Ismail Kadare: Europa “morale”, serbët dhe kombi shqiptar
Nga Mira Kazhani
Në një moment të caktuar pas zhurmës mediatike të ngjarjes së Beogradit, e gjeta veten të hutuar dhe me një shije të përzier qëndrimesh. Disa miq po më akuzonin si nacionaliste dhe kur u bëra gati të kërkoja “falje”, mendja më shkoi tek një njeri i vetëm, i cili për mua si gazetare, por më së shumti si shqiptare, është vetë kumti. E dija që do të gjeja një përgjigje ku mendimet dhe ndjenjat të lidhura nyje, do bëheshin pluhur sheqeri në një çast të vetëm. E dija që tek ai do gjeja gjithë Shqipërinë në një fjali.
Ora shënonte rreth 15.00 dhe fillimisht mendova se ky nuk ishte një orar i përshtatshëm për të telefonuar shkrimtarin tonë të madh, Ismail Kadare. Kushedi, thashë me vete, duhet të jetë në studio, ndoshta edhe pushon pak diku, në shtëpinë e tij në Paris. Në celular gjeta numrin që e kam të shënuar, Kadare Paris. Në zilen e dytë u dëgjua zëri i tij i qetë dhe i mirësjellshëm si gjithmonë, me një shqiptim të veçantë të Alo-së.
-Jam Mira Kazhani. Ndoshta të shqetësoj? E pyeta unë.
– Jo Mira, nuk më shqetëson. Si je?
Mirë, -i përgjigjem unë shkurt dhe me një fjali që s’po mbaronte, m’u duk se ja bëra të qartë që kisha nevojë për mendimin e tij për atë çfarë kish ndodhur në një ndeshje futbolli. I rrëfeva se kisha nevojë të dija,kështu personalisht, dhe biseduam përreth çerek ore. 15 minuta të cilat nuk do t’i rrëfej për publikun për sa kohë ajo telefonatë ishte personale. Por mund të them se dëgjova fjalë zemre, dhe për një çast ai mu duk vetë kombi. Diku nga fundi i bisedës e pyeta nëse kish menduar të shkruante një letër publike? Ndoshta ishte një pyetje naive, por m’u duk se edhe vetë ai e kish menduar dhe ndoshta para sesa të ndodhte, në fshehtathellat e tij. E pyeta nëse mund të gjeja në veprat e tij rreshta që mund t’i jepnin shpjegim këtij konflikti; Një përgjigje, një derë që sillte dritën.
“Pa fund”, – më tha ai. “Kërko diku në librat e mi dhe boto çfarë të duash në gazetën ku punon”.
Unë kam disa vite që e njoh nga afër Ismail Kadarenë, dhe kur ai është në Tiranë, ndonjëherë edhe takohemi për një kafe. Kur është në Paris, më ka ndodhur ta telefonoj për ta pyetur si është dhe për t’i uruar një ditë të bukur. Zakonisht ai flet shkurt, por këtë herë mu duk sikur ishte aty para meje; i nervozuar me atë çfarë i kish ndodhur Himnit, të cilit i ka dedikuar jo vetëm rreshta por edhe copa të shpirtit të vet. Ai qe mbi të gjitha, i lënduar, i mallëngjyer, krenar për Shqipërinë, edhe kur ajo si një pëlhurë e butë fluturonte pafajësisht si një provokim anonim. Kuptova që Ismail Kadare i kish pritur në shpirtin dhe ndërgjegjen e tij, një e nga një çdo monedhë, grusht, karrige e fyerje që u lëshuan në atë stadium. Unë i dëgjova argumentet e tij dhe besoj që diçka e ngjashme shkruhet tek një nga veprat e fundit, “Mosmarrëveshja” të cilës ju riktheva.
Më poshtë do të lexoni pjesë nga kapitulli “Themeluesi”:
*****
Pranohet pothuajse nga të gjithë se nga katër zgjatimet e Europës, ai që më së shumti e ka humbur peshën në sytë e kontinentit është Gadishulli Ballkanik. I cilësuar si djep i qytetërimit perëndimor, me fjalë të tjera e në një ndërlikim edipian si baba e njëherësh bir i Europës, sot ai trajtohet zakonisht pa respekt, madje mund të thuhet se diplomatët rishtarë të Brukselit dërgohen shpesh atje, që të ushtrohen me dozën e nevojshme të stilit autoritar, për të mos përdorur fjalën arrogancë.
