Çasti i parë i kohës përkon me çastin e Krijimit, por ai çast i parë bart jo vetëm një të ardhme të pafund, por njëkohësisht, dashur apo pa dashur, edhe një të kaluar të pafund.

Kur për herë të parë u njoha me librin e gazetarit Dashnor Kaloçi, “Kadare i denoncuar” vetëtimthi më shkoi në mendje : “ në se nuk do të ishte Kadare, kush tjetër mund të ishte”?

Pas tij, si për të dashur të kalonte edhe më tej në rrethinat e zjarrit, ndoshta edhe në thellësinë e tij, i njëjti autor solli “Kadare në dokumentet e “Pallatit të Ëndrrave”.

1-Libri

Një libër i pazakontë, që gjithsesi, me gjithë vonesën, vjen përsëri në kohën e duhur. Pasi koha e denoncimit të krimit, aq më tepër të krimit kësilloj, nuk është kurrë e paduhura, nuk është kurrë e pamundshme dhe kurrë e padashur. Dosjet e mbyllura janë së ujët që fle dhe të shtie krupën duke mos lënë të duken shëmtimet e një kohe ndryshe, po aq shumë ndryshe nga ajo që ëndërrohej, sa që duket e pamundur sot se ka ndodhur vërtet.

Do të jetë dashur një punë e fisme, njëkohësisht e pazakontë, gërmim pasionant në faqet e zverdhura të arkivave, shumë prej tyre do të kishin dashur të mos ishin më pjesë e historisë, mundim dhe zhytje, rresht pas rreshti në gjithë atë mori faqesh, të cilat, edhe pse sot duken të heshtura, krejt të padëmshme dhe gati-gati absurde, në një kohë tjetër ishin aktakuzë e mundshme, stërlodhje, pagjumësi dhe ankth, i cili të shtrëngonte në të gjithë atë pjesë të jetës, sa që do të mund të dukej e pamundshme ridalja në sipërfaqe.

Nuk e di se si ka arritur ta bëjë këtë studiuesi pasionant Dashnor Kaloçi, por ja që e ka bërë. Dhe e ka bërë mrekullisht, dhe tash, nëse dikush kërkon të zbulojë rrugën e përbashkët të një kohe tjetër, le të kthehet tek këto dokumente, të cilat, edhe pse duken si një libër mitesh, në fakt janë fillesa e një oqeani të errët, përtej së cilit as emrat nuk do të duheshin më.

Për shtetin e një kohe tjetër, në fakt për diktaturën e një shteti, ka qenë e lehtë me gardhue një arë a një kopsht; ka qenë e lehtë të vendosë sinoret e një mendimi uniform në një vepër, gjithçka ka qenë e zakonshme.

Por, ajo që sjell ky libër është përtej saj, është mundimi i gjithë një shteti me gardhue një perandori, një perandori të letrave, të cilën e ngriti hap pas hapi, mundimshëm, herë-herë edhe me lëshime të përkohshshme një njeri i vetëm, i cili, duke u nisur nga një qytet i gurtë, kishte dëshirën, aftësinë, mundimin  që nga rrënojat e nënujit të bënte kujtesën e një kombi. Kadare ishte e pamundur të gardhohej. Ai mund të burgosej, dhe këtë të gjithë kemi pasë drojën se kjo mund të vinte pas çdo libri të tij, por ai nuk mund të gardhohej, të kishte sinorë të përcaktuar, e për më shumë se kaq, letërsia e tij nuk mund të ishte një “arëz” e ngritur mjeshtërisht nga shteti.

Dashnor Kaloçi na solli përmes dy librave atë që vetëm një njeri pasionant mund të sjellë, por edhe një kërkues i mençur: faktin real përmes asaj që kishte ndodhur, por edhe faktin estetik.

Për realen do të flasim më pas.

