksonte më shkrim. “ When I lately retired to my Mouse I resolved, as far as I could, to medlle in nothing, but to pass in peace and privacy what little time I had to live. It seemed to me I could not better gratify my mind that by giving it full leissure to dwell in its own thoughts and divert itself with them. And I hoped that with the passage of time, it could do this greater case as it became more settled and ripe. But the contrary was the case. Like a horse broke loose, it gave itself a hundred times more rein. There rose in me a horde of chimerae and fantastik creatures, one upon the ther, without orden or relevante. To contemplate more coolly  their  queerness and ineptitude I began to put them in writing – hoping in time to make my mind ashamed of itself. A mind which has no set goal loses itself. To be everywhere is to be nowhere. No wind serves the man bound for no port”, (Martin Lowenthal: The Autobiography of Michel de Montaigne, faqe 146). (Kur unë u tërhoqa brenda shtëpisë  e kisha vendosur që me sa të mundja të mos përzihesha në asnjë punë të huaj, por atë pak kohë që më kishte mbetur për të jetuar, ta kaloja në paqe dhe vetmi. Më dukej sikur nuk mund ta kënaqja më mirë shpirtin tim se sa duke i dhënë atij mundësi të bëjë ç´të dojë, të kapardiset me mendimet e veta dhe të kënaqet me to.  Dhe shpresoj që, meqenëse në rrjedhë të kohës do të forcohet dhe do të piqet edhe më shumë, të arrijë ta bëjë këtë më shkathtësi më të madhe. Mirëpo ndodhi pikërisht e kundërta.  Ashtu si kali që këput frerët, edhe ai i dha vetes një hapësirë lojë njëqindfish më të madhe. Brenda qenies sime u ngrit një kope e tërë himerash dhe figurash të tjera fantastike, njëra pas tjetrës, pa rregull dhe lidhje. Dhe për t´i soditur ato  më mirë dhe mendërisht më me ftohtësi, fillova t´i hedh në letër. Shpresoja se shumë shpejt shpirtit tim do t´i vinte turp nga vetja. Një mendje që nuk ka një qëllim të përcaktuar, humbet. Kush kërkon të jetë kudo, nuk është askund. Asnjë erë nuk i ndihmon detarit që nuk i drejtohet një skele.). Ai ka lexuar diçka, ai ka biseduar me dikën.  Mendimet i kalojnë nëpër kokë, ai i shënon ato pa pasur ndonjë detyrim, sepse të zotit të kështjellës së Montenjit nuk i kishte shkuar as ndërmend që t´i botonte këto sprova të vockla – esetë – të tij. “ By tossing my ideas about – samples cut from the cloth and pieced together without pattern or promise.- I am bound neither to answer for them nor stick to them. I can drop them when I please; and return to my doubt and uncertainly, and to my dominant form which is ignorance” (  Marvin Lowenthal: The Aurobiography  of Michel de Montaigne, faqe 148). ( tek i hedh e i pres mendimet e mia – gjedhe që i pres nga coha dhe i qep pa plan e shestim,- unë nuk jam i detyruar as të zotohem dhe as të premtoj për to. Unë mund t´i hedh poshtë kur të më pëlqejë, unë mund të kthehem sërish e në çdo kohë tek dyshimet dhe pasiguritë e mia, tek forma ime zotëruese shpirtërore, tek padituria.). Ai nuk e ndjen veten të detyruar që me stilin e tij të jetë i saktë si shkencëtari, origjinal si shkrimtari, pikant si poeti. Ai nuk ka aspak as edhe mëtimin e një filozofi profesionist që të mos shprehë mendime që mund t´i ketë shprehur një tjetër, ndaj as edhe merakun që të mos fusë aty këtu diçka që mund ta ketë thënë Ciceroni apo Seneka. “ I often make others say for me what I cannot say so well myself.  I do not count up my borrowings: I weigh them” ( shpesh unë i le të tjerët të thonë për mua  atë që unë nuk e them dot aq mirë. Unë nuk i numëroj huazimet e mia, unë i peshoj ato).  Qëllimisht pra, ai nuk e përmend as emrin. Të gjitha këto ai i pohon pa problem.

“ Among so many things to borrow I am glad  if I can steal something and change and disguise it for same new end” ( Midis kaq shumë mundësish për të huazuar unë jam i gëzuar kur mund të vjedh diçka dhe ta ndryshoj e ta shndërroj atë për një fund të ri). Ai është vetëm “refléchisseur” (reflektues) dhe jo shkrimtar dhe ai i merr jo aq seriozisht ato që zhgarravit. “I am not undertaking to be responsable to others in my writing when I am not responsable for them to myself or even satisfied with them. The man who is in search of information should fish for it in waters where it swims” (unë nuk jam i detyruar tu jap llogari të tjerëve për çfarë shkruaj, kur nuk e quaj veten të detyruar, ose kur jam i kënaqur me të. Njeriu që është në kërkim të informacionit duhet të peshkojë në ujërat ku po noton). Në kërkimet e tij për liri Montenji përsërit në mënyrë të pandërprerë se ai nuk është shkrimtar, nuk është filozof, nuk është as artist i përkryer. “Neither my stories nor my quotations are always meant to serve as a example, an authority or an ornament” (as shkrimet e mia, as citimet e mia nuk janë menduar kurrë të shërbejnë si shembull, si autoritet apo si gjedhe). Ai përsërit vazhdimisht që ato “far from please me when I rewiew them (edhe mua vetë nuk më pëlqejnë kur i rishoh). They disgust me” (më pështirosen). Po të kishte një ligj, thotë ai, kundër “useless and impertinent scribblers”, (zhgarravitësve të padobishëm dhe të pacipë), sikundër ka kundër endacakëve dhe parazitëve, atëherë ai dhe qindra të tjerë si ai, do të duhej të dëboheshin nga mbretëria. “I am less a writer of boks than anything else. My business is to shape my life – this is my only trade and calling” ( unë mund të jem çdo gjë tjetër, por jo shkrimtar. Detyra ime është t´i jap një formë jetës sime. Kjo është puna ime e vetme, misioni im i vetëm.).  Një jo-shkrimtar, një aristokrat i cili nuk e di se çfarë të bëjë më kohën e vet, ndaj edhe herë pas here hedh në letër ca mendime pa u merakosur për formën dhe stilin: kështu e karakterizon Montenji veten pa u lodhur. Dhe ky portretizim është i vërtetë për vitet e para, për esetë e para në formën e tyre të parë. Por persë atëherë, del pyetja, zoti i Montenjës, vendos më vonë t´i botojë ato në dy vëllime në Bordo? Ai e portretizon veten ashtu siç dëshiron ta shohë veten. Një sqimë e vogël për të theksuar pa pushim se sa keq shkruan, se sa shkujdesur, se nuk merr vesh fare nga gramatika,  se nuk ka kujtesë; me një fjalë se është plotësisht i paaftë, kjo është gjithë ç´dëshiron ai të shprehë. Mirëpo pa e ditur as vetë Montenji u bë shkrimtar. Të tillë e bëri vetë botimi, ndaj edhe në esetë e tij të mëvonshme ai gdhend hijen e vet. Sfera publike është si pasqyrë, çdo njeri ka një fytyrë tjetër kur ndjehet i vrojtuar. Me të dalë botimi, Montenji, fillon në të vërtetë që të shkruajë për të tjerët. Ai fillon t´i përpunojë esetë, ekzemplari i Bordosë dëshmon se deri sa vdiq ai ka lëmuar çdo shprehje, ka ndryshuar madje gjer edhe pikësimin. Botimet e mëvonshme kanë shtesa të pafundme. Ato janë të mbushura plot me citate. Ai beson se mund të dëshmojë që ka lexuar shumë.  Dhe gjithnjë e më shumë  vë vetveten në qendër. Ndërkohë që dikur ishte përpjekur vetëm të njihte vetveten, tani përpiqet t´i tregojë botës se si ka qenë dhe bën një vetëportretizim që deri në hollësitë më të imta i përgjigjet  habitërisht të vërtetës. Që të jemi të saktë: varianti i parë, ai që rrëfen më pak për personin e tij, thotë më shumë. Ai është Montenji i vërtetë, Montenji i kullës, njeriu që kërkon vetveten. Ka më tepër liri aty, më tepër ndershmëri. Gjer edhe urtësia më e madhe nuk i shpëton tundimit. Së pari ai kërkon të njohë vetveten, pastaj të tregohet ai që është.

 

VI: Në kërkim të vetvetes

 

 

 

Montenji nuk lodhet së ankuari për kujtesën e tij të dobët. Ai e përjeton atë,- njëherësh me një farë plogështie,- si të metën themelore të qenies së vet. Truri i tij, aftësia e tij perceptuese janë të jashtëzakonshme. Atë që sheh, atë që rrok, atë që vëzhgon, atë që njeh ai e kap me një vështrim të shpejtë fajkoi. Mirëpo pastaj, siç e pohon edhe vetë, ai e ka të përpjetë t´i rendisë këto njohuri në mënyrë sistematike, logjike  dhe çdo mendim, me tu rrokur humbet, harrohet përsëri. Ai harron librat që ka lexuar, atij nuk i vijnë ndërmend datat, nuk i kujtohen rrethanat themelore të jetës. Gjithçka përbri tij rrëshqet si përrua dhe nuk lë asgjë prapa,  asnjë bindje të caktuar, asnjë pikëpamje të qëndrueshme, asgjë të fortë, asgjë që të mbetet.

Kjo dobësi për të cilën Montenji ankohet aq shumë, përbën në të vërtetë anën e tij të fortë, “Të mos qëndrojë-tek-mosasgjëja” e tij, e cila e detyron të shkojë gjithnjë përpara. Për të asgjë nuk është e përfunduar. Ai nuk kurdiset mbi përvojën e vet, ai nuk fiton kapital për ta ngrënë pastaj atë pak e nga pak, por atij i duhet të pushtojë vazhdimisht shpirtin e vet. Dhe kështu jeta e tij shndërrohet në një proces të vazhdueshëm kujtese. “A chaque instant nous recommençons à vivre” ( ne e jetojmë jetën në çdo çast). Të vërtetat që ai gjen , pas një viti, madje edhe pas një çasti, nuk janë më të vërteta. E atij i duhet të kërkojë nga e para. Kjo na shfaq pastaj shumë kundërti. Një herë ai na del epikurian, një herë stoik dhe një herë tjetër skeptik. Ai është gjithkush dhe askush. Gjithnjë një tjetër dhe gjithnjë i njëjti.

Pikërisht ky kërkim është edhe pasioni i Montenjit dhe jo gjetja. Ai nuk i përket asaj kategorie filozofësh të cilët kërkojnë gurin e dijes apo formulën e gjithëpërdorshme. Atij nuk i pëlqen dogma, nuk i pëlqen doktrina, ai ka frikë të përhershme ndaj pohimeve të shtangëta: “Mos poho asgjë trimërisht, mos moho asgjë lehtësisht”. Ai nuk ka asnjë qëllim të përcaktuar. Cilado rrugë është e saktë për “pensée vagabonde”( mendimi-i tij- endacak). Dhe kështu ai është asgjëmangut një filozof, por në kuptimin e Sokratit, të cilin ai e do edhe më shumë , sepse nuk la asgjë pas, asnjë dogmë, asnjë doktrinë, asnjë ligj, asnjë sistem. Asgjë përveç një figure. Njeriu që kërkon veten në gjithçka dhe gjithçkanë në vetvete. (Kjo frazë, së cilës në dorëshkrimin origjinal i është vënë vizë, ka shumë rëndësi në kontekstin e përgjithshëm).