Shumica e ballkanasve e dinë këtë, madje ka nga ata që thonë mirë ç’na bëhet, ashtu siç ka të tjerë që turfullojnë e lëshojnë ahtet e njohura, se kur ne kishim tempuj mermeri e shkolla filozofike, europianët ende kacavireshin nëpër pemë, etj., etj., gjersa gjendet ndonjë që iu bën thirrje t’i lënë përrallat e të shikojnë si i kanë punët me standardet e BE-së. Ballkanasit e kishin humbur qartësinë e shpjegimit, pikërisht në kohën kur i ishte dashur më shumë: te portat e Europës.
Të zymtë e të turbullt, herë të heshtur, herë të zhurmshëm, ata kanë mbërritur në varg, me brengat dhe ahtet, me mitet, rrëfimet e qena dhe të paqena, me mllefet, fajësimet ndaj njëri-tjetrit, e natyrisht me etjen për shpagim. Herë pas here kujtoheshin për ca këngë e ca vaje të një bukurie të rrallë, a për letrat e tyre të fisnikërisë, grekët për antikitetin e famshëm, maqedonasit për Aleksandrin e Madh, serbët për luftën në Fushën e Mëllenjave e shqiptarët për një kryezot, një lord të tyre, një senator të përjetshëm mu midis Europës, Gjergj Kastriotin Skënderbe, që ndoshta do t’i ndihmonte në orën e tyre të keqe. Europa s’mund të ishte veç mosbesuese për këta shkretanë. Vetë ishte zbukuruar e rinuar, ndërkaq, në kohën që ata qenë mbushur me rrudha. Ishte e lehtë t’i mbanin mëri, siç i mbahet nënës së shkujdesur, që, e dhënë pas aventurave, s’ka çarë kryet për të vetët. Ashtu siç ishte e lehtë për të, të ishte qortuese: përse kishin vonuar aq shumë dhe ç’kishin bërë atje, midis atij terri? Shpjegimet e tyre nuk mund të ishin veçse të turbullta. E megjithatë, kthimi i tyre përbënte histori, në kohën që moskthimi kurrsesi.
Zonjës trillane, të mësuar me shërbesa, i dukej e natyrshme që, jo vetëm Ballkani, por të katër gadishujt e saj, t’i bëheshin mburojë nga rreziqet e mundshme të Ballkanit perëndimor dhe atë verior e kishte vetvetiu të mbrojtur prej Oqeanit Atlantik dhe Arktikut të akullt. Nga lindja ishte Rusia, që, duke e shkrehur në barkun e saj të gjerë furinë mongole, e kishte shpëtuar zonjën e brishtë nga dhunimi nomad. Më e thyeshmja si përherë mbetej ana jugore. Dukej sikur natyra ishte kujdesur që tre gadishujt e ashpër e kryeneçë t’i rreshtonte pikërisht te kjo vijë. Nga të tre, më i eturi për vëmendje ishte Ballkaniku, pikërisht ai ndaj të cilit Europa do ta humbte së pari vëmendjen.
…
Moskuptimet nuk ishin më të pakta nga pala ballkanase. Kjo Europë e qeshur dhe e rinuar ishte vërtet aq e përtëritur sa ç’dukej? Thënë ndryshe, ishte vallë aq krenarisht pa shpirt? Me fjalë të tjera, u kishte dhënë lamtumirën përftimeve të tilla si atdheu, liria, kombi, e bashkë me to, epopesë dhe thënies së famshme se “Europa morale niste te Thermopilet”?
Kjo luftë, më saktë, ky ndëshkim me armë i një kombi europian, për shkak të një kombi tjetër europian, ndonëse për nga ashpërsia ngjante si kthim tek epopeja, u shpall dhe u pranua nga shumica e europianëve si luftë e tipit të ri. Kjo tregonte se përcaktimin renanian të kombit si një “parim shpirtëror”, Europa e Bashkuar, ajo që quhej gjithashtu Europa e kombeve, e kishte bërë parim të saj.
