NGA AGRON ALIBALI/

*Fragment nga libri “FAIK KONICA- DRITËHIJET
 E
 NJË  DIPLOMATI” i autorit Agron Alibali, i sapo dale nga shtypi dhe i dorezuar per Konkursin“Vatra- 2016, VITI I FAIK KONICES”/

Si mund ta vlerësojmë Konicën si diplomat? Mbështetur në materiale të shfrytëzuara për herë të parë, mund të themi përmbledhurazi se veprimtaria e Konicës në diplomaci është përgjithësisht pozitive, në mos shembullore, por paraqet edhe dritëhije jo të parëndësishme.

Duhet thënë kryekrejet se veprimtaria e Faik Konicës si diplomat nuk kufizohet vetëm brenda13 vjeçarit 1926-1939, kur ishte Ministër i Legatës Shqiptare në SHBA. Edhe pse me modesti nuk e quante veten diplomat, Konica mund të konsiderohet si një ndër përfaqësuesit më të shquar të këtij profesioni të vështirë. Nëse diplomacia do të përkufizohej si arti, apo mjeshtëria e mbrojtjes dhe avancimit, përmes bisedimeve, të interesave të shtetit dhe kombit tënd në raport me të huajt, atëhere Faik Konica mund të thuhet se e ka filluar këtë zanat qysh kur, me pendën e vet të rrallë, mbuloi aspektet shumëplanëshe dhe të koklavitura të çështjes shqiptare nga faqet e revistës “Albania”. Edhe kur shkeli për herë të parë në Amerikë, ai u prezantua si përfaqësues i kryengritësve të Kosovës. Gjatë Luftës I Botërore dhe më pas, ai mbante lidhje me qeveri të ndryshme, si p.sh. atë austro-humgareze, otomane, italiane etj., gjithnjë duke luftuar me idealizëm dhe pragmatizëm për interesat e vendit të vet. Në kryeqytetin amerikan ai u shqua si ndër diplomatët më të njohur, përfaqësues i denjë i vendit të vet të vogël. Ai trajtohej me nderim dhe dinjitet nga zyrtarë të qeverisë amerikane dhe kolegët e vet të huaj. Pas shfuqizimit të njohjes së mandatit në qershor 1939, ai vazhdoi të merrej me “diplomaci jo-zyrtare” deri sa mbylli sy, në 15 dhjetor 1942.

Emërimi i Konicës si i Dërguar i Jashtëzakonshëm dhe Ministër Fuqiplotë në kryeqytetin amerikan (1926 – 1939) ishte një ndër veprimet e zgjuara të Ahmet Zogut. Mirëpo hapi i Zogut kishte më tepër karakter të brendshëm se sa të mirëfilltë diplomatik. Nga njëra anë, nëpërmjet Konicës Zogu vendoste kontroll mbi një pjesë të rëndësishme të kolonisë shqiptare në Amerikë, që e mbështeste Faikun. Nga ana tjetër, ai neutralizonte pjesën kundërshtare, dhe pikërisht përkrahësit e shumtë të Nolit në qëndrimet e veta kritike ndaj qeverisë së Tiranës. Dhe së fundi, Zogu i mbyllte gojën edhe Konicës, nëse mund të shprehemi kështu.

E pra, Zogu kishte punuar mirë edhe me Koço Tashkon, mbështetës i njohur i Nolit, kur ky i fundit shërbente si Konsull në detyrë (Acting Consul) i Shqipërisë në Nju Jork përpara periudhës së Konicës. Në janar 1925, kur ishte kryeministër, Zogu jo vetëm që nuk e kishte pushuar nga puna, por e kishte porositur Tashkon që të informonte Uashingtonin se qeveria e tij kishte marrë votëbesimin në parlament. Tashko kishte informuar edhe për ndryshimin e regjimit në republikan, por nuk e kishte fshehur habinë për demarshin e Zogut, duke qenë i ndërgjegjshëm se ky e dinte se Tashko ishte mbështetës i Nolit.[1] Qëndrimi i Zogut ndaj Tashkos nuk mund të shkëputet nga përpjekjet e mëvonshme për të ndihmuar Nolin kur ishte i sëmurë dhe për ta ftuar të kthehej përfundimisht në Shqipëri.