Më të mirën e Montenjit duhet t´ia dimë, mbase, për nder nxitjes së tij të pashuar për kërkim, kureshtjes së tij të përhershme, kujtesës së tij të keqe. Por edhe shkrimtarin  atyre ua detyrojmë. Montenji e di se ai i harron idetë që lexon në një libër, madje edhe mendimin që i zgjon ai libër. Dhe për t´i ruajtur ato, “ songes” (vegimet), “rêveries” ( ëndrrat) e tij që, rëndom, kalojnë baticë pas batice në mendjen e tij, ai ka vetëm një mjet: t´i fiksojë ato anëve të librit, në faqen e tij të fundit. Më vonë e dalëngadalë nëpër pusulla të veçanta, siç ia sjell hera, një “ mozaik pa lidhje”,  siç i emërton vetë. Në krye fare qenë vetëm shënime, shenja kujtese dhe asgjë më shumë; vetëm më vonë e dalëngadalë ai provon të gjejë një farë lidhjeje midis tyre. e fillon me parandjenjën se nuk kishte dalë aty ku donte; më të shumtën shkruan me një frymë, ndaj edhe shkrimet e tij e ruajnë spontanitetin. Por ai është gjithnjë i bindur se ato nuk përbëjnë thelbësoren. Shkrimet dhe shënimet nuk amë veçse një produkt dytësor për të, diçka si reshjet, do të donim ta thoshim me ligësi, si gurët në veshka, si perlat në guaskë. Produkti kryesor është jeta, e ato vetëm ashkla dhe mbeturina të saj. “Mon métier et mon art, c´est vivre” ( profesioni dhe arti im është të jetoj). Ajo që është fotografia për artin, asgjë më shumë. Shkrimtari vetëm një hije e njeriut, ndërkohë që zakonisht ne habitemi me njerëzit sa i madh arti i tyre i të shkruarit dhe sa i vogël arti i të jetuarit.

Duke qenë secila e lindur nga shkaqe rastësore, nga një gjendje shpirtërore, nga një libër, nga një bisedë, në vështrim të parë esetë duken si lëmsh i vërtetë dhe kështu i ka perceptuar edhe Montenji vetë. Ai nuk është përpjekur kurrë që t´i rendisë, t´i sistemojë, madje as t´i korrigjojë dhe t´i ndreqë. Mirëpo me kohë ai arrin të hetojë se të gjitha këto ese kishin një përbashkësi, një pikë qendrore, një bashkëlidhje, një synim: ato kanë një pikë nga e cila nisen apo tek e cila kthehen, dhe gjithmonë të njëjtën: Unin. Në krye duket sikur ai ndjek fluturat, hijet nëpër mure dhe vetëm pak e nga e nga pak bëhet i vetëdijshëm se kërkon diçka të përcaktuar, se ka një synim të caktuar: vetveten, se po mediton për jetën në të gjitha format e saj, për të mundur të jetojë ashtu siç duhet, por ama siç duhet për atë vetë. Ajo që deri atëherë i qe dukur si një gjendje e ngeshme shpirtërore, zbulon dalëngadalë një kuptim. Çfarëdo që përshkruan ai e përshkruan thjesht si reaksion i Unit të tij ndaj kësaj apo asaj. Esetë kanë një objekt të vetëm dhe ai është po ai i jetës së tij, “moi” (uni), apo më saktë  “mon esence” ( thelbi im) i tij.

Sapo e ka zbuluar këtë dhe ajo që më përpara kishte qenë vetëm një veprimtari thuajse si lojë, filloi të bëhej diçka e re, të bëhej një “amusement” (zbavitje). Kush jam unë, pyet ai veten. Ai provon ta shohë veten nga jashtë, ta shohë “comme un autre” (si një tjetër njeri). Ai e përgjon, ai e vëzhgon, e kritikon veten, ai e “studion” veten, ai bëhet, siç thotë vetë “metafizika dhe fizika ime”. Ai nuk ia heq më sytë vetes dhe thotë se prej vitesh nuk ka bërë asgjë të pakontrolluar. “ je ne sais guére de mouvement qui se cache et dérobe à ma raison” (Unë nuk di më asnjë lëvizje që t´i fshihet arsyes sime).  Ai nuk është më i vetëm, ai bëhet vetë i dytë. Dhe zbulon se ky “amusement” nuk ka fund, se ky Un nuk është diçka e shtangët, se ai ndryshon, është “ondulant” ( lëviz në mënyrë valore) , se Montenji i sotëm nuk i ngjan atij të djeshmit. Se mund të ndryshosh pra, vetëm fazat, gjendjet, hollësitë. Ndonëse çdo hollësi është e rëndësishme, gjer edhe gjesti më i vockël, më fluturak të mëson më shumë se qëndrimi i shtangët. Ai e vendos veten nën lentë, ai e shndërron atë që shënon një lëvizje, një njësi, në një shumë lëvizjesh dhe shndërrimesh. Kështu ai nuk e përfundon kurrë një veprim, kështu ai mbetet përjetësisht në kërkim. Mirëpo që ta kuptosh vetveten nuk mjafton ta vëzhgosh atë. Nuk e sheh dot botën po të vështrosh kërthizën tënde. Ndaj ai lexon histori, ndaj ai studion filozofi, veç jo për të mësuar sosh, për të bindur vetveten, por për të parë se si kanë vepruar njerëzit e tjerë, për ta vënë Unin e tij përkrah të tjerëve.

Ai studion “les riches âmes du temp passé” (shpirtrat e pasur të së kaluarës), për tu krahasuar me ta, ai studion virtytet, veset, gabimet dhe përparësitë, urtësinë dhe miturinë e të tjerëve. Historia është për të një libër i madh mësimi, duke qenë se, siç thotë vetë, në aksione zbulohet njeriu.

Kështu del se në të vërtetë nuk është Uni, nuk është vetvetja ajo që kërkon Montenji, se njëherësh ai kërkon njerëzoren, ai e bën qartë dallimin se tek çdo person ka diçka të përbashkët, por njëherësh edhe krejt unike: personaliteti. Një “ escence”, një përzierje, e pakrahasueshme me gjithçka tjetër, e ngjizur në vitet 20,       dhe mandej e përgjithshmja njerëzore, ajo në të cilën ngjajnë të gjithë, secila nga këto qenie të brishta, të kufizuara, të thyeshme, të mbërthyera në ligjin e madh, të mbyllura në hapësirën midis lindjes dhe vdekjes. Kështu ai kërkon dyfish. Ai kërkon Unin, unik, të veçantë, Unin Montenj, të cilin ai nuk e ndjen aspak si tepër të jashtëzakonshëm, si tepër interesant, por që megjithatë është unik dhe i pakrahasueshëm dhe që ai pavetëdijshëm kërkon ta ruajë në këtë botë. Atë Un tek ne, që kërkon manifestimin e vet dhe pastaj atë tjetrën, atë që e kemi të përbashkët. Sikundër Gëteja protobimën, ai kërkon protonjeriun, gjithënjeriun, formën e pastër, në të cilin nuk është gdhendur asgjë, asnjë lidhje, i pa prekur nga paragjykimet dhe përparësitë, nga doket dhe ligjet, formën e pastër, të paprekur. Nuk është rastësi që atë e magjépsin aq shumë brazilianët që takon në Ruen, sepse ata nuk njohin zot, nuk njohin prijës, nuk njohin fe, zakon dhe moral. Tek ata ai sheh njëherësh njeriun e pashtrembëruar, të paprishur, fletën e bardhë, boshe, nga njëra anë dhe pastaj shkrimin, me të cilin çdo njeri përjetëson vetveten. Ato që Gëteja thotë për personalitetin, janë edhe për të:

Si në ditën, që botës ty t´dhuroi,

Dielli u ngrit dhe yjet përshëndeti,

ti u rrite dhe fort u përkëndelle,

Sipas ligjeve që këtu të sollën.

kështu e thëna, vetes nuk i iket,

E than´ Sibilet, e than´dhe Profetët;

Dhe as koha, as çfarëdo fuqie

dot nuk e thërrmon formën jetëmbarsur.

Këtë kërkim të vetvetes, të “escences” së tij, këtë vendosje të vazhdueshme të Montenjit në fillim, në mes dhe në fund të çdo soditjeje e kanë quajtur egoizëm, e veçanërisht Paskali, në “Bisedat…” e tij të famshme, e ka cilësuar kryelartësi, vetëpëlqim, madje mëkat, si të metën e tij primordiale. Mirëpo Montenji me “N´épousez rien que soi” (Lidhuni vetëm me vetveten), nuk mendon se ndahet prej të tjerëve. Asgjë nuk është më e huaj për të se sa vetëpëlqimi dhe vetëdashja. Ai nuk është ndonjë i veçuar, nuk është ndonjë eremit dhe kërkon jo për tu dukur, jo për tu mburrur, për vetvete. Kur ai thotë: “Je me pars sans cesse car je décris sans cesse” (unë merrem vazhdimisht me veten, sepse unë e qortoj vazhdimisht veten), do të thotë se ai vepron me vúllnet të vet, në përshtatje me natyrën e vet. Dhe kur është në gabim, ai e pohon: “Quan il serait vrai que ce fut nécessairement présomption d´entretenir le peuple de soi, je ne dois pas refuser une action qui publie cette maladive qualité puisqu´elle est en moi. Et ne dois cacher cette faute que j´ai non seulement un usage, mais en profesion”. (Edhe në qoftë e vërtetë që është një arrogancë e nevojshme të zbavitësh njerëzit me vetveten, unë nuk duhet të heq dorë nga asnjë aksion që përmban këtë veti të sëmurë, përderisa ajo është brenda meje. Dhe unë nuk kam pse ta fsheh këtë të metë, sepse ajo nuk është thjeshtë në përdorim, ajo është profesioni im). Ai e ka të nevojshme të sodisë vetveten për të “jouir se son être et jouir loyalement” ( t´i gëzohesh qenies tënde dhe t´i gëzohesh ndershmërisht). Është funksioni, është prirja, është gëzimi i tij,  njëmijë herë më i madh se sqima e tij. Soditja e Unit nuk e ka ndarë atë nga vetvetja, nuk ia ka bërë të huaj botën.  Nuk është Diogjeni që futet në fuçinë e tij, nuk është Zhan Zhak Rusoi që varroset në maninë e tij monomanike të përndjekjes. Nuk ka asgjë që ta hidhërojë atë prej botës, asgjë që ta largojë nga bota të cilën ai e do fort: “J ´aime la vie et la cultive telle qu´il a plus à Dieu nous l´octroyer” ( Unë e dua jetën dhe e kultivoj atë ashtu sikundër Zoti ka pasur mirësinë të na e japë). Rrethana që ai e kultivoi Unin e tij nuk e veçoi atë nga bota, nuk e bëri të vetmuar, përkundrazi i solli mijëra miq. Ai që pasqyron jetën e vet rron për të gjithë njerëzit, ai që shpreh kohën e vet, jeton për të gjitha kohët.

Eshtë e vërtetë që gjatë gjithë jetës së vet Montenji nuk ka bërë tjetër veçse ka pyetur: si jetoj unë? Mirëpo mrekullia, mirësia tek ai është se ai nuk ka provuar kurrë që këtë pyetje ta kthejë në një imperativ, këtë “ si jetoj unë?”  ta kthejë në një “ kështu duhet të jetosh edhe  ti!” Burri që për moto të dashur kishte zgjedhur sentencën: “Que sais-je”? (Çfarë di unë?) nuk ka urryer asgjë më shumë se sa pohimin e shtangët, nuk është përpjekur kurrë që atë të cilën nuk e dinte me saktësi tua këshillonte të tjerëve. “Ce n´est pas ici ma doktrine, c´est mon etude; et n´est pas la leçon d´autrui, c´est la mienne”.

