Letërsia, ftesë drejt një mërgimi…
Intervistë me Ardian Christian-Kyçykun
Çfarë nuk është thënë, mund të thuhej sërish a duhej përsëritur patjetër për letrat shqipe?
Përçarja, nënshtrati ateist i shumicës së botimeve, dhe një përulje e çuditshme ndaj librash, ose letërsish që janë shterur prej kohësh. Për fat të keq, nuk është ajo përçarje që vjen nga tepria e së papërsëritshmes, por beteja e fshehur e një hordhie klanesh (që bashkëpunojnë gjer edhe kur urrehen egërsisht mesveti) dhe që ve çdo thërrmijë arti në shërbim të karrierës, kundër një grupi me autorë si ishuj, që e kanë zgjedhur artin, ose që arti i ka zgjedhur para se të dinin se ç’sprova i presin. Beteja është e vjetër, nuk ka thjesht natyrë ideologjike, por shpirtërore, dhe ende mban peng, të paktën në disa përmasa, ecurinë e natyrshme të letërsisë shqipe.
Nëse bëhet fjalë për simptoma të tilla, ç’mund të bëhej konkretisht, në mos për të shëruar, të paktën për të parandaluar përkeqësimin e mëtejshëm të gjendjes?
Kjo nuk shërohet, sepse smira e të paaftit, ose e të të aftit që nuk ndihet i lavduar sa duhet, si përmasë e ferrit, nuk ka shërim e as një fund të caktuar. Heraherës vjen çasti kur disa kafshuesve të duarve u bien dhëmbët, ose u mpihen nofullat, dhe nuk mund të kafshojnë më veçse duke puthur. Dhe turren të puthin ato pak duar që nuk janë harxhuar nga kafshimet. Populli ka më për zemër shprehjen me lëpin atë që pështyn, e, meqë në letërsi bëhet fjalë për bojë e jo për pështymë, ngjarja duket më pak e rëndë… Nga ana tjetër, letërsia e epërme di t’i japë kahun e duhur dhe të shfrytëzojë, jo si hakmarrje, por si lëndë artistike, çdo smirë.
Shihni mundësi reale që kjo të ndodhë?
Mundësitë dhe njerëzit që mund ta kryejnë nuk mungojnë, por tani, – kur gjërat janë kaq të qarta dhe vetë shtypi e ndihmon lexuesin e mençur se çfarë të mos zgjedhë për lexim, – nuk më duken të domosdoshme. Është si të kërkohet mundësia që pluhuri të bëhet flori. Pluhuri ka tjetër „mision”, kurse floririt i mjafton vetvetja.
Në morinë e problemeve. me të cilët përballet çdo ditë shoqëria jonë, shpesh të një natyre ekzistenciale, si ikja masive e popullatës, mbijetesa, plagët e trashëguara, ngushtica ekonomike, korrupsioni, etj., ku e vendosni për nga renditja mjerimin e kulturës, e për pasojë, të letërsisë?
Për mua thelbësor mbetet mërgimi. Siç mund të vërehet edhe historikisht, vetëm mërgimi është i aftë të shpëtojë gjuhën dhe një letërsi të tërë, qoftë edhe duke i shpërngulur këto në hapësira larg vendlindjes së autorëve. Vetë letërsia është një mërgim dhe një ftesë drejt një mërgimi. Njeriu i sotëm mbijeton, ose nënjeton brenda një rrjeti mërgimesh (nga vendlindja, nga i afërmi, nga shoqëria, nga ato që thotë, nga disa bindje të hershme, ose të ardhshme, nga një pjesë e lëkurëve të veta etj). Kultura dhe letërsia e mirëfilltë mbahen të mënjanuara në këte periudhë, sepse nuk pranojnë të shiten. Shumëkush mund të zbulojë këtu një përpjekje të errët që, përmes zhvlerësimit të kulturës dhe sidomos të letërsisë (e cila ka një pushtet të jashtëzakonshëm gjer edhe kur mbahet pjesërisht nën mbikëqyrje), të binden njerëzit se edhe çmimi i shpirtit po i avitet zeros.
A është i mundur, kur flasim për letërsinë e pas 90’ës, duke patur parasysh amullinë e botimeve dhe mungesën totale të kritikës së pandikuar, një vështrim përfshirës i vlerave të kësaj periudhe dhe, nëse ka vlera, cilat janë ato, sipas jush?
Letërsi e epërme është bërë pa ndërprerje në botën shqipe, pavarësisht nga vendi dhe koha. Kjo lloj letërsie as që ka nevojë për kritikë të ndikuar, apo të pavarur, sepse me letërsi të epërme kam parasysh letërsinë që kapërcen çdo largpamje të kritikës. Njëra nga vlerat e letërsisë që u shkrua, ose nisi të dalë sadopak në pah pas viteve ’90, më duket pikërisht përkushtimi dhe qetësia, me të cilat disa autorë vazhduan të krijonin njëlloj sikur letërsia të jetë një botë më vete e jo një pjesë e kësaj bote.
