Prof. dr. Bardhosh Gaçe: Asqeri Boçi dhe qytetërimi shqiptar – ballkanik

 

 

 

Veçmas gjatë periudhës së Rilindjes sonë Kombëtare, u vu re një lëvizje e gjerë dhe në gati gjithë fushat e dijes për ta evidentuar historinë e Shqipërisë si një histori e hershme ballkanike, si një histori e mëvetësishme, e cila, ndoshta më mirë dhe më vijueshmërisht se historia antike kishte pikëtakimet e saj, me kulturën, historinë, mentalitetin popullor, konstitucionin shpirtëror, ritet, doket, zakonet, mënyrën e jetesës, pra të gjithë strukturën sociale, ashtu siç e kishin qytetërimet e njohura rreth saj dhe më gjerë.

Ky zhvillim i rëndësishëm shqiptar, në kushtet e një Ballkani të trazuar dhe të mbarsur me një lloj kusarie vlerash dhe mohimesh, me tinëzi dhe vrasje pas shpine, me neps dhe passion nacional-shovinist, për ta copëtuar, gllabëruar dhe zhdukur plotësisht nga faqja e dheut racën e vjetër shqiptare, u kuptua shpejt dhe vuri në lëvizje një klasë intelektuale, dijetarë, historianë, enciklopedistë, poetë, gjuhëtarë shqiptarë, të cilët u vunë në shërbim të një çështjeje të shenjtë dhe gati hyjnore.

Jo se shqiptarëve u kishin munguar njerëzit e dijes, as vlerat dhe evidentimet e lashtësisë së tyre, përkundrazi ata kishin qenë në të kaluarën njëri nga popujt e rrallë që i kishin dhënë qytetërimit europian-perëndimor dhe lindor njerëz të kapaciteteve të dijes, strategë luftërash, guvernatorë dhe papë, kryeministra dhe perandorë të shndritshëm dhe të njohur.

Përkundër këtyre fakteve të rëndësishme, përmes të cilave merret dije dhe krenari për çdo shqiptar, njëra nga gjërat më të sigurta për të cilat ka folur e shkruar, do të flasë dhe do të shkruajë historia shqiptare, ajo ballkanike dhe europiane madje, është se shqiptarët janë bashkë-ndërtuesit, bashkëjetuesit, bashkudhëtarët dhe bashkë krijuesit e kulturës së lashtë ballkanike apo dhe më gjerë.

Interpretimet dhe apologjitë shkencore gjuhësore, arkeologjike, historike dhe burimet e autorëve antikë, mund të “ndjellin frikë” dhe xhelozi të paimagjinueshme, nëse faktet interpretohen drejtë, me ç’rast jo vetëm kufijtë ku jetuan të parët e shqiptarëve, por dhe kultura, qytetërimi, kodet njerëzore, statuset, madje dhe e drejta romake, gjuha dhe shkrimi, duket të jenë shumë dashamirë dhe shumë mirënjohës për të parët e shqiptarëve edhe shqiptarëve sot.

Siç u shënua dhe më lart, Rilindja jonë Kombëtare, njerëzit e dijes, që jetonin në vendet dhe në metropolet e kulturës së kohës, kur panë se njëri nga rreziqet më të mëdha që po i vinte vendit nga nacionalizmi i verbër dhe kulturor, i sollën kohës dhe kancelarive të kohës vëmendjen për të kaluarën e shkëlqyeshme dhe emblematike të shqiptarëve.

Në këtë argument të domosdoshëm, jo vetëm për të kaluarën, por dhe të sotmen shqiptare vijnë kontributet e njohura të albanologëve të shquar, kryesisht gjermanë dhe austriakë, qoftë dhe të ndonjë vendi tjetër, udhëtarë të shquar, libra të shkruar nga të huajt, gjuhëtarë dhe folkloristë, historianë dhe etnologë, kulturologë të sspikatur, të cilët dëshmojnë dhe interpretojnë materialisht, dokumentarisht të kaluarën shqiptare, si pjesë e qytetërimit dhe kulturës më të hershme të Perëndimit, në mos themelues të këtij qytetërimi, me të cilin krenohen jo pak popuj të tjerë.