(Kjo këtu nuk është doktrina ime, është përpjekja ime për dije; nuk është urtësia e njerëzve të tjerë, është e imja). Dëshiron ndokush të përfitojë diqysh prej kësaj, ai nuk ka asnjë kundërshti. Në qoftë ajo që thotë ai marrëzi, në qoftë lajthitje, askush nuk është i detyruar ta marrë kallëp.  “ Et si je fais le fol, c´est à mes depenses et sans l ´intérét de personne. Car c´est une folie qui meurt en moi, qui n´a  point de suite” (dhe në qoftë se unë bëhem i marrë, kjo është për llogari time dhe nuk dëmton asnjeri, nuk  ka të bëjë me asnjeri. Sepse është një marrëzi që mbetet tek unë dhe nuk ka asnjë pasojë). Ai nuk përpiqet kurrë që mendimet e tij t´i bëjë pilula për të ndihmuar të tjerët. Atë që ka kërkuar, e ka kërkuar për vete. Atë që ka gjetur, vlen për të tjerët aq sa ata dëshirojnë, apo mund të marrin prej saj. Ajo që është menduar në liri, nuk mund të kufizojë kurrë lirinë e tjetrit

“Tek unë nuk ka asgjë të jashtëzakonshme, apo të huaj”  substanca e përgjithshme njerëzore në vetvete. Ndër ato shumë gjëra për të cilat Montenji dyshonte ishte edhe mundësia e përçimit të urtësisë dhe të të vërtetave. Ai nuk u beson librave, nuk u beson doktrinave, por vetëm asaj çka ato kanë përjetuar. Ai sheh se as Krishti, as Platoni, as Seneka dhe as Ciceroni nuk i ndihmuan botës dhe ( se në kohën e tij) janë të  mundëshmë po ato mizori si në kohën e perandorëve romakë. Njerëzit nuk mund t i mësosh, njerëzit mund vetëm t´i udhëheqësh për të kërkuar vetë, për të parë me sytë e tyre. Jo syze dhe jo pilula.

 

 

 

VII: Mbrojtja e citadelës

 

 

Në krejt veprën e Montenjit unë kam gjetur vetëm një formulë të vetme dhe një pohim të vetëm të shtangët: “ La plus grande chose du monde est savoir être à soi” (Gjëja më e madhe në botë është të dish të jesh vetvete). Jo pozita e jashtme, jo përparësia e gjakut apo e talentit i jep fisnikërinë njeriut, por shkalla në të cilën ai arrin të ruajë personalitetin e vet dhe të jetojë jetën e vet. Ndaj vetëruajtja është për të arti më i lartë ndër të gjithë artet “Entre les artes libéraux, commençons par l´art que nous fait libre” (tek artet e lira le ta fillojmë me artin që na bën të lirë) dhe askush nuk e ka ushtruar atë më mirë. Kjo duket nga njera anë si një kërkesë e vogël, sepse në vështrim të parë asgjë nuk do të ishte më e natyrshme se sa kur njeriu të ndjehej i prirur “mener lui-même” (të mbetet vetvete), ta jetojë jetën “suivant sa disposition naturelle” (duke ndjekur prirjen e saj natyrore). Por, në të vërtetë, në e pafshim më nga afër, çfarë ka më të vështirë?  Për të qenë i lirë nuk duhet t´i kesh borxh kujt dhe nuk duhet të jesh i pleksur, ndërkohë që ne jemi të pleksur në shtet, në shoqëri, ne familje; mendimet që kemi i përkasin gjuhës që flasim; njeriu i veçuar, krejtësisht i lirë, është një hije. Është e pamundur të jetohet në vakum. Me vetëdijë apo pa vetëdijë ne jemi skllevër të zakoneve, te feve, të pikëpamjeve, ne dihasim ajrin e kohës.

Dhe të shkëputesh prej të gjitha këtyre është e pamundur. Montenji e di këtë vetë, një njeri që gjatë jetës së tij i ka përmbushur detyrimet kundrejt shtetit, familjes, shoqërisë, i ka qëndruar besnik fesë, së paku nga ana e jashtme, formave të zakonshme të komunikimit. Ajo që kërkon Montenji është kufiri. Ne nuk duhet ta japim veten,  duhet vetëm ta huazojmë. Është e nevojshme që “ ta ruajmë (kursejmë) lirinë e shpirtit tonë dhe të mos e lemë peng (l´hypothéquer) , përposë se në raste të rralla, ku e gjykojmë qartësisht si të drejtë. Ne nuk kemi pse të largohemi nga bota, nuk kemi pse të mbyllemi në qeli. Por duhet të bëjmë një dallim: “nous pouvons aimer ceci ou cela, mais ne pas nous unire en mariage” ( ne mund të duam këtë apo atë, por jo të “lidhim martesë” me ndokënd përveçse me vetveten). (shprehja e cituar me hamendje nga Cvajgu, u korrigjua në bazë të botimit frances,(Paris 1892)  të redaktuar nga Zhan Lui Bande).

Montenji nuk i mohon aspak pasionet apo gjakimet që mund të kemi. Përkundër, ai na këshillon gjithmonë të shijojmë sa të mundim, ai është njeri tokësor, që nuk njeh asnjë kufizim; kush i gëzohet politikës, le të merret me politikë, kush i do librat, le të lexojë libra, kujt i pëlqen gjahu, le të shkojë për gjah, kush është i dhënë pas shtëpisë, tokës e truallit, parave dhe sendeve, (le tu përkushtohet atyre), sepse kjo (është për ta) më e rëndësishme. Ai duhet të marrë prej tyre sa t´i ketë qejfi, por të mos lejojë që ta marrin ato. “Au ménage, à l´etyde, á la chasse et tout autre exercice, il faut donner jusques aux dernières limites du plaisir, et garde de s´engager plus avant, où la peine commence â se mêler parmi” ( Michel Eyquem de Montaigne, “Essai”, Paris, Garnier, pa datë, vëll. I, faqe 214) ( Në shtëpi, në studim, në gjah dhe në çdo ushtrim tjetër lipset të shkojmë deri në cakun më të skajshëm të kënaqësisë, por të bëjmë kujdes të mos e kapërcejmë këtë cak, sepse atëherë fillon e përzihet dhimbja). Të mos lejojmë që ndjenja e detyrës, pasioni, ambicia të na rrëmbejnë më shumë nga ç´duhet, lipset të kontrollojmë vazhdimisht se sa janë këto sende, të mos i mbivlerësojmë ato dhe të qëndrojmë atje ku mbaron edhe kënaqësia. Të mos bëhemi skllevër, të mbetemi të lirë.

Mirëpo Montenji nuk jep udhëzime. Ai vetëm na jep një shembull se si ai vetë dalëngadalë, përpiqet  të çlirohet nga gjithçka që e frenon, e pengon, e kufizon. Le të provojmë të ndërtojmë një tabelë.

Të lirë prej sqimës dhe kryelartësisë, kjo mbase më e vështira.

Të lirë prej frikës dhe shpresës.

Të lirë prej bindjeve dhe partive.

Të lirë prej ambicieve dhe prej çfarëdo forme të lakmisë; të jetojmë të lirë sikundër edhe shembëllimi ynë në pasqyrë.

Të lirë prej parave dhe prej çfarëdo forme të lakmisë dhe concupiscence (epshi).

Të lirë prej familjes dhe mjedisit.

Të lirë prej fanatizmit, prej çdo forme të bindjeve të ngurta, prej besimit në vlera absolute. *)

*) Në fletën e daktilografuar origjinale largësitë midis shkallëve janë shumë më të mëdha dhe këto hapësira ndërmjetëse, sikundër edhe qemerët dhe anët e pasme të të gjitha fletëve, janë të mbushura me citate dhe shënime të bëra me dorë; por në këtë botim ato, si gjithë të tjerat, nuk u përfshinë.

Kjo do të thotë dorëheqje absolute nga jeta. Njeriu që heq dorë ngë gjithçka, që jeton në boshllëk, dyshon për të gjitha.  Të tillë e pati përshkruar atë edhe Paskali, si  “l´hómme” i cili “dénoue  partout”, që shkëputet nga gjithçka dhe nuk lidhet me asgjë. Nuk ka gjë më të gabuar. Montenji e dashuron pafundësisht jetën. Frika e vetme që njeh ai është frika para vdekjes. Dhe ai e do jetën ashtu siç është. “ Në natyrë nuk ka asgjë të kotë, madje as vetë kotësia. Në gjithësi nuk ekziston asgjë që të mos jetë në vendin e vet”. Ai e do të shëmtuarën sepse ajo bën të dukshme të bukurën, vesin sepse nxjerrr në pah virtytin,  budallallëkun dhe keqbërjen. Gjithçka është mirë dhe Perëndia e bekon këtë shumëllojshmëri. Edhe ajo që thotë njeriu më i thjeshtë ka rëndësi për të, po t´i kesh sytë hapur mund të mësosh edhe prej më torollakut, prej analfabetit më shumë se prej të diturit. E rreme dhe kriminale është të duash ta futesh në doktrina dhe sisteme këtë shumëllojshmëri të botës, kriminale të përpiqesh të shmangësh njerëzit e tjerë prej gjykimit të tyre të lirë, prej asaj që ata duan me të vërtetë dhe t´i detyrosh ata të duan diçka që nuk është e tyre. Vetëm ata janë armiq të lirisë  dhe Montenji me tepër se gjithçka ka urryer “ la  frénesie´” (tërbimin) e diktatorëve shpirtërorë, të cilët në mënyrë të paturpshme dhe sqimatare “ nouveautés” ( risitë) e tyre duan t´i shesin si të vërtetat e vetme dhe të patrandëshme të kësaj bote dhe për të cilët gjaku i qindra mijë njerëzve nuk ka asnjë rëndësi, vetëm ata të kenë të drejtë. Kështu, siç ndodh gjithmonë me një mendimtar të lirë, edhe koncepti jetësor i Montenjit u karakterizua nga toleranca. Ai që dëshiron të jetë mendimlirë, duhet patjetër tua njohë edhe të tjerëve këtë të drejtë, dhe askush më tepër se Montenji nuk e çmonte më lart këtë. Ai nuk druhet para atyre kanibalëve brazilianë që ndeshi në Ruen, për arsye se ata kishin ngrënë njerëz. Krejt qetësisht dhe shkoqur ai thotë se kjo i duket shumë më pak e rëndë se sa të torturosh, të martirizosh dhe të mundosh njerëz të gjallë. Nuk ka besim, nuk ka këndvështrim që ai ta mohojë që në krye, gjykimi i tij nuk turbullohet nga asnjë paragjykim. Kjo është me shumë rëndësi të shënohet sepse dëshmon që njeriu mund të jetë i lirë në çdo kohë. Në qoftë se Kalvini i miraton proceset e shtrigave dhe madje jep urdhër që njërin nga kundërshtarët e tij ta pjekin me zjarr të pakët, në qoftë se Luteri e flak shishen e mellanit pas murit, sepse beson tek djalli, në qoftë se Torkuemada djeg me qindra njerëz në turrën e druve, atëherë lëvduesit e tyre i përligjin duke thënë se ata nuk mund të bënin ndryshe, se ishte e pamundur të shmangeshin plotësisht nga pikëpamjet e kohës, por njerëzorja ka mbetur e pandryshueshme. Gjithmonë, edhe në kohët e fanatikëve kanë jetuar qenie njerëzore, dhe as koha e gjuetisë së shtrigave te Chambre Ardente ( ai gjyqi i frikshëm që më të shumtën dënonte me vdekje në turrën e druve) dhe të Inkuizicionit nuk mundën për asnjë çast tua turbullojnë mendjekthjelltësinë dhe  njeridashjen një Erazmi, një Montenji, një Kasteloje. Ai që vetë është mendimlirë, respekton gjithë liritë mbi tokë.