Faktorin e moral e theksonte, veç të tjerash, fakti që lufta u bë për të marrë në mbrojtje më jetimin, më të vetmuarin e popujve, shqiptarët. Herë më haptas, herë më tërthorazi shprehej mendimi se a e meritonin ballkanasit një vëmendje të tillë, shkurt, a mos për shkak të oborrit po liheshin mënjanë hallet e brendshme të “shtëpisë europiane”?
…
Sado i ndërlikuar të ishte ligjërimi për kombin, përherë e më tepër po bëhej e qartë se kombi nuk ishte vetëm “gjaku dhe balta”. Kjo dikotomi aq e lëvduar në poezi (pra raca, alias fisi dhe trualli, alias atdheu), as gjuha, po aq e hyjnizuar, as kujtimet e përbashkëta (sidomos ato të zymtat). Të gjitha këto hynin, pa dyshim, në përbërësit e kombit, por pa harruar një kushtëzues të veçantë: Vullnetin për të qenë bashkë. Ishte ai që do të jepte befasimin e keq, ngaqë pikërisht ky vullnet ishte dobësuar te ky komb.
…
Ishte një gjendje që e jepte me kursim ngazëllimin, çka ngjante e natyrshme për këtë dyshtetsh, ngaqë shumica e shqiptarëve kishin ndjesinë e brendshme se, pikërisht tani, që Shqipëria ngjante më e fortë se ndonjëherë, ajo ishte ndoshta më e brishtë dhe më e rrezikuar se kurrë.
Pyetja se ç’do të thoshte vallë Gjergj Kastrioti për një gjendje të tillë, ishte e natyrshme, aq sa ç’do të ishte e tillë e njëjta pyetje drejtuar Djallit, e natyrisht, Zotit.
Se Zoti vetë do ta thoshte me gojë… atë kërcënim që mbi kombet varej.
Mungesa e vullnetit për të qëndruar bashkë ishte vërtet e keqja e pakapërcyeshme, ajo e fundbotshmja që çonte gjer në shuarje? Ç’e pillte, nga i vinte fuqia e fshehtë, ajo që s’prapsej nga asgjë dhe vinte në gjunjë gjithçka?
Një zhbirim në raportet midis njeriut dhe kombit nga njëra anë, dhe robërisë dhe vdekjes, nga ana tjetër, do të na afronte, ndoshta, drejt një këndvështrimi më të epërm të gjërave.
Sado befasues të dukej si mendim, mund të thuhej se njeriu, qenie e vetmuar, e përballonte robërinë më lehtë se kombi. Krijesë luksoze e plot trille, ndaj ende i pamësuar me tmerret e botës, ky i fundit mund të rrëzohej pikërisht aty ku njeriu vetmitar mbijetonte. Nisur nga kjo, një nga shkaqet e lidhjes së njeriut me kombin, ka gjasë të ketë qenë iluzioni se nëpërmjet këtij të fundit, mund t’i afrohej ëndrrës së pavdekësisë.
Ashtu si migruesit që ndërsa kthehen në viset ku kanë munguar, kanë njëfarë kujdesi për veshjen e përshtatshme, ballkanasit po vinin në Europë me kostumin që pak a shumë ishte në modë, atë të kombit.
…
Themeluesi i shtetit shqiptar Ismail Qemal Vlora, fill pas vendosjes në postin e kryeministrit të Shqipërisë, kishte zënë një tjetër post, në një skajim ku vendet ishin tepër të kursyera, atë të poetikës popullore. Rrjedhimisht, udhëtimi i tij në Europë do të ndiqej sipas protokollit të kësaj poetike.
Mbërritja e Themeluesit të shtetit më të ri të kontinentit, nuk mund të ishte veçse befasuese. Sipas poetit të paemër, dialogu me Europën, përpara se të ishte i vështirë, ngjante krejtësisht çoroditës:
Cili je ti, more djalë, që kërkon vulat e mia?