Koha e shërbimit diplomatik të Konicës përkon me njërën nga periudhat më delikate të historisë botërore. Ajo karakterizohet përgjithësisht nga gjallërimi i planeve ekspansioniste të Gjermanisë hitleriane dhe Italisë fashiste në Europë, indiferenca e Fuqive të Mëdha dhe politika e zbutjes e zbatuar prej tyre. Ndërkaq, Shqipëria nën mbretin Zog bënte përpjekje për zhvillimin ekonomik, konsolidimin e shtetit, vendosjen e paqes dhe ligjit në vend. Vështirësitë ekonomike dhe qëndrimi i Fuqive të Mëdha penguan objektivat e Zogut dhe sollën rritjen e ndikimit italian në vend, ku spikasin huaja famëkeqe SVEA, por sidomos vendimi absurd i Konferencës së Ambasadorëve i 21 nëntorit 1921, që i njihte Italisë të drejta sovrane ndaj Shqipërisë.

Në atë kohë zhvillimet për Shqipërinë përcaktoheshin kryesisht në Tiranë, Romë, Londër e Paris. Uashingtoni ishte disi periferik. Konica e kuptonte këtë dhe objektivisht, mundi të ndikonte fare pak tek to. Zogu, nga ana e vet, e vlerësonte qëndrimin pozitiv të SHBA si dhe rolin e jashtëzakonshëm të Vatrës në ruajtjen e pavarësisë së vendit. Ai u përpoq gjithsesi të neutralizonte ndikimin italian dhe mefshtësinë e Fuqive të Mëdha, duke dërguar në Londër, Paris e Romë diplomatët e vet më të zotë dhe, nga ana tjetër, duke vendosur lidhje të ngushta e miqësore me dipomatët amerikanë në Tiranë. Duke patur parasysh se qendra e gravitetit sa u takon zhvillimeve shqiptare nuk ishte në Uashington, cili ishte roli real i Faik Konicës në zhvillimet diplomatike të vendit të tij?

Së pari, Konica ishte gjithsesi i mirëinformuar për zhvillimet në Shqipëri,dhe nuk ngurronte të shkëmbente mendime për ngjarjet atje dhe në Europë.[1] Po ashtu, ai kontribuoi dukshëm në zhvillimin e marrëdhënieve dypalëshe. Gjatë kohës së tij u nënshkruan disa traktate dhe marrëveshje të rëndësishme dypalëshe dhe, të paktën njëri prej tyre, Traktati i Ekstradimit, është ende në fuqi. Konica ka meritë të veçantë, pasi për herë të parë futi përdorimin e gjuhës shqipe në traktatet dypalëshe. Vetëm për këtë ai meriton të quhet si nismëtari i shqipes diplomatike dhe ndër lëvruesit kryesorë.

Së dyti, Faik Konica ishte i ndërgjegjshëm se nuk ishte diplomat i mirëfilltë karriere. I tillë ishte vëllai i tij i shquar, Mehmeti. Mirëpo, me bagazhin, kulturën dhe erudicionin e jashtëzakonshëm, Konica u bë vetiu diplomat, edhe sikur të mos donte. Konica gjithnjë u përpoq të përfaqësonte me dinjitet vendin e vet, në bazë të normave të kodit të sjelljes diplomatike dhe të drejtës zakonore ndërkombëtare. Po ashtu, Konica e kuptonte se përfaqësimi i një vendi të vogël ka vështirësitë dhe kufizimet e veta. Prandaj, ai dinte t’i shtrinte këmbët sa jorgani. Duke ruajtur gjithnjë nderin dhe prestigjin e vendit të vet, ai nuk e tejkalonte cakun, rolin dhe mundësitë e veta.

Pesë janë cilësitë themelore të sjelljes ose të “integriteti moral”dhe profesional të diplomatit: vërtetësia e ndershmëria (truthfulness); saktësia intelektuale dhe morale (precision); qetësia (calmness), e përbërë nga bonsensi (good temper) dhe durimi (patience); modestia (modesty), dhe, besnikëria (loyalty).[2]

Si shfaqet Faik Konica po ta analizojmë veprimtarinë e tij diplomatike në sitën e këtyre pesë karakteristikave?