 

VIII

 

Në vitin 1570, kur në moshën tridhjete tetë vjeçare, Mishel de Montenji u tërhoq në kullën e vet, ai ishte i bindur se i kishte vënë kryq jetës së vet. Sikundër më vonë Shekspiri ai e kishte njohur me një vështrim të kthjellët brishtësinë e gjërave të kësaj bote, “fodullëkun e zyrtarëve, çmendurinë e politikës, poshtërimin e shërbimit në Oborr, mërzinë e ofiqit në bashki”, e mbi të gjitha papërshtatshmërinë e tij për të punuar në këtë botë. Ai ishte përpjekur të ndihmonte dhe nuk ia kishin dashur ndihmën, ishte përpjekur,- jo me fort këmbëngulje,  ç´është e vërteta dhe gjithnjë me krenarinë e njeriut që respekton vetveten,- të këshillonte të fuqishmit, të sillte ndërmend fanatikët, por askush nuk ishte përpjekur për të. Nga viti në vit kohët ishin bërë më të trazuara, vendi ishte përfshirë nga kryengritjet. Nata e Bartolemeut zgjon etje për gjakderdhje te reja. Lufta civile ka ardhur deri në shtëpinë e tij, deri në derën e tij. Dhe kështu ai merr vendim të mós përzihet më, të mos shqetësohet më. Ai nuk dëshiron ta shohë më botën, ai dëshiron të shohë pasqyrimin e vet në studion e tij, si në një kamera obscura. Ai ka abdikuar, ai është tërhequr. Le të përpiqen të tjerët për poste dhe ofiqe, për peshë, ndikim e lavdi, përsa i përket atij ai do të përpiqet vetëm për veten. Ai është barrikaduar në kullën e vet, ai ka ngritur një ledh librash për tu mbrojtur nga zhurmat. Nga ndonjëherë edhe bën ndonjë dalje prej kullës, shkon si kalorës i Urdhrit të Shën Mishelit në varrimin e Karlit të IX, ndërmerr aty-këtu ndonjë ndërmjetësim politik, por është i vendosur të mos marrë pjesë shpirtërisht në asgjë, të mos e përfillë realitetin, betejat e dukës së Gizit dhe të Kolinjit i sheh si të ishin ato në Plate. Ai krijon largësi artificiale optike, ai është i vendosur të mos marrë pjesë në vuajtjet e të tjerëve, të rrijë mënjanë, bota e tij është Uni. Të hedhë në letër disa kujtime, të sistemojë disa mendime, të ëndërrojë më tepër se sa të jetojë dhe kështu të presë vdekjen me durim, të përgatitet për të.

Ai i thotë vetes atë që ne të gjithë themi kaq shpesh në kohë të ngjashme të çmendurisë: mos u merakos por botën. Ti nuk mund ta ndryshosh, nuk mund ta ndreqësh atë. Merakosu për veten, shpëto nga vetvetja çfarë mund të shpëtohet. Ndërto, në kohën që të tjerët shkatërrojnë, përpiqu të jesh i arsyeshëm për vete në mes të çmendurisë. Mbyllu në vetvete. Ndërto botën tënde.

Mirëpo ja tek erdhi viti 1580. Ai ka dhjetë vjet i ndrymë në kullën e tij, i ndarë nga bota, i bindur se ky ishte fundi. Mirëpo tani ai e kupton lajthitjen, apo më mirë të themi lajthitjet e tij dhe Montenji është nga ata burra që e pranojnë gabimin kur e kanë bërë. Lajthitja e parë kishte qenë kur kishte menduar se me të tridhjetë etetë vjetët ishte tashmë plak, se kishte filluar si herët të përgatitej për vdekjen dhe se,  në të vërtetë, ishte futur për së gjalli në arkivol. Dhe ja tani është dyzet e tetë vjeç dhe sheh me habi se shqisat nuk i janë turbulluar, përkundër i janë kthjelltësuar më shumë, mendja më e kulluar, shpirti më i qetë, më kureshtar, më i paduruar. E kuptoi se do të kishte qenë gabim ta mbyllte kaq shpejt librin e jetës, sikur të kishte qenë në fletën e tij të fundit. Ishte punë e bukur të lexoje libra,  të ishe për një orë të tërë me Platonin në Greqi, të dëgjojë për një orë urtësi nga Seneka, ishte prehje dhe qetësim të jetoje me këta shokë të qindvjetëve të shkuar, me më të mirët e botës. Mirëpo ja që njeriu jeton në qindvjetin e vet, edhe në mos e dashtë atë: “ we may regret better times but we cannot flee from the present” ( mund të na vijë keq që nuk jetojmë në kohë më të mira, por nuk mund t´i ikim kohës së tashme), dhe ajri i kohës futet edhe në kthinat e mbyllura, sidomos kur ky ajër është i trazuar, i mbarsur me zagushi, ethe, fortunë. Këto i përjetojmë të tërë, e kur vendi është i trazuar, shpirti nuk mund të mbetet i qetë edhe në hapësira të mbyllura. As kullat dhe as dritaret nuk na pengojnë të ndjejmë dridhjet e kohës, njeriu mund t´i sigurojë vetes një pushim, por nuk mund tu shmanget atyre krejtësisht.

Një lajthitje tjetër që Montenji e kuptoi pak e nga pak: ai kishte kërkuar lirinë, mirëpo duke u larguar nga bota e madhe, nga politika, nga ofiqet dhe punët e fermës, duke u mbyllur në botën e tij të vogël të shtëpisë dhe familjes, ai e kuptoi shpejt se nuk kishte bërë asgjë më shumë veçse kishte këmbyer një zgjedhë me një tjetër. Nuk e kishin ndihmuar aspak që ishte ngulur në truallin e vet, grami dhe baroja ia kishin mbështjellë kërcellin, minjtë e vegjël të shqetësimeve ia kishin bré rrënjët. Nuk e kishte  ndihmuar as kulla që í kishte ndërtuar vetes dhe ku nuk mund të futej askush. Kur vështron nga dritarja sheh të lashtat e pjekura dhe mendon për verën që po shkon dëm. Teksa shfleton librat dëgjon poshtë zëra që grinden dhe e di se po të dalë nga dhoma e tij do të dëgjojë qarje kundrejt fqinjëve, telashet e punëve të fermës. Nuk është vetmia e anakoretit (eremitit) sepse ai (Montenji) ka pronë dhe prona  është vetëm për atë që i gëzohet asaj. “ Amassing Money is a complicated business of which I understand nothing” ( grumbullimi i parave është një punë e vështirë prej së cilës unë nuk marr vesh fare). Mirëpo pronën ai e ka në kurriz, nuk mund t´i bëjë bisht asaj. Montenji e sheh qartë pozicionin e tij. Ai e di se e parë nga një perspektivë më e lartë të gjitha këto cingërisje janë shqetësime të vockla. Të ishte për atë vetë do t´i kishte flakur ato tej me dëshirë. “ It is easy for me to abandon the whole business” ( Do të kishte qenë e lehtë për mua të hiqja dorë prej të gjithave). Por përsa kohë që merret me to, nuk mund të shqitet prej tyre. “But to attend  to it without worry is hard” ( por që tu shtosh atyre diçka pa u sforcuar është e vështirë). Hollë-hollë Montenji nuk është aspak një Diogjen. Ai e do shtëpinë e vet, e do pasurinë e vet, rangun e vet aristokrat dhe pranon që, për siguri, mban gjithmonë me vete një kasafortë të vogël me ar. Atij i shijon pozita e tij si zotëri i madh. “ E pranoj që është kënaqësi të zotërosh diçka, qoftë ajo edhe një kasolle, nën çatinë e së cilës të të binden të gjithë. Mirëpo njëherësh ajo është një kënaqësi e mërzitshme dhe e prishur nga një sërë cingërisjesh”´.  Nga njëra anë lexon Platonin,  nga ana tjetër të duhet të grindesh me shërbëtorët, të bësh gjyq me fqinjët, të merresh me lloj ndreqjesh që ka nevojë shtëpia. Dhe që të mos mërzitesh nga gjithë këto telashe të vogla duhet urtësi e madhe. Por, – dhe këtë e kemi provuar të tërë ne,- për deri sa ke një pronë, do të ngjitesh pas saj, do të lidhesh me të me njëmijë fije të imta dhe këtu të ndihmon vetëm një gjë: distanca, ajo që ndryshon çdo gjë. Vetëm distanca e jashtme jep atë të brendshme. “ Sapo largohem nga shtëpia dhe i fshij nga koka të gjitha këto mendime. Dhe po të shembej një kullë në shtëpi, merakosem tani më pak se të binte një petavër nga çatia”. Kush kufizohet brenda një vendi të vogël, bie edhe  në përmasa të vogla. Gjithçka është relative.  Montenji përsërit vazhdimisht se ato që i quajmë telashe nuk kanë kurrë peshën e tyre të vërtetë, ne ose i zmadhojmë, ose i zvogëlojmë. Gjërat nuk kanë kurrë peshën e tyre të mirëfilltë, por atë peshë që u japim ne. E afërta na angazhon më tepër se e largëta dhe sa më të vockla të jenë rrethanat në të cilat ndodhemi, aq më tepër na shtyp vogëlsia.

Nga të gjitha këto motive, të cilat në vitin e tij të dyzet e tetë, pas periudhës së Reclusion-it (veçimit), zgjojnë përsëri tek ai një “humeur vagabonde” (gjendje shpirtërore të paqëndrueshme), që kthehen gjithnjë nga të gjitha shprehitë, nga të gjitha rregullsitë dhe siguritë, e bëjnë Montenjin të flasë me çiltërsinë e tij të mrekullueshme njerëzore dhe të thotë, si gjithmonë dhe qartë, pikërisht atë që ndjen secili prej nesh. Ndërsa ndonjë motiv tjetër, madje jo më pak të rëndësishëm për arratisjen e tij nga vetmia, njeriu mund ta hetojë midis rreshtave po të lexojë me vëmendje. Montenji kudo dhe gjithmonë ka kërkuar lirinë dhe të ndryshueshmen, por edhe familja është një kufizim dhe martesa një monotoni dhe kjo, mbi të tëra, të zgjon pyetjen se a ka qenë ai me të vërtetë plotësisht i lumtur në jetën e tij shtëpiake.

“Mariage has utility, justice, honour and constancy for its share – a dull but uniform pleasure. (martesa ka në vetvete dobishmërinë, drejtësinë, nderin dhe origjinalitetin, por njëherësh është një kënaqësi e mërzitshme dhe e njëtrajtshme)”

Martesa, thotë ai, është e dobishme në vetvete, e lidhur në kushtet e së drejtës, e ndershme, jetëgjatë, i ka “të gjitha kënaqësitë e mërzitshme dhe të njëtrajtshme”. E pra Montenji është njeri i shndërrimit, ai nuk i ka dashur as kënaqësitë e mërzitshme, as ato të njëtrajtshme.

Që martesa e tij nuk ka qenë martesë dashurie, por vetëm një martesë mirëkuptimi, që martesat e llojit të parë i ka dënuar dhe të dytat i ka mbajtur për të vetmet të drejta, ai e ka përsëritur në variante të panumërt duke shtuar se ai vetëm sa i ishte nënshtruar një “habitude” (zakoni),; ndërkaq për qindra vjet me radhë ia kanë marrë për ters fjalët e thëna me atë çiltërsinë e tij të pakapërcyeshme, se ai ua njeh grave , më tepër se burrave, të drejtën që për ndryshueshmëri, të mbajnë një dashnor, madje për këtë arsye disa nga biografët hedhin dyshime edhe mbi atësinë e Montenjit për fëmijët e tij të fundit.