…A propos, ç’është kjo fjalë e habitshme “komb”. Me ç’mësova sot prej jush, shqiptarët janë të vetmit që kanë një fjalë të tyre për “nation”.
Ishte kultura e tij e gjerë, joshja vetjake, gjuhët që fliste, apo diçka tjetër, nga ato që lidheshin me shprehjen “e kishte të shkruar në ballë”, atë për të cilën çmohej? Me fjalë të tjera, dallohej që larg të qenët ndryshe nga të tjerët, fati i tij i veçantë, për të mos thënë rrezatimi i njeriut që kishte ardhur në botë për të krijuar një shtet të ri?
Europa ishte e ngushtë, s’kishte as stepa, as shkretëtira, ku mirë a keq, mund të sajohej një shtet më tepër. Në kontinentin e motshëm, të mbushur cip më cip, krijimi i një shteti të ri ngjante ndoshta, po aq i vështirë sa e një trupi të ri qiellor. Megjithatë, për një habi të madhe, atë e pritën ashtu si dikur. Me vëmendje, mirëkuptim, madje, dhe kjo ishte më e habitshmja: me dashuri. Ishte befasues ky stil, thuase Themeluesit po ia jepnin para kohe dhe me tepricë atë, që vite më pas, do t’ia kursenin aq fort Shqipërisë…
…
Në stacionet e trenit zviceran, shitësit e gazetave shqiptojnë me zë të lartë titujt. Emra shtetesh të mëdhenj, kryeministra, shefa të lartë, një pjesë të të cilëve ai i ka njohur. Kurse emrit të Shqipërisë, së Themeluarës së tij, mezi i vjen radha. Greqia kërkon një pjesë të Albanisë. Dërgata shqiptare e hedh poshtë…
E vogla, ndoshta ka mësuar të mbrohet. Në mendjen e tij të lodhur, ajo është në radhë të parë e Themeluara e tij. Si të thuash, e vluara… E kishin detyruar të ndahej me të (për të mirën e saj, siç kishin thënë), për t’ia dhënë një princi gjerman. Por as ajo s’i kishte sjellë fat princit, e as princi asaj…
Kujtimi i largët i martesës së tij, aq shumë të përfolur nga gazetat, e ndjek në këtë udhëtim të gjatë.
Stacionet ngjajnë dhe britmat e gazetashitësve gjithashtu. Dhe fjala “nationes” dhe fjala e munguar “Albanie”, “Albanien” Dhe një tjetër fjalë, e rëndë, e trishtueshme: Jetimllëk. Por kjo e fundit nuk ndihet kurrkund, jo vetëm se është e huaj në këto treva, por ngaqë ndodhet veç brenda kokës së tij.
Nuk është penduar kurrë për atë që ka bërë, veç herë-herë ndodh që një hije ankthi nuk i ndahet. Ka vonuar, siç qe bërë zakon të thuhej, apo përkundrazi, ka qenë ndoshta shpejt? E kishte nxjerrë Shqipërinë nga perandoria, por pa e siguruar dot që të mos mbetej jetime në kontinent. Do të dinte vallë, e vogla, të çapitej nëpër Europë? Do ta donin vallë europianët, dhe kryesorja, a do t’i donte ajo? Më saktë: Do të dinte t’i donte?
Nëpër stacione, britmat: Paqe, Paris, nationes gjëmojnë si më parë. Ndërsa fjala “Albanien” është tepër e rrallë, fjala “komb” as që mund të mendohet. Ku e keni gjetur këtë fjalë të çuditshme, shkëlqesi?
Ka qenë ndoshta Graf Berthold, ministri i Jashtëm i Austro-Hungarisë që ia ka bërë i pari këtë pyetje.
Si t’i përgjigjej? Të bënte një mahi, duke i thënë se përderisa “nation”-i kishte qenë i jashtëligjshëm për shqiptarët, ata përdornin një nofkë për të, siç ndodhte me fjalët e ndaluara?