Gjendjet e lumturisë të denonciatorëve, menjëherë pas krimit denoncues, duart e përlyera si tek Makbethi në orët e vona të natës, ekstaza se tani “do ia tregojmë qejfin atij, të pabindurit, perëndimorit”, fytyrat e gdhendura nga koha, disa mugullime dhe vende ku krimi mund të kapej më mirë, duart që duke u fërkuar me njëra tjetrën duan të thonë diçka, ose diçka patën thënë dhe nuk duhej ta humbitnin, afërsia e zbulesës që pritet të vijë dhe befasisht nuk po vjen, personazhet realë të një libri ku ngrihet një e vërtetë, gjithsesi e paharruar, por që ende lëvizin në gjithfarë mjedisesh, gëzimi i tyre nga e keqja që presin, të gjitha sëbashku dhe secilën veç e veç, ashtu si kurrë më parë, e gjen në denoncimet e bëra, në gëzimin jetëlig të një letre pasionante kundër Atij, Ismailit, dhe drejt Atij tjetrit, Enverit, të cilët, edhe pse nga i njëjti qytet, mund të kenë një ditë hakmarrjeje.

Është libër që ndoshta më pak se asgjë tjetër ka nevojë për të pasur një dëshmues. Është libër tragjik, dhe, si në të gjitha tragjeditë ajo mund të kishte të rënët e saj në skenën e fundit të aktit të tretë. Në mos shumë, njëri do të ishte, dhe jo rastësisht, në një vend të shkretë, burg i Burrelit, njerëzit prisnin me ditë dhe vinin bast se kur Kadare mund të ishte mes tyre. Si duket, me shqisën e veçantë të pritjes, ata e kishin ndjerë më parë se të lirët e burgosur se Kadare u takonte më shumë atyre, të burgosurve të lirë. Këtë e sjell ky libër, e sjell sipas fjalëve të tjerëve, pasi, më shumë se një libër i Kaloçit, ky është një libër i diskutantëve, i denoncuesve, kundërshtarëve, të rrëzuarve nga pushteti që mendojnë se mund të tërheqin pas vetes edhe një perandori që kishte ngritur autori, lakmitarëve, por edhe i miqve, të cilët, edhe kur kishin në ndonjë çast marramendje apo dridhje këmbësh, përsëri besonin tek gjeniu.

Është një jetë e pazakontë. Ndonëse me një fillim rutinor. Nga një vendim i zakonshëm, firmosur nga një grua e dhembshur, fati i së cilës do të jetë po ashtu i rëndë dhe i zymtë, por që asaj kohe ishte pjesë e sunduesve, një vendim që hap një rrugë drejt letërsisë, rrugë që edhe pa atë vendim do të ishte hapur, toni i qeverisë shkon gjithnjë drejt rritjes, drejt agresivitetit; shteti nuk ka kohë më të mbledhë veten nga goditja e autorit, ai, sa vjen e bëhet më i rrezikshëm, dhe, nëse një ditë ai do të jetë i tjetërsuar haptas, ama plotësisht, tonet e Byrosë Politike, Sekretariatit, do të jenë më të ashprat e mundshme. Kronologjia e kësaj ndjekjeje denoncuese është vetë e tillë. Kaloçi vetëm sa na e ka sjellë mjeshtërisht, ai nuk ka ndërhyrë në atë mjedis shtrigash, përmes së cilës një botë mund të përmbysej dhe rrokullisja të ishte e pafund.

2-Ismail Kadare

Në fakt Ismail Kadare nuk është thjeshtë një shkrimtar. Ai prej shume kohe është përtej këtij përcaktimi. Ai është një botë, që ka ngritur dimensionet e para pikërisht në botën e letrave. Brenda botës, shpesh herë të çoroditur, ka ngritur botën e tij. Si të thuash, e ka dyfishuar atë.  E ka ngritur vrulltas, mjeshtërisht, rropama e botës që po ngrinte ishte zemërimi, por, përposh tij kishte llahtara, që mund të ishin fisnike. Në fakt, ai ishte mendja që luftonte, përballë mendjeve që klloçitnin. Të bësh letërsi të madhe nën një regjim diktatorial, duket e pamundur, pasi vetë arti i madh është kundërregjim. Është, si të thuash, kundërshtia e tij.