Të gjitha këto mund të jenë edhe thjeshtë këndvështrime teorike. Por pas një martesë shumëvjeçare tingëllon pak e çuditshme kur ai thotë: “ Në qindvjetin tonë gratë e kanë zakon që shprehjen e ndjenjave dhe mendimeve të mira për bashkëshortin ta zgjasin aq shumë deri sa vjen koha që ai të vdesë. Kjo dëshmon se ato e duan atë vetëm kur është i vdekur. Jeta jonë është e ngarkuar me grindje, kurse vdekja me dashuri dhe courtesy (përkujdesje), dhe shton madje edhe fjalët vrastare: “ Few are who do not improve their halth in widowship und health is a quality vhich cannot lie” ( Janë të pakta gratë që nuk bëhen më të shëndetshme në vejani dhe shëndeti është një veti që nuk të gënjen). Sokrati, pas përvojës së tij me Ksantipin, nuk mund të fliste për martesën në një mënyrë më armiqësore. “ Therefore pay not heed to those blubbered eyes” ( ndaj mos u kushto ndonjë vëmendje syve të përlotur) dhe të duket sikur ai e ka fjalën për të shoqen kur jep lamtumirën: “ A wife ought not to have her eyes so greedely set upon her husband´s front that she cannot bear to see him turn his back if he needs it” ( Një grua nuk duhet t´ia mbërthejë sytë me shumë lakmi ballit të të shoqit, në mos dashtë që ta shohë atë t´i ktheje shpinën kur të ketë nevojë). Kur ai flet për një martesë të mirë (bon mariage), ai shton sakaq edhe kufizimin: “ if there be any” ( në pastë të këtillë).

Duket shkoqur që dhjetë vjet vetmi i kishin bërë mirë, por njëherësh kishin qenë edhe mjaft dhe shumë. Ai e ndjen se ato po e shtangonin, po e ngushtonin dhe po i merrnin hapësirën, edhe kujt, Montenjit, atij që gjatë gjithë jetës ishte mbrojtur kundrejt shtangimit. Me instinktin që i thotë gjithmonë njeriut krijues se kur është koha për të ndryshuar jetën e tij, ai e kupton çastin e duhur. “ The best time to leave your house is when you have put it in shape that it does very well without you” ( Koha më e mirë për tu larguar nga shtëpia është kur e keni vënë atë në rregull, në mënyrë që  ajo të funksionojë shumë mirë edhe pa qenë ju aty). Ai e kishte vënë në rregull shtëpinë. Arnajat dhe bagëtia ishin për bukuri, arka e shtëpisë e mbushur plot sa që ai të mund të përballonte “depenses” ( shpenzimet) e një udhëtimi të gjatë , të cilit ai, siç thotë vetë,  i trembej vetëm për një gjë: që kënaqësitë e udhëtimit të mos i paguante pastaj me telashet e kthimit. Por edhe ana tjetër, ana shpirtërore ishte vënë në rregull. Ai e kishte dërguar tashmë në shtypshkronjë dorëshkrimin e “Eseve” të tij dhe dy vëllimet, kristalizimi i jetës së tij, kishin dalë nga shtypi, një cikël kishte mbaruar, kishte mbetur pas, për të përdorur shprehen e dashur të Gëtes, si një lëkurë e braktisur gjarpri.

Tani ishte koha për të filluar sërish nga e para. E kishte nxjerrë frymën nga kaceku i kraharorit dhe ishte koha të mbushej sërish me frymë. Kishte lëshuar një herë rrënjë, tani ishte koha për tu çrrënjosur. Një periudhë e re fillon. Në 22 qershor të vitit, pas një ngujimi vullnetar dhjetëvjeçar – Montenji  nuk kishte bërë kurrë diçka kundër vullnetit të vet,- dyzetetetëvjeçari nis udhëtimin, që për dy vjet e ndau nga gruaja dhe kulla, nga atdheu dhe puna, nga gjithçka, por jo nga vetvetja.

Ishte një rrugëtim në të panjohurën, një rrugëtim për hir të rrugëtimit, apo më mirë të thuash për hir të kënaqësisë së rrugëtimit. Deri atë kohë të gjitha udhëtimet e tij  kishin qenë udhëtime shërbimi, me porosi të parlamentit, me detyra të Oborrit apo për motive pune, më të shumtët ekskursione. Kësaj radhe ishte një udhëtim i mirëfilltë që nuk kishte qëllim tjetër përveçse qëllimit të tij të përjetshëm: të gjente vetveten. Ai nuk ka asnjë plan, nuk e di se çfarë do të shohë, përkundër, as dëshiron të dijë që më përpara se çfarë do të shohë dhe kur e pyesin njerëz për qëllimet e këtij udhëtimi, ai përgjigjet gjithë gaz “ I do not know what I am looking for abroad but I know well enough what I am escaping from at home”. ( Nuk e di se çfarë do të shoh në vend të huaj, por e di shumë mirë se nga çfarë po iki). Ai kishte qenë për shumë kohë vetvete, tani dëshironte të ishte një Tjetër, dhe sa më shumë një Tjetër, aq më mirë!  Të gjithë në shtëpi ndjeheshin për mrekulli dhe le të ishin të lumtur në këtë ngushtësi sqimatare. “ I do not envy their wisdom but their luck” ( Nuk ua kam zili mençurinë, por ua kam zili lumturinë). Në qoftë se dashurinë e tij e karakterizojmë si “témoignage d´inquétude” / dëshmi të shqetësimit) dhe “ irrésolution” ( pavendosmëri), ai u jep atyre të drejtë. “ Je ne vois rien seulement en songe et par souhait où je me puisse tenir. La seule variété me paye” (vendin se ku dua të ndalem unë e shoh vetëm në ëndërr dhe në dëshirën time. Kjo është e vetmja lojë që më kënaq).  Me tepër se gjithçka në këtë udhëtim atë e josh rrethana se gjithçka do të jetë ndryshe, gjuha dhe qielli, zakonet dhe njerëzit, presioni atmosferik dhe kuzhina, rrugët dhe krevati. Sepse të shikosh do të thotë për të të mësosh, të krahasosh, të kuptosh më mirë. “ I do not know a better school in life than to expose jourself a relish for the endless diversity of human nature” ( Unë nuk di shkollë më të mirë në jetë se sa tu nënshtrohesh kushteve të tjera të jetesës dhe të provosh vetë shumëllojshmërinë e pafundme të natyrës njerëzore).

Montenji udhëton që të bëhet i lirë dhe gjatë gjithë udhëtimit ai jep një shembull të lirisë. Ai udhëton, po të na lejohet të shprehemi kështu, i drejtuar nga nuhatja e tij. Ai i shmanget rrugës çdo gjëje që i kujton një detyrim, qoftë edhe një detyrim ndaj vetvetes. Ai nuk bën plane.  Rruga le ta çojë ku të dojë, instinkti le ta drejtojë nga të dojë. Ai dëshiron, po të shprehemi kështu, të udhëtohet dhe jo të udhëtojë. Zoti Mishel de Montenjë në Bordo nuk dëshiron të dijë se ku do të shkojë javën e ardhshme zoti Mishel de Montenjë në Paris apo në Augsburg. Këtë do ta përcaktojë lirisht Montenji tjetër, Montenji i Parisit apo i Augsburgut. Ai dëshiron të mbetet i lirë edhe karshi vetvetes.

“Moi qui n´ai autre fin que vivre et me réjouir” (Unë, që nuk kam qëllim tjetër veçse të jetoj dhe të gëzohem). Vetëm të lëvizë. “ Life means psysical and material motions) ( jetë do të thotë lëvizje fizike dhe materiale). Kur mendoj se kam lënë diçka pa parë, kthehem edhe një herë nga kam ardhur. Dalëngadalë pavarësia shndërrohet në një gjakim për të. Gjer edhe mendimi për të ditur se ku të shpie rruga i shkakton një shtypje të lehtë në zemër.

“I took such delight in travelling that I hated the very approach to the place where I planed to stay and I formed several schemes to travel by myself and at my own will and ease” ( Unë gjeja kënaqësi të tillë nga udhëtimi, sa që edhe afrimi tek vendi ku kisha planifikuar të ndalesha, më ngjallte urrejtje dhe filloja e mendoja njëqind mundësi se si mund të udhëtoja i vetëm, rehat dhe sipas qejfit tim). Ai nuk kërkon të shohë gjera të rralla dhe interesante sepse për të janë interesante të gjitha gjërat që janë ndryshe. Për më tepër, një vendi që ishte tepër i famshëm ai do të dëshironte më mirë t´i shmangej, sepse atë tashmë e kishin parë dhe përshkruar shumë e shumë njerëz. Roma, pikësynimi i udhëtarëve të të gjithë botës, thellë në nënvetëdije ishte i pakëndshëm për të vetmen arsye se ajo ishte pikësynimi i të gjithë botës, dhe sekretari shkruan në ditarin e vet: “Je crois à la vérité que , s´il eût été seul avec les siens, il fût allé plutôt â Cracovie ou vers la Gréce par terre, que de prendre le tour vers l´Italie”. (Besoj se në të vërtetë, po të ishte vetëm për vetëm, ai do të shkonte më mirë në Krakov, apo t´ia merrte në këmbë për në Greqi, se sa të bënte turin e Italisë). Parimi themelor i përhershëm i Montenjit: sa më i ndryshëm, aq më i mirë, madje edhe atëherë kur nuk gjente atë që kishte pritur, apo që të tjerët i kishin thënë se do të priste, ai nuk mbetej i pakënaqur. “Kur nuk gjej atë që kam pritur të gjej në një vend – sepse shumica e informacioneve, për mendimin tim, janë të gabuara,- unë nuk ankohem se më shkoi mundimi kot, sepse së paku mësova që kjo, apo ajo nuk ka qenë e vërtetë”. Si një udhëtar i mirëfilltë atë nuk mund ta linte të zhgënjyer asgjë. Sikundër Gëteja, edhe ai i thoshte vetes: edhe mërzia është pjesë e jetës. “Qoftë edhe vetëm rrethana se zakonet e doket e vendeve të huaja janë të ndryshme, më jep kënaqësi. Për mua çdo zakon është i drejtë në llojin e vet. Për mua nuk ka asnjë rëndësi nëse ma nxjerrin gjellën në pjatë zinku, druri apo balte, nëse mishi është i zier apo i pjekur, i ngrohtë apo i ftohtë, i gatuar me gjalpë apo me vaj, nëse ka arra apo ullinj në tryezë.” Dhe relativistit të vjetër i vjen turp për bashkatdhetarët e vet, të pushtuar nga marrëzia se ata duhet t´i kundërvihen çdo zakoni që ndryshon nga i tyri dhe të mendojnë se me të dalë nga fshati dalin jashtë elementit të tyre. Në vend të huaj Montenji kërkon të shohë të huajën. “Në Sicilie unë nuk kërkoj të shoh gaskonjas, shoh boll të tillë në shtëpi” duke dashur kështu tu shmanget  bashkëvendësve që ai i njeh fije e për pé. Ai kërkon të ketë gjykimin e vet dhe jo paragjykim. Dhe ashtu si shumë gjëra të tjera, nga Montenji mëson edhe si duhet udhëtuar.

Nga një përgjigje e tij del se familjarët përpiqen ta mbajnë në shtëpi udhëtarin e tërbuar, duke i kujtuar sëmundjen. “ Ç´do të bëhet me ty po të sëmuresh në dhe të huaj?” e pyesin. Dhe me të vërtetë ka tri vjet që Montenjin e ka pllakosur e keqja që prekte gjithë dijetarët e asaj kohe, me sa duket si pasojë e mënyrës së jetesës ndenjur dhe të ushqimit të pashëndetshëm. Ashtu si Erazmin dhe Kalvinin edhe atë e mundonin dhimbjet e gurëve në tëmth dhe të gjithëve u dukej punë pamend që të rrinte majë kalit për muaj të tërë nëpër rrugët e vendeve të huaja. Mirëpo Montenji që po ia nis kësaj rruge jo vetëm për të qenë i lirë, por mundësisht edhe për të rikthyer shëndetin, mbledh supet me shpërfillje: “ S´il fait laid à droite, je prends à gauche; si je me trouve mal propre à monter à cheval, je m´arrête… ai-je laissé quelque chose a voir derriere moi? J´y retourne; c´est toujours mon chemin” ( po ta shoh keq nga e djathta, kthehem nga e majta, po të mos ndjehem mirë për të hipur në kalë, atëherë thjesht ndaloj. Mos kam lënë gjë pa parë nga pas?  Atëherë thjeshtë kthehem mbrapsht, kjo është rruga ime). Në këtë frymë iu përgjigj ai edhe shqetësimit se mos vdiste në vend të huaj. *)

*)  Në tekstin origjinal në këtë vend janë lënë disa rreshta bosh. Në përpunimin që i ka bërë tekstit Rihard Fridentali (Richard Friedenthal) ( Stefan Zweig “ Europäisches Erbe”, hrsg. von Richard Friedenthal, Frankfurt am Main, Fischer Verlag 1960, faqe 69) ky boshllëk është plotësuar nga shënimet me dorë që si rregull nuk janë përfshirë në variantin e daktilografuar: “ po të kishte këtë frikë ai do të duhej  të mos dilte me kalë as përtej kufijve të famullisë së Montenjit, e jo më përtej kufijve të Francës. Vdekja është kudo dhe po qe për të vdekur, atij do t´i pëlqente më mirë të vdiste majë kalit se sa në shtrat”.