“Diplomati i vërtetë është ai që fiton besimin dhe vëmendjen e atyre me të cilët komunikon”, është dedikimi i qëlluar i një mikeshe të Konicës në një nga librat e gjetur të bibiotekës së tij të humbur.[3] Vërtetësia dhe besimi në komunikimet me qeverinë pritëse ishte cilësi që Konica u përpoq ta zbatojë me përpikmëri. Në dokumentet që kemi hasur ai paraqitet shembullor në Dedikimi është i një Elizabeth Tate dhe ndodhet në librin Catherine-Paris, përshkrim i jetës së oborreve mbretërore europiane në vitet rreth Luftës I Botërore. Autore është Princess Marthe Bibesco, përkthyer nga Malcolm Cowley, New York, Harcourt, Brace & Co. 1928. Përkushtimi është i gushtit 1928 dhe tregon një nivel të lartë miqësie midis Konicës dhe znj. Tate. “Alors – Faik Bey”, përfundon përkushtimi….Në traktativat dhe negociatat për lidhjen e traktateve, si dhe në komunikimet e tjera verbale apo me shkrim me qeverinë amerikane, ai përgjithësisht del si interlokutor i besuar. Përjashtim i rëndësishëm është memorandumi i tij për Fan Nolin. Paraqitja pa nënshkrim tek kundërpala e tij amerikane e këtij dokumenti të rëndësishëm nuk mbeti pa u vënë re.

Saktësia është tjetër tipar, të cilën Konica u përpoq ta zbatojë me përpikmëri. Pëgjithësisht ai ishte i saktë, thuajse metikoloz, në komunikimet me Uashingtonin dhe Tiranën. Konica mërzitej kur porositë apo dokumentacioni që vinte nga Tirana, sidomos kur i duheshin përcjellë qeverisë amerikane, i vinin të cunguara. Prandaj, me takt ai i kërkonte qendrës që të kryente korigjimet e rastit. Nga ana tjetër, mungesa aksidentale e saktësisë në rastin e marrëveshjes shqiptaro-greke për shtetësinë përbën një ndër lajthitjet më serioze në punën e tij. Detyrimi për saktësi i kërkohej edhe nga kundërpala amerikane. Përsëri shembulli me memorandumin për Fan Nolin është domethënës. Demarshet verbale të Konicës nuk u pranuan nga pala amerikane, e cila i kërkoi me takt që t’i hidhte në letër – për saktësi – objeksionet ndaj Nolit.

Qetësia, bonsensi dhe durimi ishin pjesë e përditshme e punës së Konicës. Edhe pse shpërthyes dhe impulsiv si karakter, në shumicën e rasteve ai dinte të ruante taktin dhe qetësinë, sidomos në raport me palën amerikane. Megjithatë, në raport me Tiranën, jo rrallë ai i humbiste këto virtyte të domosdoshme. Shembulli më i rëndësishëm është përplasja e panevojshme me Rauf Ficon dhe Milto Tutulanin, që rezultoi në njërin prej qortimeve më të drejtpërdrejta dhe jo-dinjitoze kundrejt tij.

Modestia ishte tjetër cilësi e Konicës diplomat. Edhe pse vinte nga derë e lartë, ai hoqi dorë nga përdorimi i emërtimit bej dhe i urrente titujt e fisnikërisë. Ai e kuptonte se këto tituj ishin arkaikë dhe nuk kishin vend në shoqërinë republikane amerikane. Konica e kishte të qartë se përfaqësonte një vend të vogël, shpesh të shfaqur si ekzotik. Ai e dinte mirë se pozicioni i tij si diplomat në Uashington kurrsesi nuk ishte kërthiza e botës. Erudicioni i tij i jashtëzakonshëm, kultura e gjerë dhe e thellë, elokuenca dhe stili i përsosur, njohja e shumë gjuhëve të huaja dhe të tjera cilësi, e renditën Konicën si njërin ndër diplomatët më të shquar në kryeqytetin amerikan. E megjithatë, ai nuk shiste mend, nuk ishte pompoz apo vanitoz dhe nuk vuante nga vetëkënaqësia.

Besnikëria është ndër vetitë më të debatueshme të Konicës. Ai e njihte mirë Zogun dhe përgjithësisht i qëndroi besnik atij, pavarësisht nga kritikat që i bënte privatisht. Gjithashtu, Konica ishte përgjithësisht luajal me shefat në Tiranë. Tregues i tërthortë i besnikërisë së Konicës ishin përshtypja pozitive për Shqipërinë që ai ndërtoi në kryeqytetin e zhurmshëm amerikan, aq sa cilësohej si ndër diplomatët më të shquar atje. Shprehja “diplomat i madh i një vendi të vogël” i takon të jetë thënë për Rauf Ficon në një kryeqytet europian, por ajo i përshtatet më së miri edhe Faik Konicës. Mirëpo, besnikëria apo luajaliteti i Konicës, sikur e tejkaluan cakun, sidomos në lidhje me qëndrimin ndaj kolonisë shqiptare të Bostonit, që mbështeste Fan Nolin. Ndofta Konica duhet të mbante parasysh epigramin e famshëm të Talleyrand-it “Et surtout pas trop de zele”.[1] Një tjetër shembull ishte kur Tirana vuri seriozisht në dyshim besnikërinë e Konicës lidhet me marrjen e agrementit për emërimin e kontit de Montale si konsull i Shqipërisë në Nju Jork. Anashkalimi i Konicës dhe angazhimi i ministrit Grant prej ministrit të punëve të jashtme Libohova përbën një rast të pashembull në historinë e diplomacisë shqiptare të mungesës së besimit nga ana e autoritetit qeveritar ndaj një diplomatit të vet.