Gjuha, mitologjia, qytetërimet shqiptare, besimi, folklori, kodet familjare dhe gjenetike, kulturat e mbartura, siç është ajo e arbëreshëve në Itali, Greqi dhe disa vende të tjera të Perëndimit, madje deri dhe në Ukrainë, pema gjenealogjike indoevropiane e gjuhëve, dëshmojnë dhe na japin guximin intelektual dhe shkencor për të mbrojtur hershmërinë dhe qytetërimin tonë të lashtë.

Këtë bënë rilindasit e shquar, studiuesit e huaj dhe në vazhdim të gjithë kontributet shkencore shqiptare në Shqipëri dhe në botë. E bëra gjithë këtë parashtresë apologjie mbi lashtësinë dhe qytetërimin shqiptar, për të motivuar dhe për të kërkuar vazhdimisht nga forcat tona krijuese, kontingjentet shkencore, arkeologjike, gjuhësore, etnologjike – folklorike, pra të gjithë fushave të dijes, për të kontribuar në këtë fushë, pasi nuk gabohet kurrë për atë që kërkojmë dhe na duhet.

Të gjithë atë që lanë rilindasit dhe studiuesit e huaj, autorët e lashtësisë, se nuk gabojmë kurrë nëse do të vazhdojmë t’i tregojmë Ballkanit dhe botës se jemi një popull i lashtë, autokton që në kohët sinkretike, ku çdo gjë që shihte syri njerëzor kishte një zot.

Sprova që më ra në dorë “Shqipja përtej qytetërimeve” (Ese), me autor Asqeri Boçi, të cilin autori e ka titulluar mrekullisht kuptueshëm dhe simbolikisht me arsye patriotike- kulturore, më zgjoi ndjesinë dhe më motivoi të mbështes kontribute të tilla të mundimshme dhe të lodhshme, për shkak të gjurmimit, argumentit, analogjisë, konkluzionit, krahasimeve, hipotetizmit, analitizmit, induksionit dhe deduksionit shumësish që ato kërkojnë.

Që në fillim, sprova dëshmon një dashuri të veçantë, një lloj përkushtimi intelektual- njerëzor për një dedikim kushtuar vendit, kombit, trojeve, njerëzve dhe qytetërimit të tyre, madje përtej kufijve të njohur kohorë, që kur u evidentuan kombet dhe shtetet. Motivi i shqiponjës, që emblemon kërkimin dhe interpretimin e autorit është i bukur, i guximshëm dhe largpamës.

Shqiponja është shpendi i lartësive, i qiejve të pastër, e cila sheh gjithçka nga lartësitë e mëdha dhe nuk zvarritet, ashtu siç zvarritet dhe zvarraniku më i rrezikshëm, gjarpri. Përkundrazi ajo e “ekzekuton” këtë zvarranik, falë natyrës së saj. Përthyer dhe lexuar ndryshe simboli i shqiponjës, i cili ndihmon në ndërtimin e metaforës mbi shqiptarët, unë kuptoj se autori ushqen një krenari të ligjshme, të cilën ia motivojnë kohët e hershme të njerëzve të tij, se shqiptarët janë populli që i kanë parë dhe duhet t’i shohin nga lart popujt e tjerë, që para qytetërimeve ballkaniko- europiane.

Ese-ja “Shqipja përtej qytetërimeve” është një kontribut intelektual, që mëton specifikisht të merret me një çështje jashtëzakonisht të rëndësishme, një çështje që fare pak gjuhëtarë apo shkencëtarë të dijes shqiptare dhe botërore, kanë guxuar të merren me të.