Si një kozmopolit i mirëfilltë kjo nuk ka asnjë rëndësi për të.

Në 22 të qershorit të vitit 1580 Mischel de Montenji del nga porta e kështjellës së tij për të udhëtuar drejt lirisë. Atë e shoqëronin i kunati, disa miq dhe një vëlla njëzetvjeçar. Përzgjedhja nuk doli fort e qëlluar. Bashkudhëtarë, të cilët ai vetë më vonë do ta pranojë që nuk ishin fort të përshtatshëm,  dhe që nga ana e tyre nuk do të vuanin më pak nga mënyra vetjake, origjinale dhe e çuditshme e Montenjit “ de visiter les pays inconnus” ( për të vizituar vende të panjohur). Nuk ishte nisja e një Grand Seigneur, por sidoqoftë një vazhdar goxha mbresëlënës. Më e rëndësishme është që ai nuk merrte me vete asnjë paragjykim, asnjë fodullëk dhe asnjë këndvështrim të rrënjosur.

Rruga i çoi së pari në Paris, qyteti që Montenji e kishte dashur prej kohësh dhe që e mahniste sa herë që shkonte.

Disa kopje të librit të tij ishin nisur tashmë përpara, por ai megjithatë, kishte marrë me vete dy vëllime për t´ia dhuruar personalisht mbretit. Henriku III nuk kishte në të vërtetë ndonjë interes për librat, puna e tij ishte lufta. Por me qenë se tërë Oborri po e lexonte librin dhe kishte mbetur i mahnitur prej tij, e lexon edhe ai dhe pastaj e fton Montenjin në kampin e tij, në rrethimin e La Feresë.  Montenji, i interesuar për gjithçka, pati rastin që pas kaq vitesh të përjetonte përsëri luftën e vërtetë, por njëherësh edhe tmerrin e saj, sepse ato ditë aty vritet nga një plumb njëri nga miqtë e tij, Filibert de Gramont. Ai e përcjell kufomën për në Suason dhe në 5 të shtatorit të vitit 1580 fillon të mbahet ditari i famshëm. Në një ngjashmëri të çuditshme me Gëten, si atje tregtari thatim, këtu ushtari i mbretit Fransua I, babai i Montenjit, nis të mbajë një ditar, dhe sikundër i biri i këshilltarit Gëte, këtu i biri i Pjerr Montenjit, i quajtur Mishel Montenj, e vazhdon traditën. Sekretari i tij i mban shënim të gjitha ndodhitë, deri në Romë, ku Montenji i jep atij lejen. Atje ai e vazhdon vetë punën dhe sipas vullnetit të vet për t´iu përshtatur sa më shumë vendit, në gjuhën mjaft barbare, italisht, deri në ditën kur kapërcen sërish kufirin francez. “ Ici on parle français, ainsi je quitte ce langage étrangér”. (Këtu flitet frëngjisht dhe kështu unë mund të heq dorë nga kjo gjuhë e huaj) dhe kështu në mund ta ndjekim udhëtimin nga fillimi e deri në fund.

Në të vërtetë Montenji nuk e ka qejf hiç të shkruarit. Këtë punë le ta bëjë sekretari. “Quelle incommodité que ce me soit il faut que je la continue moi-même” ( sa bezdi që tani më duhet ta vazhdoj vetë këtë punë).

Ndalesa e parë bëhet në banjat termale të Plombierës, ku në një kurë të sforcuar prej dhjetë ditësh Montenji provon të lirohet nga lëngata e tij, pastaj vazhdari kalon nëpër Bazel. Shafhauzen, Konstancë, Augsburg, Mynhen dhe Tirol në Veronë, Viçencë, Padovë dhe Venedig, prej andej nëpër Ferrarë, Bolonjë, Firence në Romë, ku ai mbërrin në 15 të nëntorit. Ai ( përshkrimi i udhëtimit) nuk është ndonjë vepër arti, për më tepër vetëm në një pjesë të vogël i shkruar nga vetë Montenji dhe jo në gjuhën e tij amtare. Ai nuk na tregon artistin Montenj, por na tregon njeriun Montenj me të gjithë vetitë, por edhe të metat e tij të vogla; ndeshim aty edhe një tipar prekës të sqimës së tij prej parvenyje, kur ai, pinjoll tregtarësh peshku dhe  tregtarësh çifutë, si shenjë lamtumire u dhuron hanxheshave stemën e tij të kushtueshme dhe të punuar bukur. Është gjithnjë një kënaqësi – e kush me mirë se Montenji e ka njohur këtë,- të shohësh një njeri të mençur tek bën  budallallëqe, një njeri të lirë që përbuz të gjitha shkëlqimet e jashtme, të jetë sqimatar.

Në krye gjithçka shkon për bukuri. Montenji është në qejf dhe kureshtja e mposht sëmundjen.

Dyzetetetëvjeçari, që gjithmonë shpotitet me “vieilesse” (pleqërinë) e tij, ua kalon edhe më të rinjve për qëndrueshmëri. Që në mëngjes në majë të shalës, pasi ka ngrënë më parë një çapë bukë, dhe pastaj në rrugë dhe të gjitha i gjen si s´ka më mirë, vigun, bukën, karrocën, shalën, ecjen në këmbë. Hanet e këqij e zbavitin në vend që ta mërzisin.  Gëzimi i tij më i madh është të njihet me njerëz, të takohet ngado me persona të tjerë, me zakone të tjera. Në të katër anët ai kërkon njerëz dhe madje njerëz nga të gjitha klasat. Nga secili prej tyre ai kërkon të mësojë se cila është “gibier” (egërsira) e tij, në kuptimin se cili është hobi i tij. Duke qenë se kërkon njerëz, ai nuk shikon rende, shtrohet për të ngrënë me dukën në Ferrara, bisedon me Papën, por edhe me priftërinjtë protestantë, me cvinglianët, me kalvinistët. Gjëra interesante për tu parë e vizituar nuk janë për të ato që gjenden në Baedeker. Pa folur për Rafaelin, Mikelanxhelon, ndërtesat. Por ai është i pranishëm në ekzekutimin e një krimineli, ai pranon ftesën e një familjeje çifute për të marrë pjesë në rrethprerjen e fëmijës, ai viziton biblioteka, ai shkon në bagni (llixhat) e Lukës dhe fton fshatarkat në një ballo, ai nuk e ka për gjë të futet në muhabet me çdo lazzarone ( bataçki). Ndonëse as i largohet vendeve të  njohura interesante. Por për atë interesante është çdo gjë që është e natyrshme. Ai ka përparësinë e madhe kundrejt Gëtes sepse nuk e ka  njohur Vinkelmanin që i detyron të gjithë studiuesit e qindvjetit të tij ta vështrojnë Italinë si vend studimi të historisë së artit. Ai i vështron Zvicrën dhe Italinë si vende me objekte të gjalla. Gjithçka që përfaqëson jetën qëndron në një vijë për të. Ai merr pjesë në një meshë të Papës, ai prítet prej tij, ai ka biseda të gjata me dinjitarë të lartë kishtarë të cilët i bëjnë oferta të respektueshme për botimin e ri të librit të tij dhe vetëm i luten skeptikut të madh që fjalën “furtune” ( fat), që ai e përdor aq shpesh, ta shmangë dhe ta zëvendësojë me fjalën “ zot “ apo me shprehjen “ hiri hyjnor”. Ai pranon nderimet dhe titullin e qytetarit të Romës, madje  ndjehet edhe krenar për këtë nder ( elementët e parvenysë tek njeriu më i lirë). E megjithatë kjo nuk e pengon aspak të pohojë hapur se më tepër se gjithçka  në Romë, por edhe në Venedig, atij i interesojnë kurtizanet, zakoneve dhe veçorive të të cilave ai u kushton më shumë vend në ditarin e tij se sa, ta zëmë, kapelës Sistina apo katedrales së Firences. Ai po përjeton një rikthim të rinisë dhe ajo rini kërkon rrugën e vet të natyrshme. Disa nga paratë e kutisë me monedha floriri që ai mban me vete duket se u kaluan atyre, pjesërisht për biseda për të cilat këto dama, siç e përshkruan ai, kërkojnë të paguhen më shumë edhe se për shërbime të tjera. Udhëtimi ia freskoi gjakun Montenjit.

( Këtu pjesë për dashurinë)

Pavarësisht gurëve në tëmth, mbi kalë para shtëpive të tyre dhe pa kalë brenda shtëpive të tyre.

Periudhën e fundit të udhëtimit ia helmoi sëmundja. Ai bën një kurë, dhe madje një kurë barbare. Urrejtja që ka ndaj mjekëve e shtyn të sajojë vetë mënyra kurimi; i lirë siç është ndaj gjithçkaje, kërkon të bëhet edhe mjek i vetvetes. Dhe gjendja e tij ishte me të vërtetë e keqe. Përmbi lëngatat që kishte, edhe tortura e dhimbjeve të dhëmbëve dhe të kokës. Ka edhe një çast, madje, kur i shkon mendja të vrasë veten. Dhe pikërisht në këto halle atij i vjen një lajm, që vështirë të besohet se e gëzoi: qytetarët e Bordosë e kishin zgjedhur për  “ maíre” (kryetar bashkie) të tyre. Kjo zgjedhje të çudiste, po të mendohet se para njëmbëdhjetë vjetësh Montenji kishte hequr dorë nga ofiqi i këshilltarit. Ishte buja e re e librit që i kishte nxitur qytetarët e Bordosë, që pa dijen dhe dëshirën e tij, t´ia veshin këtë ofiq, por mund të ketë qenë mbase edhe familja që po provonte ta kthente me këtë joshje. Sido të ketë qenë, ai kthehet në Romë, prej Romës tek e shoqja dhe shtëpia. Dhe kështu, pas një mungesë prej shtatëmbëdhjetë muajsh dhe tetë ditësh, siç e shënon ai në mënyrë të përpiktë, në 30 të nëntorit të vitit 1581 ai gjendet para portës së kështjellës së vet, më i ri, më i freskët dhe më i gjallë se asnjëherë. Dy vjet më vonë lind djali i tij i fundit.

…ndërmori hapin më të vështirë në botë: të jetojë vetveten, të jetë i lirë dhe të bëhet çdo ditë e më i lirë. Dhe kur arriti vitin e pesëdhjetë mendoi se i ishte afruar këtij synimi. Mirëpo ndodh një dukuri e çuditshme: pikërisht atëherë kur i ishte larguar botës dhe kishte mbetur me vetveten, është bota që e kërkon. Sa kishte qenë i ri i kishte kërkuar detyrat dhe ofiqet zyrtare dhe nuk ia kishin dhënë. Tani po ia jepnin me pahir. Dikur i kishte ofruar më kot mbretit dhe oborrit shërbimet e veta, kishte shprehur gatishmëri për detyra të reja e gjithnjë e më të larta. Pikërisht tani kur ai kërkon të njohë vetëm njeriun në vetvete, pikërisht tani të tjerët  njohin vlerën e tij.