Shpesh herë historia e përbotshme është historia e letrave të shkruara. Kadare është historia e botës shqiptare, por e parë nën një dritë tjetër, krejt marramendëse, pushtuese dhe e përhershme.

Po të mos ishte i tillë , ai do të kishte vegjetuar. Duke vegjetuar, do të bëhej “njëri nga ata”, të shumtët. I panjohur mes të panjohurve. I rremë mes të rremëve. I heshtur mes gojëmbyllurve. Por një perandori, si ajo Kadareane, nuk mund të bëhej kështu, mes heshtjes, mërmërimës dhe belbëzimit. Disa shpirtra janë krijuar për të mbetur në mes të udhës. Të tjerë janë brumosur për të bërë udhë. Mes të dyjave, Kadare do të jetë udhëbërës.

Ne kemi pasur fatin të kemi një plejadë të tillë, mosheshtëtëse dhe njëkohsisht të talentuar. Kadare, Agolli, Xhevahir Spahiu, Moikom Zeqo, do të ishin të panatyrshëm në shumëllojshmërinë e tyre.

Rreth vitit 1938, Paul Valery, do të shkruante se “historia e letërsisë është historia e shpirtit si prodhues dhe si konsumues i letërsisë”. Këtë shpirt tek ne sollën dy autorë të mëdhenj, Migjeni dhe Kadare. Në dy kohë të ndryshme, në të njëjtën udhëbërje. Jo kushdo mund të hapë udhë, jo të gjithë mund të krijojnë perandorinë e tyre. Nganjëherë nga hiçi, nganjëherë nga një fillesë.

Kadareja, si pak kush tjetër, jo vetëm në këtë hapësirë që kishte qenë tepër e ngushtë për të, nxori nga përvoja e tij e fisme pikërisht atë figurë të gjallë dhe vetjake, krejtësisht vetjake, që është njëra nga gjërat më të pakta dhe të gjalla të letërsisë: vetë figurën e tij, por jo në të tashmen, jo ëndërr, jo pasion, por të vërtetin, e një kohe që duhej të ishte ndryshe. Atje ku ka hyrë tragjedia, llahtara dhe mëshira prapëseprapë mbeten. Ai e krijoi këtë llahtarë në letrat e tij, duke u nisur nga tragjedia, por edhe duke ndjellë mëshirën, jo si një kristian, por një njeri i lidhur me besimin tek sundimi i arsyes.

Ismail Kadare të vërtetë nuk ka. Kadare është vetë letërsia në gjendjen e krijimit të pashoq, momenti i shpërthimit përmes mendjes dhe ruajtjes së çastit të krijimit, është një organizëm, i cili vetafrohet, sa që përmes tij, tejkqyrës, mund të përdallosh atë që ka munguar në veten tënde,

Ishte e natyrshme në një kohë të panatyrshme që Kadare të denoncohet, të ishte objekt i mbledhjeve të gjata, letrave të mbyllura, analizave në Byronë Politike, në Sekretariat, në kryesinë e Lidhjes, në Sigurimin e Shtetit, ku përvëloheshin në delir për ta pasur një ditë, makar një ditë të vetme në qelitë e tyre; ishte e natyrshme makar inatçor ndaj tij, të zemëroheshe me ecjen e tij, krejt shpërfillës ndaj “zotërve”, me indiferencën ndaj simboleve, dhe, kur herë pas here, lëshonte diçka nga ajo pjesë e huaj në veten e tij, ngazëllimi se, “mund edhe ai”, “kokëshkreti”, “perëndimori”, ishte i pranishëm edhe në netët shtretërore të makthit të munguar.

Po të mos ishte i denoncuar, atëherë, jo vetëm do të kishte qenë e panatyrshme, por kjo do të kishte një domethënie tjetër: paskemi patur një shtet normal.