Së treti, Faik Konica mbeti ambasador i kulturës, trashëgimisë dhe traditave shqiptare në SHBA. Edhe pse gjurmët i kemi të pakta, ai mori pjesë në shumë ngjarje e aktivitete kulturore në Amerikë, ku përfaqësoi me kompetencë dhe dinjitet vendin dhe kombin e vet. Dëshmi e veçantë, siç përmendëm, është fjala e tij në çeljen e ekspozitës së veshjeve popullore shqiptare në muzeun Brooklyn në New York.

Së katërti, Faik Konica i ndihmonte njerëzit me sa mundësi që kishte. Janë të panumërta korrespondencat në arkivën e Legatës, ku shqiptarë dhe amerikanë nga të gjitha shtresat dhe sërat përplaseshin për pyetje, shqetësime, halle dhe favore nga më të ndryshmet. Gjithnjë i gatshëm, xhentil, i papërtuar, lakonik, dhe jo rrallë shpotitës, ai bënte çmos t’u jepte udhë halleve apo problemeve të tyre, duke kryer detyrën e vet si diplomat, por duke përmbushur edhe një angazhim të lartë njerëzor dhe qytetar.

Këtu ka vend t’i kthehemi hijes jo të neglizhueshme të veprimtarisë së Faik Konicës në raport me Nolin, përkrahësit e tij të shumtë dhe me koloninë e gjerë shqiptaro-amerikane. Faik Konica harxhoi tepër kohë dhe energji për pengimin e nguljes definitive të Nolit në Amerikë, si dhe për të vëzhguar aktivitetin e përkrahësve të Nolit në rrethet e Bostonit dhe më gjerë. Disa faktorë që lidhen me rrethanat e asaj kohe anojnë në favor të shqetësimeve të Konicës: (i) përhapja e bolshevizmit në Europë; (ii) lëvizja radikale e anarkiste në Amerikë; (iii) armiqësia ndaj Zogut në vend dhe atentatet e shumta ndaj jetës së tij. Këto faktorë mund të justifikojnë deri diku nevojën e Tiranës për të qenë syçelët ndaj rreziqeve që mund t’i vinin nga mërgimtarët. Mirëpo Noli dhe kolonia shqiptare në Amerikë kishin dëshmuar me prova se, mbi gjithçka, vinin interesat e vendit dhe të kombit; pushteti ishte diçka dytësore. Prandaj, Shqipëria kurrsesi nuk mund të rrezikohej nga përkrahësit e shumtë të Nolit, që kishin hedhur themelet e Vatrës dhe të Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë. Këtu qëndron edhe e meta themelore e veprimtarisë së Faik Konicës si Ministër shqiptar në SHBA. Jo rrallë Konica dhe ndihmësit e tij, Konsulli Prifti etj, i kapërcyen tagret dhe shpërdoruan autoritetin e tyre, duke ndërtuar “lista të zeza” dhe, madje, duke penguar edhe kthimin apo vizitat në atdheun e tyre të dashur të shumë shqiptaro-amerikanëve, vetëm e vetëm pse ishin përkrahës të Nolit. Kjo punë, që mund të quhet me plot gojën dëmtuese dhe përçarëse, la gjurmë në komunitet, aq sa edhe në fushatën për mbulimin e shpenzimeve të funeralit etj. të Konicës, kontributi i kolonisë së Bostonit ishte minimal.