Pavarësisht të qenët një zë i veçantë në një kohë guximesh të mëdha dhe ‘kaotizmit’ kulturologjik, unë mendoj se studimi është një përmendje e nevojshme për një çështje që duhet të zgjohet nga “gjumi” i thellë, apo të “shkundet” nga pluhuri historik me të cilin është mbuluar. Pavarësisht strukturës konceptuale, burimeve të mundshme që autori ka përdorur, unë mendoj se punimi në fjalë ka një tipar të dukshëm njerëzor dhe intelektual, për t’u përballur me vështirësitë e pafundme që shtron përpara dija shkencore dhe argumentuese, ka një kredo të qartë.

Autori shkruan ndër të tjera: “Se pa zbardhur saktë thëniet që gjejmë në shkrimet e lashta, nuk mund të kemi histori reale…”. Është një nga gjërat më të mira të kësaj ese-je, përmes të cilës kërkohet kontributi shkencor dhe angazhim studiuesish, për t’i dhënë vendin e duhur shqipes, si gjuha më e vjetër, jo vetëm në Ballkan, qytetërimit shqiptar, i cili është në themelet e antikitetit, kontuinitetit dhe vazhdimit kulturor shqiptar, pavarësisht korrektimeve dhe copëtimeve të përjetshme, që kur njerëzimi u “shpall” në tokë. Në studime të kësaj natyre, rëndësi të veçantë ka qasja, mekanizmi që përdor studiuesi në afrimin e ideve dhe atë që ai kërkon të vërtetojë.

Mendoj se ese-ja ka një qasje të rëndësishme, e cila nuk duhet të kalojë në heshtje sepse:

– Duke u nisur nga praktikat njerëzore nëpër të gjithë veprimtarinë individuale, familjare, shoqërore e më vonë të bashkëveprimeve statusore apo kanunore (rregullit), kur njerëzit u bashkuan dhe iu bindën rregullit të pranuar, në të gjithë këtë rrugëtim mijëravjeçar, ata kanë udhëtuar përmes komunikimit me njëri – tjetrin.

– Është shumë e rëndësishme për studiuesin për ta kuptuar dhe vlerësuar këtë moment. Ata kanë komunikuar me njëri- tjetrin përmes fjalës, këtij “guri” të pa-zhbëshëm kurrsesi, pavarësisht latimit apo gdhendjes kohë pas kohe, d.m.th. përmes gjuhës. Dhe me të drejtë, që në argumentin e parë, përmes të cilit Asqeri Boçi ka kaluar mijëra tinguj, fonema, morfema, fjalë, sintagma, kumte, emërtesa, tekste etj, ai fillon me fjalinë: “Studimi që kemi para identifikon greqishten e vjetër si shqipe e vjetër…”.

– Autori i ese-së është i hapur, kërkues, debatues, i angazhuar dhe me një këmbëngulje të qartë në qasjen e tij. Të marrët kryesisht me lëndën gjuhësore, është një angazhim i vështirë, por i zgjuar, i qartë, pasi në njohjen njerëzore, në argumentet shkencore, në analogjitë, apologjitë, komentet e mënyrat e tjera të përdorura rëndom ka pasur hallka të këputura, ashtu siç është në të vërtetë historia njerëzore. Më ka zgjuar kureshtje dhe interes studimi në fjalë për dy arsye:

– Së pari, metoda dhe argumenti që autori përdor dhe ka vullnetin të ushtrojë me forcë, përmes gjuhës shqipe, një strukturë të lashtë dhe të njohur, pavarësisht honeve nëpër të cilat ka udhëtuar ajo, pavarësisht teksteve të saja të shkruara që nga Fon Harfi, Pal Engjëlli dhe “Meshari…” i 1555, asgjë nuk na pengon të shpjegojmë me shqipen tonë tekste dhe fjalë, që janë skalitur në qeramikë, në varre, në basorelieve, në përkrenare, në rrethana të tjera dhe fjalë të para 3000 vjetëve.

Autori është i bindur se argumenti, shpjegimi përmes shqipes, i kalon barrierat e evidentimit të shkrimit shqip, që ne njohim sot. Shpjegimi përmes shqipes na dijëson se shqipja është më e para gjuhë në gadishull dhe të gjithë janë ushqyer prej saj.