Shteti e ndjente, e shihte dhe e prekte të vërtetën se nuk kishte të bënte me një “ të thyeshëm”. Pas një “thyerje”, kur pritej përkulja, vinte rishtas rebelimi, kësaj here më i ndjeshëm, më i dukshëm, lehtësisht i kapshëm, ashtu si dallgët. Do të kishte përsëri një seancë të re për të, në mos në qendrat e larta, do të fillonin shtjellat nga poshtë, për të patur përsëri një ngjitje lart. Kështu pambarimisht.

Kadare është denoncuar gjithnjë si properëndimor. Asnjëherë si prolindor. Është denoncuar si liberal, asnjëherë si konservator. Është denoncuar si modern, kurë si arkaik. Megjithëse një pjesë të shkollimit e kishte bërë në kryeqendrën e Lindjes, aq më tepër edhe të Lindjes Komuniste, në atë që më pas do e quajë “ëndrra e Romës së tretë”, ai hoqi lehtësisht qyrkun rus të lindjes, pa e përbuzur atë, por duke mos e bërë pronë të vetes.

Denoncuesit kanë pasur të drejtë në cilësimin e tij si perëndimor, si liberal dhe modern. Më shumë se sa denoncim, ka qenë saktësim i asaj që kishte ndodhur në të vërtetë dhe që vetë ata nuk mund të ishin.

Që letërsia shqipe ka pasur rrymë të fuqishme perëndimore, është jo vetëm fat, por edhe pasuri. Në një botë kur vetë perëndimi ishte cilësimi i së keqes, të ecje nëpër tehun drejt tij, do të thonte se, ose kishe vendosur të bëje botën tënde, ose kishe shkalluar.

Kohërat nxjerrin gjithnjë njerëzit pararendës ose përcaktues. Bajroni dhe Bodler e bënë dramë, në libra tejet të shquar, fatkeqësinë e tyre. Uitman, si kurrë më parë, bëri dramë, lumturinë e tij. Kadare, si askush nuk e priste, solli dramën e një kombi në një perandori që e ngriti vetë, dhe, duke e ngritur si një piramidë, në secilin moment mund të përballej me zemërime faraonësh. Nëse kjo nuk ndodhi deri në ekstremin e mundshëm, nuk do të thotë se zbutja ishte për të; nuk do të thotë se veçmas për të ishte një kod i pashkruar i ligjeve. Në kohën kur Kadare u bë vërtet i rrezikshëm për regjimin, ai e kishte ndërtuar ndërkohë perandorinë e tij dhe ajo nuk mund të shembej, edhe nëse vetë Krijuesi i saj do të dergjej nëpër rruginat e pakthyeshme të fatit. Prova që kishin bërë kishte qenë rebeluese, kohë tjetër për të bërë një provë tjetër nuk do të kishte. Më lehtë mund të shembej perandoria e së keqes, se sa perandoria e mendjes dhe e Krijimit. Koha e kishte saktësuar këtë.

Kadaretë e padenoncuar do të ishin të zakonshëm, por kjo nuk do të thotë se denoncimi i bën atë jashtë të zakonshmes. Denoncimi është dëshmi i asaj që është ditur, i të vërtetës që vjen përmes dëshmive, deri dje të mbyllura, në ato verdhinat që mendohej se kurrë nuk do të hapeshin.

Është e natyrshme që botimi i një vepre të tillë do të zgjonte pasione dhe verbëri, po aq sa do të risillte mendimin dhe kujtesën. Gjithçka është e natyrshme, jo vetëm sepse trokitja do të zgjonte shumë më tepër se sa pritej, por edhe nga që çdo gjë do të lidhej me një emër që tashmë nuk i përkiste një teritori e një gjuhe. Kadare ka zgjuar gjithnjë tallazet, edhe kur duken se koha ishte qetësuar, edhe kur shtërngata ishte në pragun e shpërthimit të saj.

3.Denoncuesit

Me botimin e këtij libri u hapi njëkohësisht edhe njera nga fillesat e dosjeve të diktaturës.

