“Ta japim me koncesion…” Një bisedë e rrallë në zyrën e Nolit

Pjesa më poshtë është marrë nga kujtimet e Hajredin Bej Cakranit nga studiuesi Auron Tare. Ajo tregon një bisedë në zyrën e Fan Nolit, mes këtij të fundit dhe vetë Hajredinit e të vëllait, pronarë tokash në Ballsh, Marinëz e Berat. Noli u kërkon bejlerëve të japin tokat e tyre me koncesion tek anglezët pasi nga ato toka “mund’ të dalë ai që e thonë vaj guri”. Noli dhe Bektashi i thonë beut të Cakranit se kjo do t’i sjellë fitime të mëdha pa shpenzuar gjë, sepse anglezët paguajnë vetë gjithçka, mjafton t’u jepen tokat. Hajredini nuk bindet dhe në fund tregon një histori, morali i së cilës është “dhuratën e paguan dyfish”.

 

Po një ditë më erdhën Bektashi me Sulo Benë, Sabrinë dhe u thashë:

-Ç’ka ngjarë, se s’u del koha, jo më të rrimë tok po as të shihemi.

Po im vëlla Bektashi më tha se duhet të vejim tok më Tiranë e duhet të fjaloseshim atje për një punë dhe duheshim të ishim të tërë.

Nuk n’a mbeti më gjë më dorë dhe u nismë të vemi tok me të më Tiranë.

Si do që nuk ishte kaqë qejf atje mes rrëmullës, po nga që s’dijëm gjë për çfarë bëhej llaf tërë udhësë n’a hëngri lloia.[1]

Më një zyrë n’a priti peshkopi Nolë i qeshurë e tërë shaka, po n’a molloisi një gjë që n’a çuditi e që nuk e kishim dëgjuarë të bënte vaki këtu te nevej.

Po dhe ishte punë me axhalè të madhe dhe n’a duaj mëndjenë t’onë ndaj u fjalosmë gjatë, sa dhe kafetë n’a i prunë dy a tri herë më zyrë, tjatër çudi kjo.

Më kaza t’onë andej nga ana e Ballshitë, më çifliqet t’onë në Marinzë, se n’a kishin thënë një çikë nevej dhe bujqtë e ata pakë njers që ishin andej, pa dhe më atë të Beratit, kishin parë dhenë e kishin thënë që andej mund’ të dalë ai që e thonë vaj guri.

Për këtë e kishin bërë copë-copë inglistë Perandorinë Osmanllije qëkurë, thellë më Lindje. Po dhe më orëtë e funditë të saj ca me hir, ca me pahir, ca me para e ca me të shtrënguarë dhe atyrej që nuk j’a ha qëni shkopnë më dynja për këtë punë, inglistë e huadh që e huadh më dorë vajt’ e gurit andej nga Persia.[2]

Muhabeti ishte bërë se po këta inglis që i quajën inglispersjantë tok,[3]t’a shohnë mirë dhe t’a nxjerrnë vajt’ e gurit, se nevej s’kemi ku e përdorëm. Ne mallnë, ata paratë. Se me këtë fukarallëk s’ja dalëm dot e po të marrë udhë, do kemi ndonjë gjë mënjanë.  Edhe sherret mbaso pushojnë, pa me parinë e Beratit u llafosa.

-Uratë, mëndje më të mirë zor se gjëndet, po nevej si mund të të ndihëm më këtë punë? Të vërtetën, gëzohemi sa s’dëftehet që kazaja e çifligjet t’onë të bëhen sebep e të n’a bëjë zengjinë. Ne bëhemi mal po dhe të mbëledhëm paratë e këtej, këtë punë nuk e njohëm fare, pa kur bëhet llaf për vatanë n’a ke me të që kur leu dielli!

-Zotrote mirë u fjalose, po ne nuk do vëmë gjë se nuk kemi, ja zoti Bektash e di se j’a ç’koqita  – dhe hodhi sytë nga ai, – vetëm nevej dhenë e ata t’a ç’frytëzojnë. Se dhjetë, pësëdhjet a njëzët vjetë, s’këmi lënë llaf si e qysh, ndaj kërkojë mëndjenë tuaj.  De donner la concession?[4]

J’a ktheva atças unë i habiturë:

-Uratë ti vjen nga Amerika dhe atje ti i di gjërat më mirë se si e qysh bëhet puna me kapitale. Që dynjaja po bën përpara e ka vajturë atje ku është sot nga kjo tufë me njers si biçim tregëtarë e të tërë këta si punë classe bourgeoise[5] e bënë përpara. Si do që kjo punë duket si me leverdi, unë për vete kam frikë nga ky llaf.

Bektashi hyri në mes duke më mbushurë mëndjen.

-Inglistë e kanë filluarë të parët më dynja këtë punë dhe janë atje ku janë, po dinë të bëjnë dhe muhabete e të mbajnë llafnë,se s’kanë vetëm këtu te ne kapitale dhe nuk duanj’ t’i hedhën ato më lumë…

-Kur lëftojëm thellë me grekër më kohë të plakut, më male të Tepelenës a më poshtë poqëm një tufë të vogël me njers që për një çikë desh i vramë dhe kur u qasmë, burrë e grua me tri a katër çilimiqër, që kishin kaqë ditë që bëhin udhë gjer aty.

Thashë tri a katër, se e jëma ishte prishur nga mëndë dhe nuk dihetë qëkur kishte që qan mbyturazi pa pushim, ç’kul flokëtë e shtrëngon një kërthi të vdekur që nuk j’a hiqje dot nga duartë. Vijën që nga fshatërat e Çamërisë nën Sarëndë dhe kushedi që kur kishën pa ngrënë.

Kishin pjekur udhës një prapavijë të grekërve dhe guzhinjeri i tyrej kish dashur t’u japë një copë bukë, po ata s’e kishin marrë.

Kur i pyetmë, si do që njëri ngul këmbë që, mirë bënë, sikur të ketë qënë e helmuarë do vdisin të tërë, pa ne më anë tjatër:

-Po një copë bukë ish të shkretënë, t’a kishit marrë, se shiko ç’u gjeti!

Po ai me sytë unjur tha: -Andej nga ne i thonë një llafi a e këndojnë, se peshqeshit mos j’u gëzo, se do t’a paguaç dhiplló![6]

 

 [1] Këtu – meraku, paramendimi

[2] Irak – Iran sot

[3] Duhet të jetë Anglo-Persian Oil i famshëm, sot BP

[4] Për të dhënë me konçesion? (frëngj)

[5] Këtu – klasa e mesme, borgjezia

 [6] Dhiplló – dopjo (greq), këtu – dyfish