Sadik Bejko: Kadare dhe kombi

Ismail Kadare tashmë është 80 vjeç. Nga gjithë pararendësit e tij të rëndësishëm letrarë Fishta jetoi 69 vjeç, Fan Noli arriti 83 vjet, Lasgushi 87 vjeç, Naim Frashëri vdiq 54 vjeç, Migjeni as 27 vjeç.

Jetëgjatësia është një problem jo aq i viteve në jetën tokësore se sa i asaj që zgjatet përtej, i jetës që bën vepra mbas fundit fizik të autorit.

Me Ismail Kadarenë kjo jetëgjatësi tashmë ka marrë dhe një përmasë tjetër: Kadare që me gjallje me veprën e tij të botuar në 45 gjuhë botërore, të botuar në mijëra tituj sa e kalojnë tre fish botimin në gjuhën amtare, është tashmë një dukuri e gjallë letrare ndërkombëtare. Për të ka libra studimorë nga autorë europianë, amerikanë, australianë, veç recensioneve në gazeta, veç artikujve të shumtë studimorë në konferenca a seminare apo forume kombëtare ndërkombëtare mbi letërsinë.

Çmimet e dekorimet e larta shtetërore në vendet europiane, apo ato të natyrës thjesht letrare si Man Booker apo Princi i Asturias, Cino del Duka, Cavur, Herder etj janë po ashtu vlerësime të një niveli mirënjohës ndërkombëtar.

Horaci, autori me famë i letërsisë klasike romake, nga fundi i jetës shkroi poezinë “Exgi Monumentum”. Këtë motiv e rimori poeti rus A. S. Pushkin. “Një monument jo nga dorë njeriu i ngrita vetes sime”, shkroi rusi Pushkin para se të vdiste.

Kadareja ynë me të drejtë mund ta shkruante një poezi me motivin e Monumentit ngritur jo nga dora e njeriut, por nga fryma, nga shpirtërorja, nga lënda e pavdekësisë që i ishte dhënë si dhuratë. Këtë lëndën e talentit të pasur, falë vullnetit të çeliktë, autodisiplinës prej misionari ai e shndërroi në vepra që sot janë stoli e botës dhe, për fatin tonë të mirë, janë stoli të derdhura me brumin e gjuhës sonë, e gjuhës shqipe. Monumenti kështu i është ngritur gjuhës sonë, kombit tonë e mandej edhe gjithë botës letrare.

Naim Frashëri me poezinë e tij të filozofisë hinduiste, të idesë së rimishërimit të shpirtit në kohëra e në hapësira të tjera, shkroi se do të ishte i gjallë e do të ishte në jetë dhe pasi të kishte vdekur: “Unë jam në shpirtin tuaj/ mos më merrni për të huaj”.

Fan Noli nuk e gjeti kuptimin me të vetët sa ishte gjallë. Ai nëpërmjet fatalitetit të Moisiut biblik vdiq i dëshpëruar: “Sheh errësirën për pleqërinë… / ajme sa keq sa zor, liberator”.

Dhe Migjeni në fund është i rrethuar nga sende të pamëshirë që nuk flasin, as shajnë, as lëvdojnë… ai e sheh veten të pakuptuar nga koha..

Kadareja i kohës së diktaturës nga gjithë personazhet e prozës së tij mund të identifikohet me murgun e “Urës me tri harqe”. Ai është aq i torturuar e aq në hjekë për të ardhmen e pasigurt të Arbrit, sa lëshon një psherëtimë të forcës biblike: Ç’do të bëhet me ty Arbri im?

Moskuptimi është jo vetëm brenda hapësirës së “Arbrit tim”, por edhe jashtë tij në Londër, në Paris. I identifikuar me Laokoontin, i fshehur nën mermerin e statujës së tij, ai gati plas nga që nuk e thotë dot kumtin tragjik e të fshehur… ndërkohë që gjarpërinjtë i ka në ije dhe e kafshojnë.

Ai fshihet jo vetëm nën lëkurën e mermertë të Laokoontit, por edhe nën figurën prej murgu të Naim Frashërit te poezia ‘Monolog i Naimit’ (1984), botuar së pari te “Ftesë në studio”. Ai do të mbajë ndezur një zjarr dhe hedh në të gjymtyrët e tij në një natë të zezë e plot acar. Lodhet në moskuptim, por prapë si murgu shkreptimtar ngrihet e hedh gjymtyrët akull e copërat e shpirtit që ta mbajë gjallë atë zjarr mistik.

Kanë kaluar vite dhe fantazma e kombit prapë i shfaqet te poezia “Tirana në dimër’ (2005). Është një grindje midis autorit dhe kombit, po një grindje shekspiriane: fantazma e kombit i shfaqet autorit (birit) si fantazma e Hamletit mbret. Është një nga vizionet më të bukura e më tronditës të letërsisë shqipe: kombi “Kish ndryshk e gjak mbi parzm dhe et për shpagë/ dhe kumt të frikshëm kish në sytë e vet.” Autori i ka blatuar kombit fjalët, kumtin, ahtet. (Gjithmonë ka një fantazmë që lyp diçka prej nesh), por kombi kërkon atë që nuk lypet, do edhe artin. Poeti nuk ia ka borxh artin kombit dhe i thotë, gjer këtu, “mirëmbeç”. Kombi ulëret e thotë: S’ka ‘mirëmbeç’.. Ti s’ndahesh dot mbi tokë apo nën tokë’ /në u ngritshim lart, të dy do çajmë retë/ në rënçim në humnerë, të dy do biem tok.

Këto vargjet e fundit flasin shumë e nuk duan asnjë koment. Ismail Kadareja është një shkrimtar ndërkombëtar, por dhe një vazhdues i rilindasve në atdheun e vet. Në këtë 80-vjetor ai e merr atdheun e tij atje ku ne për shumë arsye nuk shkojmë dot… ai na çon te retë na bën të pavdekshëm me artin e tij.