– Së dyti, pavarësisht vërtetësisë, pasi koha duhet të na bindë dhe të verifikojë, autori nuk i është shmangur aspak mundimit shkencor, brenda kapaciteteve të tij, interpretimit të ndërtimit të strukturave të shqipes, krahasimisht me gjuhët e tjera dhe lënda interpretuese, që zë jo pak vend në këtë ese.

Thuajse ajo është ngritur mbi këtë lëndë të interpretuar, duke verifikuar shqipen në rrënjën e gjuhës së vjetër greke. Tendenca për të (ri)-krijuar tinguj, zanore, bashkëtingëllore, fjalë, alfabet, struktura kuptimore, lëvizje theksash, kohë foljesh, forma gramatikore është dëshirë e mirë dhe një nderim i çmuar për të vërtetën dhe shqipen.

Në këto shënime të shkurtra mbi studimin, potencialisht për t’u ndjekur më vonë nga vetë autori apo të tjerët, nuk është vendi për të interpretuar argumente, por për të mbështetur punën e studiuesit.

Më ka bërë përshtypje gjithashtu inteligjenca me të cilën ai ka kërkuar të kapë kodet, veçmas në raport me gjuhën greke, kulturën greke, për shkakun e të qenit kulturë antike dhe “terren” me mundësi për të kapur argumentet.

Dy librat më të rëndësishëm të antikitetit “Iliada” dhe “Odiseja” janë dhe dy “objektet” lëndore, interpretuese, analitike dhe hamendësuese, në gjuhën e të cilëve studiuesi referon dhe shqipen, ku “identifikon greqishten e vjetër si shqipja e vjetër”. Logjikisht është vepruar drejt, pavarësisht se dy tekstet e vjetranga Fon Harfi, Pal Engjëlli dhe “Meshari…” i 1555, asgjë nuk na pengon të shpjegojmë me shqipen tonë tekste dhe fjalë, që janë skalitur në qeramikë, në varre, në basorelieve, në përkrenare, në rrethana të tjera dhe fjalë të para 3000 vjetëve.

Autori është i bindur se argumenti, shpjegimi përmes shqipes, i kalon barrierat e evidentimit të shkrimit shqip, që ne njohim sot. Shpjegimi përmes shqipes na dijëson se shqipja është më e para gjuhë në gadishull dhe të gjithë janë ushqyer prej saj. – Së dyti, pavarësisht vërtetësisë, pasi koha duhet të na bindë dhe të verifikojë, autori nuk i është shmangur aspak mundimit shkencor, brenda kapaciteteve të tij, interpretimit të ndërtimit të strukturave të shqipes, krahasimisht me gjuhët e tjera dhe lënda interpretuese, që zë jo pak vend në këtë ese. Thuajse ajo është ngritur mbi këtë lëndë të interpretuar, duke verifikuar shqipen në rrënjën e gjuhës së vjetër greke.

Tendenca për të (ri)-krijuar tinguj, zanore, bashkëtingëllore, fjalë, alfabet, struktura kuptimore, lëvizje theksash, kohë foljesh, forma gramatikore është dëshirë e mirë dhe një nderim i çmuar për të vërtetën dhe shqipen. Në këto shënime të shkurtra mbi studimin, potencialisht për t’u ndjekur më vonë nga vetë autori apo të tjerët, nuk është vendi për të interpretuar argumente, por për të mbështetur punën e studiuesit.

 

Më ka bërë përshtypje gjithashtu inteligjenca me të cilën ai ka kërkuar të kapë kodet, veçmas në raport me gjuhën greke, kulturën greke, për shkakun e të qenit kulturë antike dhe “terren” me mundësi për të kapur argumentet. Dy librat më të rëndësishëm të antikitetit “Iliada” dhe “Odiseja” janë dhe dy “objektet” lëndore, interpretuese, analitike dhe hamendësuese, në gjuhën e të cilëve studiuesi referon dhe shqipen, ku “identifikon greqishten e vjetër si shqipja e vjetër”.