Kur e arriti ajo letër në 7 shtator të vitit 1581 ku lajmërohej se pa njohurinë e tij, “d´une public consentement” ( me miratim të përgjithshëm) ishte zgjedhur kryetar i bashkisë së Bordosë dhe lutej që ta pranonte këtë “ charge” ( barrë) – me të vërtetë barrë për Montenjin,-  “ pour l´amour de cette mienne patrie” ( për dashurinë ndaj këtij atdheu tim), Montenji nuk e  kishte vendosur ende që ta  sakrifikonte lirinë e vet. Ai ndjehej i sëmurë dhe kaq i sfilitur nga dhimbjet e gurëve në tëmth se herë herë i shkonin madje edhe mendime vetëvrasjeje. “ Si l´on ne supprimer ses maux, il faut y mettre fin courageusement et promptement, car c´est la seule médecine, la seule régle, la seule sience” [ Strowskij: Montaigne: Sa vie publique et privé. Coll. A la gloire de Montaigne. Faqe 199) ( kur nuk është e  mundur të shërohesh nga këto dhimbje, atëherë duhet të kesh burrërinë tu japësh atyre një fund të shpejtë, ky është ilaçi i vetëm, rruga e vetme, shkenca e vetme). Përse të marrë një barrë mbi vete, kur ai e ka detyrën e vet të brendshme, përse edhe një ofiq përmbi kurriz që do t´i sjellë vetëm telashe dhe as para, as ndonjë nder të veçantë? Mirëpo me të ardhur në kështjellën e tij gjen atje një letër të mbretit, të datës 25 nëntor, e cila fare qartë dëshirën e qytetarëve të Bordosë e kthente në urdhër. Mbreti e fillonte me mirësjellje duke theksuar sa shumë gëzohej që po miratonte një zgjedhje të marrë pa dijeninë dhe në mungesë të Montenjit, pra krejt rastësisht. Por sakaq ai e porosiste ta pranonte këtë detyrë “sans délai ni excuse” (pa vonesë dhe bishtnime). Ndërsa fjalia e fundit ia priste shprehimisht çdo mundësi tërheqjeje: “Et vous ferez chose qui me sera très agrèable, et le contraire me déplairait grandement”  ( dhe me këtë ju do të bënit një hap që mua do të më kënaqte shumë, e kundërta do të më mërziste shumë). Kundrejt një urdhri të tillë mbretëror nuk ka rrugë shpëtimi. Dhe me po kaq padëshirë që kishte marrë nga i ati dhimbjet e gurëve në tëmth, ai mori tani edhe trashëgimin tjetër, atë të kryetarllëkut të bashkisë.

Puna e parë, krejt në përputhje me ndershmërinë e tij të jashtëzakonshme, ishte të paralajmëronte zgjedhësit të mos prisnin nga ai një përkushtim të tillë të pakufishëm si i të atit, që shpirti “cruellement agitée de cette tracasserie publique” ( iu shkatërrua tmerrësisht nga këto barrë publike) dhe që flijoi për këtë detyrë vitet e tij më të mira, shëndetin dhe krejt shtëpinë. Ai e dinte se do ta bënte punën pa urrejtje, pa ambicie, pa lakmi për para dhe pa veprime të dhunshme, por ai i njihte edhe të metat e veta, kujtesën e dobët, mungesën e “vigilance” (vigjilencës), mungesën e përvojës dhe të energjisë. Montenji kishte qenë gjithnjë i vendosur që ta ruante për vete atë më të fundit, më të mirën, më të çmueshmen që kishte, “son essence” (thelbin e tij), të bënte me kujdesin dhe besnikërinë më të madhe gjithçka që (do t´i) kërkohej dhe ngarkohej, por asgjë më shumë. Dhe që ta shprehte edhe jashtësisht se  nuk do të shkëputej nga vetvetja, nuk shkon të banojë në Bordo, por mbetet në kështjellën e vet të Montenjës. Mirëpo duket që Montenji, sikundër edhe në shkrimet e tij, edhe kur në ve punë gjysmën e mundit, të vrullit, të kohës së të tjerëve, arrin të bëjë shumë më tepër se cilido tjetër, e kjo falë vështrimit të tij të shpejtë dhe të njohurive të tij të thella për botën. Dëshmi që qytetarët e Bordosë nuk ishin të pakënaqur me të është fakti se në qershor të vitit 1583, pas mbarimit të mandatit qeverisës, atë e zgjedhin përsëri, për dy vet të tjerë, kryetar të bashkisë.

Por sikur të mos mjaftonte ky ofiq, sikur të mos mjaftonte kjo detyrë që i kishte hedhur mbi kurriz qyteti, shërbimet e tij filloi t´i kërkojë edhe oborri, shteti, politika e madhe. Për vite më radhë të fuqishmit e kishin parë Montenjin me atë lloj mosbesimi që njerëzit partiakë dhe politikanët profesionistë kanë kundrejt njerëzve të lirë dhe të pavarur. E qortonin për pasivitet në një kohë “që bota ziente” , sikundër shprehet ai. Ai nuk ishte bashkuar me asnjë mbret, me asnjë parti, me asnjë grup të caktuar, miqtë dhe shokët nuk i kishte zgjedhur nga përkatësia partiake, as fetare, por për meritat e tyre dhe kishte thënë shprehimisht: ( citati mungon në kopjen origjinalë të daktilografuar). Një njeri i tillë ishte i padobishëm në kohën “o me mua, o kundër meje”, në kohën e kërcënimit ose të fitores ose të shfarosjes së hugenotëve në Francë. Mirëpo pas shkatërrimeve mizore te  luftës civile, pasi fanatizmi e çoi veten ad absurdum, ceni i deriatëhershëm i partishmërisë u bë befas një meritë në politikë dhe burri i cili kishte qenë gjithmonë i lirë nga paragjykimet dhe paramendimet, që kishte qëndruar midis partive, i pakorruptueshëm nga përfitimet dhe lavdia, u bë tani ndërmjetësi ideal. Gjendja në Francë kishte ndryshuar në mënyrë të çuditshme. Pas vdekjes së dukës së Anzhusë, sipas ligjit Salik, trashëgimtar i ligjshëm i Henrit III ishte Henri i Navarës, si bashkëshort i së bijës së Katerina Mediçit. Mirëpo kjo është në kundërshtim të hapur me Oborrin mbretëror i cili synonte të shtypte hugenotët, me kështjellën mbretërore, nga dritaret e së cilës para një dhjetëvjeçari u dha urdhri për Natën e Bartolemeut dhe kështu partia kundërshtare e Gizëve përpiqet ta pengojë hipjen në fron të trashëgimtarit të ligjshëm. Duke qenë se Henri i Navarës as që mendonte të hiqte dorë nga e drejta e vet, po të mos gjendej një mirëkuptim midis  tij dhe mbretit në detyrë, Henrit III,  lufta civile dukej e pashmangshme,. Për këtë mision të madh, me rëndësi historike botërore, që do të siguronte paqen në Francë, një njeri si Montenji ishte ndërmjetësuesi ideal, jo vetëm për shkak të botëkuptimit të tij në vetvete tejet tolerant, por edhe sepse personalisht ai ishte një njeri i besuar qoftë i mbretit Henri III, qoftë i mëtuesit të fronit, Henrit të Navarës. Ai kishte miqësi me këtë sundimtar djalosh, miqësi që Montenji e ruan edhe pas shkishërimit të  Henrit të Navarës,  dhe më vonë Montenji shkruan se  në një rrëfim me priftin e tij, faktin që e pati ruajtur miqësinë me princin e ri  ai e njeh si një mëkat.

Në vitin 1584 Henri i Navarës me një shpurë prej dyzet fisnikësh dhe me një ushtri të tërë shërbëtorësh vjen në kështjellën e Montenjës ku madje e venë për të fjetur në krevatin e të zotit të shtëpisë. Ai e ngarkon atë me detyrat më të fshehta dhe se sa  ndershmërisht dhe me ndërgjegje i kryen ato Montenji e dëshmon rrethana se dhe disa vjet më vonë, kur nis një krizë e re, edhe më e rëndë, midis Henrit III dhe mbretit të ardhshëm Henrit IV,  është pikërisht ai që thirret si ndërmjetësues.

Në vitin 1585 do të përfundonte edhe mandati i dytë i Montenjit si kryetar i bashkisë së Bordosë dhe po përgatitej një ndarje e denjë me fjalimet dhe nderimet përkatëse. Mirëpo fati nuk kishte dashur një ndarje kaq të bukur për të. Ai kishte qëndruar trimërisht dhe vendosmërisht për sa kohë që qyteti kërcënohej nga lufta civile e shpërthyer sërish midis hugenotëve dhe liguistëve. Ai ishte kujdesur për armatosjen e qytetarëve, kishte përgatitur mbrojtjen dhe kishte bërë rojë ditën dhe madje edhe natën bashkë me ushtarët. Mirëpo përpara një armiku tjetër, përpara murtajës, që shpërtheu atë vit në Bordo ai nuk qëndron dot, por kris e ikën në panik dhe e lë qytetin në baltë. Si një natyrë egocentrike shëndeti i tij kishte qenë gjithnjë për Montenjin gjëja më e rëndësishme. Ai mbase nuk është një hero dhe nuk është mburrur kurrë se ka qenë një i tillë, por ai nuk është as nga ata burra të mëdhenj si peshkop Kapistrami (…) . Ne nuk jemi në gjendje që të japim një përfytyrim të saktë se çka qenë murtaja për ato vende e në atë kohë. Dimë vetëm që ka qenë për të gjithë një sinjal për të ikur, siç ka qenë edhe për Erazmin dhe shumë të tjerë. Në qytetin e Bordosë, fjala vjen, brenda gjashtë muajsh vdiqën shtatëmbëdhjetë mijë njerëz, gjysma e popullsisë. Kushdo që kishte mundësinë të gjente një qerre, të blinte një kalë, merrte arratinë dhe vetëm “  le menu peuple” ( populli i thjeshtë) qëndronte në qytet. Murtaja u fut edhe në shtëpinë e tij. Atëherë ai vendosi ta braktisë edhe atë. Dhe kështu ata u vunë të gjithë për rrugë, e ëma e tij plakë, Antuanetë de Lupë, e shoqja, e bija. Tani ai pati mundësinë të tregonte forcën e shpirtit, sepse “ mille diverses sortes de maux accoururent  à moi à la fille” ( njëmijë soje të ndryshme lëngatash mu sulën me radhë njëra pas tjetrës). Ai pësoi dëme të mëdha pasurore, atij iu desh ta lerë shtëpinë vetëm dhe të pambrojtur, kështu që kushdo mund të merrte, sikundër edhe mori, çfarë deshi. Ai ikën nga shtëpia pa pallto, ashtu siç ishte veshur, pa e ditur as vetë se ku të shkonte, sepse askush nuk pranonte të strehonte një familje që ikën nga një vend i prekur prej murtajës. “ Faisant peur  à ses amis et à soi-même, et horreur oû qu´elle cherchât a se placer, ayant à changer de demeure soudain qu´un de la troupe commençait à se douloir du bout de doigt” ( Miqtë i trembeshin, kishte frikë edhe nga vetvetja, tmerri i kapte ata ku kishin gjetur strehim dhe u duhej të ngriheshin e të kërkonin vend tjetër, sapo ndonjërit prej grupit fillonte e i dhembnin majat e gishtave). Kishte qenë një rrugëtim i tmerrshëm.  Rrugës shihnin fusha të pambjella, fshatra të braktisur, kufoma të pavarrosura të sëmurësh. Gjashtë muaj atij iu desh të shërbejë “ misérablement de guide à cette caravane” (  si prijës i trishtëm i këtij karvani), e ndërkohë misat e këshillit bashkiak, të cilëve ua kishte lënë ai administrimin e qytetit, i shkruanin letër pas letre. Të hidhëruar me sa duket, nga ikja e tij, ata i kërkonin të kthehej dhe tek e mbramja i shkruan edhe për mbarimin e mandatit të tij si kryetar bashkie. Por Montenji nuk u kthye as për këtë procedure të fundit.