Mangësia kryesore në veprimtarinë diplomatike të Faik Konicës del në pah me heshtjen apo mosreagimin në takimin e fundit zyrtar me Sekretarin e Shtetit Cordell Hull në qershor 1939. Të dy bashkëbiseduesit e kishin mëse të qartë se krahasimi i Shqipërisë me Çekosllovakinë, i përdorur si arsye për të ndërprerë njohjen e Zogut dhe për të përfunduar privilegjet diplomatike të Konicës në SH.B.A., nuk qëndronte. Faik Konica kishte kulturën profesionale, aftësinë intelektuale dhe pjekurinë e maturinë diplomatike që të reagonte, të kundërshtonte me qetësi e argumente qëndrimin e zyrtarit amerikan. Shohim në atë takim të qershorit 1939 ndofta për herë të parë një Konicë të heshtur, të demoralizuar, të pashpresë, që shkonte ndesh me karakterin e tij të gjallë, reagues dhe, jo rrallë, luftëtar, kontrovers dhe të rrëmbyeshëm. Kuptohet që qëndrimi eventual kundërshtues i Konicës nuk do të merrej parasysh aty

për aty, por me siguri do të regjistrohej dhe mund të shërbente si bazë për reflektime të mëvonshme nga autoritetet amerikane. Konica nuk druhej të shprehej atëhere kur i duhej të shprehej dhe të shkruante. Mirëpo, në atë rast, ai heshti pikërisht kur nuk duhej. Pse? A e kishte humbur shpresën? A ishte i zemëruar me Zogun? Apo ishte neutralizuar nga ndikimi i mundshëm i diplomatëve italianë në Uashington?

Së fundi, Faik Konica i urrente shkresat dhe burokracitë. E megjithatë, atij iu desh të merrej shumë me këtë aspekt të punës së përditshme si diplomat. Përveç kufizimeve të natyrshme në lirinë e shprehjes, që sillte detyra, ky, si të thuash, ishte borxhi që duhet të paguante për pozitën e vet diplomatike. Kjo e keqe e domosdoshme e mërziste sa s’bëhet Konicën, dhe pa dyshim, i mori kohën që mund t’ia kushtonte pendës dhe shkrimeve të tij. I mbyllur në apartamentin e vet në hotelin Mayflower, i rrethuar nga bota e tij e vogël dhe e madhe, nga muzika me gramafonin gjigand, dhe sidomos nga librat e bibliotekës së tij të jashtëzakonshme, nga foto, piktura dhe objekte tashmë të humbura, ai hidhej në mendime duke gjerbur ndonjë gotë verë cilësore, të importuar nga Europa, ose duke pirë kafenë e vet, të përgatitur sipas një rituali shumë të elaboruar. Në këto çaste ai mendonte e shkruante. Dhe pikërisht në këto momente ai na jep kryevepra të mirëfillta, siç është “Soneti në kujtimin e një vashe të vdekur”, apo faqet e botuara dhe të humbura të Kopshtit Shkëmbor.

Megjithë mangësitë jo të parëndësishme, për kontributin e vet në fushën e diplomacisë Faik Konica mund të rradhitet si një ndër profesionistët më të shquar të vendit të vet në këtë lëmë delikate dhe të vështirë të marrëdhënieve shtetërore dhe njerëzore.

[1] Raporti i bisedës së një zyrtari amerikan të paidentifikuar, drejtues i Zyrës së Çështjeve të Lindjes së Afërme në Departamentin Amerikan të Shtetit, datë 23 janar 1925, ADSH, 875.01/262. Tashko
ishte shprehur gjithashtu se Zogu do të kishte vështirësi të caktoonte një njeri të besuar në Amerikë, pasi Vatra, dhe “një shqiptar me ndikim të fuqishëm (powerfuil Albanian) si Faik Konica “ishiin në opozitë”. Eshtë me interes të përmendim të plotë komentin e Tashkos drejtuar kolegut amerikan: “duke komentuar për revolucionin e fundit, Tashko tha se revolucioni tregoi se shqiptartë preferonin dikë nga malet se sa dikë nga Harvardi”, duke iu referuar Zogut dhe Nolit. Ai shtoi po ashtu se kolonia shqiptare në SHBA do të qëndronte neutrale dhe do t’i jepte shans qeverisë së re për të treguar veten, duke patur parasysh mbshtetjen popullore që kishte ajo në Shqipëri. Po aty.

[1] Shih, p.sh. bisedën e Konicës me një zyrtar të paidentifikuar amerikan, që punonte në Drejtorinë e Çështjeve të të Lindjes së Afërme. Aty Konica jep opinione interesante për regimet e qeverine balkanike ndaj ndryshimit të formës së regjimit në Shqipëri. Memorandum i bisedës së 26 shtatori 1928, ADSH, 875.01/208. Nuk rezulton se Konica informoi Tiranën për bisedën.

[2]  Diplomacy, Harold Nicolson, Thornton Butterworth, London, 1939, ff. 104 – 126.

[3]  “Le vrai diplomat est celui qui gagne la confiance et l”attention de eux avec qui il vient en contact”.