Jam i bindur se pasionantët e letërsisë mund të gjejnë dosje të tilla edhe për emra të mëdhenj të letrave shqipe, pasi struktura e ngritur, më shumë se sa me një sy të zakonshëm, çka ishte emblemë e Sigurimit të Shtetit, ngjante me një lubi shumësysh, dhe, ka qenë e pamundur të vigjlonte vetëm mbi një njeri.

Gjithë kjo tërësi ishte e dhunshme, e egër, por çuditërisht e rregullt. Korrektësia në të egërtën, do të thonte për një rast të tillë francezi i ndritur, Vktor Hygoi.

Nën petkun e partishmërisë silleshin të gjitha paturpësitë dhe nuk ndjehej asnjë turp. Pritmënia e heshtur e njerëzve jo thjeshtë të lëkundur, mbështillej në të. Ata ishin të gatshëm të mbështesnin gjithçka, gjer në ditën kur do të përmbysnin gjithçka. Ata ishin të frikësuar në mënyrën më cinike të mundshme, në fakt, kishin të gjithë guximin e paburrësisë. Kjo i bënte trima në një çast të vetëm, i bënte po aq trima sa kishin qenë të kokulur deri asaj kohe.

Le të lëmë për një çast dosjen Kadare. Le të përsiatim dy shembuj të tjerë: Fadil Paçrami dhe Todi Lubonja. Dy njerëz që rrokullisen nga majat dhe shtytjen vendimtare ia japin pikërisht ata që u ishin kërrusur pak kohë më pare. Denonciatorët, edhe kur duketr se janë diskutantë të zakonshëm, kanë instiktin për të të dhënë shtytjen vendimtare gjithçka që kolovitej dhe mezi mbahej në këmbë.

Kadare do të kishte fatin e njëjtë, pra përmbysjen ciklike, nëse nuk do të kishte qenë  njeri i qartësisë, nëse nuk do të kishte pasur heshtjen pjellore, nëse nuk do e kërkonte të vërtetën në atë që njerëzit e quajnë të pamundur, nëse nuk do e dinte të vërtetën se koha e ardhshme është në fakt koha e duhur e vlerësimit të shkrimtarit, nëse nuk do të kishte bërë here pas here kompromise të vogla për të fituar një hapësirë më të madhe.

101 dokumentet e sjella nga studjuesi pasionant Kaloçi nuk janë terezitë sipas shijes së tij dhe nuk janë skartue ata që duket sikur nuk i bëjnë mire dosjes Kadare. I gjen të gjitha, që nga “mirësjellja” e Enver Hoxhës, mirëdashja e një grupi njerëzish e deri tek bulimi i së keqes, e cila, pakohshëm, vjen e rritet deri në stërrritje.

Si është e mundur që një grup njerëzor, shpesh here anonimatë në botën e letrave, por edhe meskinë, kaq befas, marramendshëm befas, bëhen të dhunshëm, agresivë dhe brutalë; nëpërkëmbën jo vetëm, një vlerë, por një bashkësi vlerash? Shpesh here është thënë se ambicia ka qenë shkaku themelor i “rebelimit” të tyre. Nuk e mendoj këtë. Njerëz ambiciozë ka patur gjithëherë në këtë botë. Më shumë nga sa është e mundur të pranohet. Është e vërtetë se Kadare ishte mal i lartë, ashtu si po malësoheshin edhe autorë të tjerë, dhe ndaj lartësive ka gjithëhjerë një ndjenjë xhelozie. Edhe egërsie.

Këto njerëz ishin numri, ata ishin forca, ishin bashkimi i hiçëve, që të vetëm nuk ishin asgjë, por në shumësi mund të bëheshin shumëçka, në fund ata ishin edhe  organizata, e kjo do të thotë se do të thotë ishin frika. Së këndejmi lindte guximi i tyre për ultësira.