Kjo arratisje në panik para murtajës i shkaktoi atij një farë humbjeje të lavdisë, të nderit, të dinjitetit. Por “essence” (thelbi) ishte shpëtuar. Në dhjetor, pasi murtaja ishte fashitur, pas gjashtë muaj bredhjesh andej-këndej, Montenji kthehet në kështjellën e vet dhe rifillon shërbimin e vjetër: të kërkojë vetveten, të  njohë vetveten. Fillon të shkruajë  një libër të ri me ese, të tretin. Ai ka gjetur përsëri paqen, ka shpëtuar nga sfilitjet, me përjashtim të dhimbjeve nga gurët në tëmth. Vetëm të rrijë urtë, deri sa të vijë vdekja që tashmë “ e ka prekur disa herë me dorë”.  Duket sikur ai nuk dëshiron tjetër veçse paqe, pas gjithë atyre që kishte përjetuar, luftë edhe paqe, botë, Oborr dhe vetmi, skamje dhe pasuri, biznes dhe limonti, shëndet dhe sëmundje, udhëtim dhe shtëpi, lavdi dhe anonimitet, dashuri dhe thjeshtë martesë, miqësi dhe vetmi.

Mirëpo ja që atij i mungoka edhe diçka e fundit, duket se nuk i paska ngjëruar ende të gjitha.  Bota e thërret atë edhe një herë.  Grindja midis Henrit III dhe Henrit të Navarës ishte mprehur në mënyrë të rrezikshme. Mbreti kishte dërguar kundër mëtuesit të fronit një ushtri nën komandën e Xhojësit ( Joyeuce) dhe në 23 tetor të vitit 1587 Henri i Navarës e kishte asgjësuar plotësisht këtë ushtri. Si fitimtar Henri i Navarës do të kishte mundur të marshonte drejt Parisit dhe ta fitonte me dhunë të drejtën e trashëgimisë së fronit, apo edhe vete fronin. Por ai ishte aq i mençur sa të mos e rrezikonte suksesin e vet.  Ai dëshiron të provojë edhe një herë me bisedime. Tri ditë pas betejës një grup kalorësish vjen në kështjellën e Montenjës. Prijësi kërkon leje të hyjë dhe leja i jepet. Ky prijës ishte Henri i Navarës që pas betejës kërkonte këshillë nga Montenji se si ta shfrytëzonte sa më mirë me diplomaci këtë fitore, por njëherësh edhe në mënyrë paqësore. Ai iu lut Montenjit që të shkonte në Paris si ndërmjetës dhe t´i parashtronte mbretit propozimet e tij. Me sa duket nuk bëhej fjalë për as më pak e as më shumë se për pikën vendimtare që do t´i siguronte Francës paqen dhe madhështinë për shekujt që vinin: konvertimin e Henrit të Navarës në katolicizëm.

Edhe pse mesi i dimrit, Montenji u nis menjëherë për rrugë. Në valixhe, bashkë me botimin e pestë (= të katërt) të korrigjuar të eseve të tij, ai kishte dhe dorëshkrimin e librit të tretë. Mirëpo nuk qe aspak një udhëtim i qetë.  Rrugës u sulmua nga një grup njerëzish dhe u plaçkit. Për herë të dytë ai po provonte kështu në lëkurën e vet luftën civile dhe sikur të mos mjaftonte kjo, me të arritur ne Paris- mbreti nuk ndodhej atëkohë aty,.- arrestohet dhe dërgohet në Bastijë. Por qëndron vetëm një ditë në burg, sepse Katerina de Mediçi jep urdhër ta lirojnë. Kështu edhe një herë ky burrë që e kërkon gjithandej lirinë, njohu edhe në këtë formë se çdo të thotë të të grabisin lirinë. Por ai e vazhdon udhëtimin dhe shkon në Shartrë, Ruen dhe Blua që të takohet me mbretin dhe të bisedojë më të.  Me këtë mbaron edhe misioni i tij dhe ai kthehet në kështjellë.

Në kështjellën e moçme ky burrë i vogël rri në kullën e vet. Ai është plakur, flokët i kanë rënë duke i nxjerrë një kafkë rrumbullake, mjekrën e bukur gështenjë të çelët e ka prerë që kur filloi t´i thinjej. Përreth shkreti; e ëma plakë, ç´është e vërteta, sillet ende si hije nëpër dhoma, pothuaj nëntëdhjetë vjeçe. Vëllezërit kanë ikur, vajza është martuar dhe ka shkuar në shtëpinë e burrit. Ai ka një shtëpi dhe nuk e di se kujt do t´i mbetet kur të vdesë. Ai ka një stemë, dhe është e fundit. Duket se gjithçka tashmë ka kaluar. Mirëpo pikërisht në këtë orë të fundit fati kthen edhe një herë fytyrën nga ai; këtij përçmuesi të elementëve, elementet i ofrojnë hirin e tyre: në vitin 1590, Henri i Navarës, për të cilin kishte qenë mik dhe këshilltar, bëhet mbret i Francës. Tani Montenjit nuk i mbetej veçse të nxitonte në Oborr, drejt të cilit synonin të gjithë,  dhe me siguri do t´i jepej ofiqi më i lartë nga ai të cilin e kishte këshilluar dhe këshilluar mirë. Kështu do të mund të bëhej ai që kishte qenë Mishel Hëpitali për Katerina de Mediçin, këshilltari i mençur që zbut zemrat, kancelari i madh. Por Montenji nuk dëshiron më asgjë. Ai mjaftohet me një letër urimi që i dërgon mbretit ku i kërkon falje që nuk vjen dot vetë. Ai e këshillon për butësi dhe i dërgon shprehjen e bukur: ( citati  mungon në kopjen origjinale)*)

*) Rihard Fridentali e plotëson në përpunimin e tij 8 në: “Trashëgimia evropiane”): “ Një pushtues i madh i së kaluarës mund të mburrej se u kishte dhënë armiqve të tij të nënshtruar po kaq arsye për ta dashur, sa edhe miqve të tij”

Mirëpo mbretërit nuk i duan ata që kërkojnë hirin e tyre, por ca më pak ata që nuk e kërkojnë këtë hir. Disa muaj më vonë mbreti i shkruan një letër ish këshilltarit të tij të dikurshëm, me tone në dukje të ashpra, për ta bindur të futet në shërbimin e tij dhe në mbyllje i bën edhe një ofertë financiare. Por Montenji që nuk ka pasur dëshirë të shërbejë kurrë, aq më pak ka dëshirë tani, duke pasur edhe frikë se mos thonë që po shitet. Dhe i përgjigjet krenarisht mbretit: “ Je n´ai jamais reçu bien quelconque de la libéralité des rois, non plus que demandé ni mérité… je suis, Sir, aussi riche que je me souhaite” ( Unë nuk kam kërkuar kurrë nga sundimtarët ndonjë mirësi, as nuk i kam lakmuar dhe as nuk i kam merituar ato… Unë, Imzot, jam aq i pasur sa ç´kam dëshirë të jem). Ai është i vetëdijshëm se e ka arritur atë që dikur Platoni e quante gjënë më të vështirë mbi tokë: të dalë me duar të pastra nga shërbimi publik dhe ai e hedh krenarisht vështrimin mbi jetën e tij të kaluar: “ Qui me verrait jusque dans l´âme encore ne me trouverait-il coupable ni de l´affliction et ruine de personne, ni de vengeance ou d´envie, ni d´offense publique, ni de nouvelletés et de trouble, ni de faute à ma parole; et quoi que la licence du temps permít et offrít à chacun, si n´ai-je mis la main, ni és bien, ni en la bourse d´hommes français, et je n´ai vecu que sur la mienne, non plus en gurre qu´en en paix, ni ne me suis servi du travail de personne, sans loyer… J´ai mes lois et ma cour pour juger de moi.” (Strowski: Montaigne, Sa vie publique e privée. Coll. A la gloire ( de Montaigne) faqe 254/5). ( kush do të dëshironte të më vështronte deri në fund të zemrës do të më gjente të paaftë për t´i shkaktuar dhimbje dhe dëm ndokujt, të paaftë për  hakmarrje dhe zili, të paaftë për të shkaktuar trazira publike, për të përhapur fjalë të liga, të paaftë për të mos mbajtur fjalën time dhe megjithëse koha jonë, si gjithë të tjerëve, edhe mua më ka dhënë raste pa mbarim,  nuk kam vënë dorë kurrë në mallin e prokopinë e ndonjë francezi tjetër dhe kam jetuar vetëm me gjënë time, në luftë apo në paqe dhe asnjëherë nuk kam përfituar nga puna e tjetrit, pa e paguar… Unë kam ligjet dhe gjyqin tim për të gjykuar veten time).

 

Një pushim para vdekjes i ofruan atij këto ofiqe dhe detyra të larta, një pushim tjetër para vdekjes vjen për atë burrë që e ndjen veten të plakur, vetëm si një pjesë të hijes së Unit të vet, diçka që ai nuk e shpreson më, një fllad brishtësie dhe dashurie. Vetëm dashuria mund ta zgjonte mbase edhe një herë kishte thënë ai  me trishtim. (…në vend të citatit dorëshkrimi ka vetëm disa rreshta bosh). Dhe ndodh e pabesueshmja: një vajzë e re, bijë e njërës prej dyerve ta para të Francës, zonjusha (Marie) de Gurnei (Gournay), jo më e madhe se vajza e tij më e vogël, tashmë e martuar, bie në merak me librat e Montenjit. Ajo i dashuron ato, i hyjnizon ato, ajo kërkon idealin tek ky burrë. Por sikundër ndodh rëndom në raste të këtilla është shumë e vështirë për të përcaktuar se deri ku kjo dashuri nuk i jepej vetëm autorit, shkrimtarit, por edhe njeriut që ishte prapa tyre. Sidoqoftë ai shkon shpesh tek ajo, qëndron madje edhe disa muaj atje dhe bëhet  “ fille d´alliance” ( bijë e tij martesore), ai i beson asaj gjënë më të çmueshme të trashëgimisë së vet: botimin pas vdekjes të  “Eseve”.  Pas kësaj atij, që e ka studiuar jetën dhe e ka njohur gjithsesi, nuk i mbetet të mësojë veçse fundin e saj: vdekjen. Dhe ai vdiq si një i urtë, sikundër kishte jetuar. Miku i tij  (Pjer) de Brah i shkruan të nipit të Bejkonit ( Antony Bacon), për vdekjen e  “ plus entier et le plus vif esprit qu´elle eut oncques” ( të shpirtit më tërësor  dhe më të gjallë që ka ekzistuar ndonjëherë). Ai kishte arritur të marrë edhe letrën ( e shkruar vetëm pak kohë më parë nga  Entoni Bejkon), por nuk  mundi t´i përgjigjej sepse “ par ce qu´il avait `a  répondre à la mort.”( sepse ai tashmë duhej t´i përgjigjej vdekjes). Ai e mori vajimin e fundit në 13 shtator të vitit 1592.  Bashkç me të u shua soji i Eikemit dhe i Paçagonëve. Ai nuk prehet pranë të parëve të  tij “ancetres”, si i  ati, (ai prehet, vetëm për vetëm në kishen e Fëijantëve ( Feullants) në Bordo) , i pari dhe i fundit i Montenjëve dhe i vetmi  që e la këtë emër në shekuj.

 

Përktheu: Afrim Koçi