Si mendoni se duhen evidentuar këto vlera dhe a është e mundur, për kohën që po jetojmë, të ndodhë kjo?
Mua më duket apokaliptike ndarja e ngadaltë e autorit nga letra dhe boja. Kjo ka nisur njëherësh me shpikjen e makinës së shkrimit, e cila sheshon dhe burgos trurin (ngaqë, veç të tjerash, të gjitha germat lypin të njëjtën forcë dhe një numër tejet të varfër lëvizjesh për t’u shkruar) – dhe dihet që dora është zgjatim i trurit. Por është edhe një pagë e pashmangshme dhe që nuk mund ta shterë autorin gjatë një jete njeriu. Pasojat ndihen në breza. Tani kohën e natyrshme të krijimit letrar po e sundon shpejtësia e pashëndetshme e internetit. Ky rrënim i shkallëzuar, i butë, shumëngjyrësh, plot tinguj e tundime, synon t’i rrënjosë krijimit letrar natyrën e së ngrënës, jashtëqitjes, seksit, ose infarktit. Shumë autorë e lexues e heqin veten krenarë për gjëra që s’i kanë. Me ta nuk mund të flitet, madje më keq: pranojnë vetëm atë kumt letrar që nuk ua ve në pikëpyetje idhujtaritë.
Duke qenë se cilësia letrare dhe përfitimi ekonomik nuk shkojnë doemos krah për krah, mendoni se duhen ndihmuar autorët nga administrata dhe në ç’formë, duke patur parasysh se modele të tilla si çmimet dhe bursat janë përfolur shpesh jo për të mirë?
Një shkrimtar duhet ta pranojë me durim të frikshëm dhe me atë lartim shpirtëror që u falet vetëm të përkushtuarve, kryqin e vet. Shpesh edhe durimi, edhe lartimi përballohen me të njëjtën vështirësi. Të tjerat janë çështje jashtëletrare, që lidhen kryesisht me sedrën dhe xhepin.
Si e shikoni rolin e botuesit, librarit, jurive, ministrisë dhe, jo së fundmi, të vetë letrarëve në raport me këta të fundit?
Më duket i pavarur dhe madje i lumtur ai autor që di t’i gëzohet vetmisë së vet dhe kohës vërtet të artë që shoqëria e sotme ia fal përmes shpërfilljes së shtirur, zyrtare, ose të pavetëdijshme (e cila mund të jetë smirë, por edhe padijë, keqinformim, mungesë kulture etj.)
Me rënien e tiranisë ra vetvetiu edhe hierarkia e krijuar atë kohë e letërsisë shqipe. Shumë autorë të mohuar a të papërfillur, deri atëherë të ndaluar a të pabotuar, iu shfaqën lexuesit me veprën e tyre, shpesh edhe për herë të parë. Përmendim këtu Fishtën, Koliqin, Camajn, Trebeshinën etj., letërsinë e sirtareve dhe atë të burgut, apo edhe avangardën letrare të viteve ’90. Sidoqoftë, ndonëse të pranishëm në raftet e librarive, ngjan se letërsia e vonuar dhe ajo e pasdiktaturës, ende nuk ka zënë vendin e saj, të merituar a jo, në kulturën tonë. Cilët mendoni se janë shkaqet dhe si mund të ndryshohet kjo?
Mund të thuhet edhe „Tirania vdiq – Rroftë hierarkia!”, sepse tirania e dikurshme u zhvendos, në nivel shtypi e propagande, brenda dejeve të hierarkisë. Kështu u arrit në një hierarki tiranike, por e cila nuk është hierarkia e mirëfilltë. Ngaqë si autor i kam njohur në lëkurë të dyja përvojat, – madje edhe tani librat e mi, nga disa pikëpamje, janë gati të ndaluar, – gjykimet më duken të ngutura, si njëfarë brainstorming-u, ose një vjelje mendimesh me porosi, që u vlejnë më fort hapësirave joletrare. Teorikisht, autorët e ndaluar shpesh mund të shkruanin çfarë të donin, por nuk botonin dot, teksa të lejuarit shpesh mund të botonin, por jo edhe të shkruanin çfarë donin. Pas kundërthënieve të tanishme, do të thuhet e shkruhet paanshëm se sa të lidhura janë këto dy lloje letërsish dhe se si e sa e ndihmojnë shoshoqin jo pak përfaqësues të tyre, kur në dukje, ose vetëm në dukje, janë hasmër për jetë a vdekje. Njëra palë përbalt me furi disa autorë (të ndaluar, ose jo), duke ua rritur në mënyrë të rreme vlerat përfaqësuesve (të lejuar, ose jo) të palës kundërshtare. Dhe anasjelltas, nga e para, për javë, vite, tubime, qeveri e panaire me radhë… Lexuesi i zakonshëm korr vetëm humbje, sepse të dyja palët mbajnë peng shtypin, kohën dhe shijet e tij. Është në natyrën e disa letërsive që kohën dhe vlerat e tyre të humbura t’ia zhvatin së tashmes (dhe të ardhmes) së lexuesit. Për fat, vijon e paprekur një letërsi e tretë, – jo për nga radha e as për nga koha, – që ngrihet mbi e jashtë dy të tjerave, i sit, përzgjedh mësimet e mundshme që dalin nga zulma e tyre, dhe i përcjell në art, në rast se diçka vlen të mbetet në Letërsi.