Në 101 dokumentet e afruara nga studjuesi Kaloçi, të sjellë në shumicën e tyre nga Arkivi i Shtetit, është e gjithë ajo që mund të quhet memorja e përbashkët e një sistemi; janë shkrimtarët, me hip hopet e tyre, kritikët, lexuesit, letrarët e rinj, struktura politike e shtetit, që nga Enver Hoxha e deri tek një i ri i panjohur që e ndjen se të sulmosh Kadarenë mund të bëhesh një njeri me emër; janë mbledhjet e gjata të Lidhjes së Shkrimtarëve, kolegjiumet e gazetave dhe të redaksive, përpëlitjet për botimin e një libri, kthimi i tij, ripunimi dhe paspunimi tjetër; për të shkuar më tej drejt Byrosë Politike, pra, duam apo jo, i gjithë shteti.

Çfarë do të ndodhë nëse një ditë, më në fund, do të happen edhe dosjet e Sigurimit të Shtetit? A do të ishte e mundur që e gjithë kjo , e cila na turbullon tash, të duket si një lojë fëmijësh? Krejt e mundur.

Pse është e mundur? Rrotullamat e sistemit të asaj kohe ishin të tilla. Zakonisht shkohej nga organizata e partisë drejt Sigurimit të Shtetit. Ajo që diskutohej aty, ashtu si mund të kishin ardhur pëshpërimat nga lart, përpunohej dhe nisej drejt zyrave të Sigurimit, të cilat, po ashtu, bënin punën e tyre. Që nga fundi i vitit 1948, në Shqipëri, bëhej kujdes që Sigurimi i Shtetit të mos vendosej mbi Partinë, çka kishte qenë njëri ndër shkaqet, ndoshta më i rëndësishmi brenda llojit, për të shkurtuar jetën një zyrtari të lartë, Xoxes, që edhe pa këtë e kishte mbushur kupën.

Mbledhjet e organizatës së partisë, strukturave shoqërore , proçeses verbalet e tyre, në dukje të zakonshme,, të pafajshme në syrin e sotëm, ishin ata që jepnin rrokullimën e pare dhe këto i kemi tash në duar; mund të vërehet mllefi e jo vetëm ai; zilia e jo thjeshtë ajo; mbi të gjitha mendësia e një përcaktimi primitive për një pasthënie historike.

4-A ishte i rrezikshëm për regjimin Kadare?

Xhelil Gjoni në mbledhjen e sekretariatit të Komitetit Qëndror:  Shoku Foto, pse u lejuan artikujt e mbrapshtë të Kadaresë?! Ato nuk ishin në një ditë, por në vijim dhe për këtë ju kishit dijeni?!

Diskutimi i Ramiz Alisë në Byronë Politike: Nuk ka vepër të Ismail Kadaresë që të mos jetë kritikuar dhe të mos e ketë punuar për të dytën herë…?!

Në tri gjëra Kadare ishte i rrezikshëm për regjimin:

Në artin e tij, që duke qenë magjik, sipëror, nuk rrokej dot nga ingranazhi pushtetor,

Në kufirin e tejmë, me sytë e mbërthyer tek e ardhmja, ku ata nuk do të ishin pjesë,

Në faktin që ai shpesh here, aq sa ishte furrë, ishte edhe farkë,

Dhe nga ky kaos hijesh dhe vrapim të pafund resh, dilnin rreze vigane drite, të cilat, edhe në ferrin e kohës, ishte e pamundur të mos i përdalloje.

Çuditërisht, edhe sot, Kadarenë, më shumë e duan dhe e kuptojnë ish të burgosurit politikë se sa një pllojë e ish fanatikëve komunistë.

Këto të fundit, nëse diskutohet për Kadarenë dhe rebelimin e tij, menjëherë të përmendin se ai ka shkruar “Përse mendohen këto male”, se “ishte anëtar i Partisë së Punës” dhe, së fundi” ai u zgjodh nënkryetar i Frontit Demokratik”.

Mallimet hidhen e priten pa pushim. Shfryerje të papritura, vështrime të tërbuara; disa flisnin sikur në një kohë tjetër kishin qenë të mbështetur me shpinë pas gijotinës; përsëri gërmime, në këtë kohë e në atë kohë ti ke thënë kështu e ashtu, …mjaft se na plasët.