Një si këngë e moçme vlonjate, më tepër se vetë kënga, një motiv i shkëputur, nga ato që quhen gjedhe e që përdoren në këngëtime të ndryshme për të plotësuar zbrazëtitë, rreh t’i vijë ndër mend.
Seç më doli gjumi
Seç m ‘u bë
një komb.
Është pikërisht ai, kuptimi i vërtetë, kryesor i fjalës komb. Një nyje që të bëhet në fyt. Për shqiptarët e mi, përpara se të jetë një ide, një thelb historik, është thjesht një nyje, një lëmsh që mblidhet në gjoks. Që të shtrëngon. Do të thosha një dhimbje, zoti baron.
Harmonia me Europën e Bashkuar do të ishte pjesë e harmonisë ndërshqiptare. E për t’iu kthyer motivit nismëtar të kësaj sprove, mosmarrëveshja e mundshme mes Europës dhe Shqipërisë, do të ishte në thelb mosmarrëveshje me vetveten.
Shqipëria me shenjat e saj. Flamurin dhe himnin, do të avitej me drojë te sheshi i kombeve, përballë flamurit dhe himnit të Europës, muzikës së Bethovenit dhe fjalëve të Schiller-it për vëllazërimin e popujve, me tagrin për të dhënë zërin dhe arsyet e Shqipërisë.
Nëpërmjet himnit, shqiptarët i kishin bërë një pyetje dhe një premtim Zotit, në të vërtetë ndërgjegjes së tyre. Dhe kishin më shumë se një shekull që prisnin përgjigje për të.
Se Zoti vetë e kishte thënë me gojë…
Se çfarë kishte thënë Zoti dhe sidomos, si ishte kuptuar ai, ky kishte qenë dhe ende mbetej thelbi i dramës shqiptare.
***
Kadare, pjesë interviste për gazetën Zëri në qershor 2014
Projekti i hershëm serb, të përçudnojnë shqiptarët përpara Europës
“Eshtë një projekt i hershëm serb, famëkeqi drafti i Çubriloviçit, i cili ka parashtruar rrugën për të tërhequr në kurth shqiptarët. Thelbi i kurthit ka qenë armiqësimi shqiptarë – Evropë. Në këtë draft, një vend i veçantë i kushtohej rolit që do të luanin imamët dhe hoxhallarët e Kosovës për shpërnguljen e një pjese të kombit shqiptar jashtë Evropës dhe sidomos për turqizimin e tij.
Testamenti i Çubriloviçit, ende i padënuar nga Serbia, e shpall të qartë se Serbia s’mund të ketë jetë normale me kombin shqiptar përbri. Rrjedhimisht doktrina e tij jep si zgjidhje zhbërjen, shpërnguljen ose shfytyrimin e plotë të këtij kombi rival. Vetëm kështu, sipas mendjes së sëmurë nga shovinizmi, Serbia, përbri Shqipërisë së përçudnuar, do të dukej më e qytetëruar në sytë e Evropës! Rrjedhimisht do të përfitonte favoret evropiane dhe, kryesorja, një skajim sundues në gadishull.
E vetmja shpresë, edhe ajo gjysmë haluçinante, ka qenë shfytyrimi i botës shqiptare. E mbushur me xhami dhe tek-tuk ndonjë shkollë e vetmuar (shkollat janë për sllavët, për ju mjaftojnë xhamitë), hapësira shqiptare përherë e më tepër do t’i ngjante Anadollit. Në draftin e tij, Çubriloviçi ka gjithmonë parasysh bashkëpunimin turko-osman. Qoftë marrëveshje të fshehta për shpërnguljen shqiptare, qoftë ndalimin e gjuhës shqipe. Për këtë të fundit, pavarësisht nga përgjërimet mallëngjyese për miqësi, ende nuk ka një kërkim ndjese. Më pëlqen të besoj se herët a vonë Serbia ka gjasë të çlirohet nga xanxa të tilla. Këto ditë, një koleg yni tepër i njohur, Dobrica Qosiq, në prag të ikjes nga kjo botë, e çliroi ndërgjegjen e vet duke lënë më në fund një porosi të arsyeshme lidhur me keqkuptimin serb për Kosovën”.