Logjikisht është vepruar drejt, pavarësisht se dy tekstet e vjetra janë tekste të shkruara në kohën e Likurgut, siç na njofton Plutarku në “Jetët paralele”. Gjithsesi mjedisi, “ekuivalenca” është e një mjedisi gjuhësor dhe kulturologjik. Dy tekstet janë shtyllat e gjuhës, kulturës, semantikës, semiotikës, etnokulturës dhe etno – qytetërimit antik. Rëndësi në këtë qasje kanë jo vetëm ligjësoritë me të cilat ka punuar autori, por fjalët e evidentuara, të cilat duhet të zënë fondamentin kulturologjik, social, marrëdhëniet dhe komunikimin e gjerë nëpër gjithë rendet, d.m.th diakronikisht.

Gjithashtu, një qasje e tillë është dhe një moment i nevojshëm reflektimi mbi gjuhën shqipe në çështje jo pak të rëndësishme dhe themelore, pasi ajo është e aftë të “kryejë operacione” të rëndësishme me plotësinë e saj. Kjo është e rëndësishme në ese.

Mendoj se duhet vlerësuar qasja dhe këmbëngulja e autorit dhe për një rivlerësim tjetër të shqipes, të cilën ai e bën prezent dhe përmes interpretimit të fjalëve apo glosave, të cilat jo se në çdo rast kalojnë perms “filtrit’ dhe ligjësorive fonetike, pasi në gjuhësinë shqiptare ka “lëkundje” mbi “ekuacionet” fonetike, fleksionet e brendshme, por autori kupton mirë konsideratën shkencore dhe praktike të ligjeve të shqipes në përgjithësi, në një shtrirje të sadomundshme kohore.

Interpretimet fonetike, shtesat dhe rëniet e tingujve, mbartjet, huazimet dhe ndikimet si rezultate fqinjësore të zhvillimeve, janë të rëndësishme në punime të kësaj natyre, të cilat mbartin nevojën e një bagazhi të konsiderueshëm për të shtruar këto lloje interpretimesh. Autori nuk është në një terren të pashkelur, pasi albanologë të njohur, studiues me autoritet të njohur si Hahn, Majer, ato shqiptarë, kanë njoftuar se shqipja “nyjëton” zhvillimet gjuhësore, jo vetëm të gadishullit ballkanik, por në rrethin e familjes indo-europiane.

Në këto kushte autori ka bërë një përpjekje të lavdërueshme, pasi ligjësoritë e interpretimit të fjalës, si një fenomen i rëndësishëm dhe “kampioni” më i besueshëm në të cilën shtresohet gjuha dhe koha, cilësitë e komunikimit të një populli, atij i është dashur të elementojë në disa raste fjalorë të konsiderueshëm, në të cilët determinon një logjikë e arsyeshme e zhvillimit gjuhësorë, rrjedhimisht dhe interpretues burimorë.

Ese-ja e autorit Asqeri Boçi ka dhe shumë elementë të tjerë, të cilët duhet studiuar, pasi ato përbëjnë një lloj reference të guximshme për studiuesit e kësaj fushe. Për të qenë i besueshëm studiuesi ka përdorur me shumë efikasitet referenca të besueshme, pasi emërtimet më të qëndrueshme dhe mundësia për t’i shformësuar apo devijuar me to ka qenë e vështirë, siç janë emrat e hyjnive, miteve, mbishkrimet e varreve në të gjithë vendin dhe guximi për të na sjellë një fjalorth të shqipes para 3000 vjetësh.

Zakonisht në punë dhe ndërmarrje të tilla, mundësia për të hedhur mendime është e madhe, por e rëndësishme në këtë rast është se tek autori janë bashkuar disa elementë të një studiuesi pasionant, me dijet e mira që ka, njohjen e gjuhës dhe ligjet e saj, aftësia për të interpretuar dhe krahasuar, përdorimi i mirë i analogjisë, guximi për të depërtuar në thellësinë e dukurive dhe fenomeneve dhe ajo që është po kaq e rëndësishme, dëshira e mirë me dashurinë e madhe për vendin dhe gjuhën tonë të vjetër.

Vlorë – Tiranë, janar – shkurt 2016