Ata, më shumë do të kishin dashur  dje një Kadare të burgosur, por jo për atë që edhe mund të burgosej, por nga që, në kohën e tyre ishte i rebeluar, perëndimor, mospërfillës, ndërsa tani është i dashur nga ata, të tjerët.

Lëshimet e here pas hershme të tij  e kanë bërë edhe më të frikshëm për regjimin. Sepse regjimi e dinte se nuk shtrohej dot, edhe kur mendja e tij dukej sikur kishte rënë në qetësi.

I gjithë ky libër tregon se, ndërsa pritej që Kadare të frikësohej nga pushteti, dhe here pas here ankthi ka qenë i pranishëm, ka ndodhur e kundërta; ky i fundit është ndjerrë i rrezikuar prej tij. Nuk ka asnjë anëtar të byrosë Politike dhe të Qeverisë së dikurshme, që nga shefi i tyre, Hoxha dhe deri tek shefi i Ekzekutivit, Shehu, që të mos jenë marrë me Kadarenë. E kanë mbrojtur, por e kanë mbrojtur pikërisht nga vetja e tyre; e kanë sulmuar, sepse u është sulmuar përsëri vetja e tyre¸e kanë përkëdhelur, pasi kanë dashur përshtatjen e tij, e në të njëjtën kohë edhe i kanë kërcëlluar dhëmbët; kanë vënë në lëvizje turmat për të ngritur stuhinë nga poshtë dhe për ta qetësuar nga lart, duke i lënë rishtas tallazet e gatshme. Në fakt, Kadare ishte shembulli që nuk po bindej. Ata e kishin ngritur lakun dhe kishin përgatitur shembulltyrën:  leçitjen që u ishte bërë klasikëve të letërsisë shqipe.

Në librin e tetë të Odisesë lexohet se perënditë endin fatkeqësi në mënyrë që breznive të ardhshme mos t’u mungojë për çfarë të këndojnë.

Të ketë qenë ky edhe rasti i Kadaresë?

Në fakt, ato që ishte e vështirë të përceptoheshin, kishin ardhur , here qetësisht e here rrëmbyeshëm. Në fillim një novelize e pazakontë, e nxjerrë shpejt jashtë ligjit, si një njeri i dënuar ashpërsisht, megjithëse autori ishte ende aq i ri; pastaj rëndesa mbi fatin e një njeriu që donte të kishte artin e tij, dhe, nëse në fillim gjithçka ishte menduar se kjo do të ishte pjellë e një loje rinore, më pas, kur i kishin thirrur mendjes, ai kishte dale në orbitën e tij të letrave.

Ndaj edhe ishte i rrezikshëm.

Në botën e letrave shqipe kemi pasur fatin të kemi shpirtra të rrëmbyera nga era. Megjithëse asnjëri prej tyre nuk ka qenë imitues i Kadaresë, dhe nuk kishte përse të ishte, fryma e tij është ndjerë në përceptimin e lirisë. Agolli ishte një njeri i ëndrrave dhe i qartësisë njerëzore; Xhevahir Spahiu dukej si ujrat e gjelbëra të detit që mrekullisht marrin formën e lartësive, Poradeci mospërfillës si një ëndërr; Kuteli me prozën e tij të bukur e trishtuese – si toka; Moikom Zeqo me ëndrrën e tij për të parë atje ku pranverat nuk mbërrijnë, Reshpja rebel, më shumë i burgosur se sa jashtë burgjeve – shpirtlirë deri në bjerrjen e shpirtit nga mosliria; të gjithë sëbashku, në mosprekjen e tyre, ishin të rrezikshëm për pushtetin.

Në vend të një fundi

Arti i madh kërkon  gjithnjë irrealitete të dukshme.

Në letërsi është klasike tema e pavdekësisë së poetit.

E gjerë dhe gati jonjerëzore ishte detyra e Kadaresë, por nuk ishte më e vogël edhe fitorja e tij.

Dobësitë me të cilat është shpërfaqur Ai në momente të veçanta e bëjnë atë edhe më njerëzor, ndryshe nuk do të flisnim veçse për një Zot.