Cilët poetë shqiptarë vlerësoni e nga cili prej tyre jeni ndikuar më shumë?
E para vepër poetike që më ka befasuar ka qënë vepra e Lasgush Poradecit, me të cilin kam edhe lidhje farefisnore. Nuk di nëse mund të bëhet fjalë për një ndikim klasik të poezisë mbi shkrimet e mia. Shumë vite më parë lexoja poezi edhe në gjuhë që nuk i dija fort mirë, ose i njihja pak. Ishte një mjet i mrekullueshëm për të sqaruar metaforat vetjake.
Në poezinë shqipe mund të dallohen, varësisht nga koha kur u krijua, stile dhe rryma të ndryshme. Nëse nga fillimet e shkrimit e deri në rënien e komunizmit kemi, pak a shumë, periudha të studiuara mirë, nuk mund të thuhet kjo për kohën që pasoi. Çfarë prirjesh e mënyrash të shkruari, në mund të grupohen njëfarësoj qindra e mijëra shkruesi-e-t e vargut, dalloni në këtë kohë?
Shumica e periudhave janë ndarë sipas kriterit kohor. Kjo cënon jo vetëm krijimtarinë e secilit autor më vete, por edhe vizionin poetik të një brezi në tërësi. Sepse brenda një periudhe, gjer edhe me një poezi të vetme, mund të nisë një krejt tjetër epokë poetike. Në kohën e tanishme, si edhe herë të tjera, arenën e shtypit e kanë dyndur disa grupe, ose klane, për shembull: një klan i bindur se po themelon shqipen; një grup shumë i madh që ende nuk e ka zbuluar shqipen, atë të fismen, rrënjoren; një klan snobësh, me kultin e barbarizmave, a thua se qëniet dhe ngjarjet e vërteta nuk kanë mjaftueshëm fjalë për t’u shprehur; një klan edhe më i madh, që di të lexojë, por nuk ka dhuntinë e të shkruarit, dhe që shkruan pa mëshirë; një grup plot talent e krijime jo rrallë befasuese, por që nuk kujdeset fare për ngjizjen e një vepre të qëndrueshme… dhe, në qendër, ose rreth këtyre rrathëve: disa-pak poetë të përkushtuar e të vetëdijshëm, që po e kryejnë veprën e tyre në heshtje (në fakt është një makth, një si nyje në fytin e të tjerëve). Por vlerat jetëgjata, derisa askush nuk i anashkalon dot më, janë të rrethuara me shumë ngërçe e heshtje zyrtare.
Si e shpjegoni që në Shqipëri e në trevat e tjera jashtë kufijve shkruhet kaq shumë poezi?
Historikisht shpirti shqiptar reagon përmes vargut, qoftë ai edhe i bardhë, ose i zi. Por më duket se kaq poezi vjen edhe si nevojë e theksuar për metaforë (e cila ritrajtëson çdo botë që mardhet e shket drejt çnjerëzores) dhe për paqe („më mirë të shkruajnë poezi, se sa të vriten me njëri-tjetrin”, tha dikush me të drejtë, ndonëse poezitë shtohen dhe vrasjet, jo vetëm ato metaforike, pakësohen shumë ngadalë).
Në kohët tona, gjithnjë e më materialiste, në botëkuptim e në mënyrën e të jetuarit, ku e shihni vendin dhe rolin e poezisë? Sa vend ze ajo në jetën tuaj?
Tani njerëzia e nëpërkëmb poezinë dhe madje e përqesh, haptas, ose nën buzë, teksa poetin e këqyr si një të sëmurë (për bukë, mend, shpirt etj.) Pakkush mendon se mund të vijnë kohëra kur uria për bukë të shndërrohet në uri qelizore për fjalë.
www.revistasaras.al