Sadik Bejko: Poezia e Mjedës
Në këto ditë, më 22 nëntor, për nostalgji dhe per adhurim isha në Kukël, në rezidencën \ kishën ku dom Ndre Mjeda meshoi dhe jetoi përmbi 20 vjet. E adhuroj prej se e kam njohur dom Ndre Mjedën. Dhe kam një mister, një errësi që nuk ma shterën dot çastet, motet, ditët e mia në mbi 70 vjet, nuk ma shpjeguan dot atë që përse e dua ende edhe sot Ndre Mjedën poet… Një errësi, një hon që prej Mjedës poet, poet në dhena të tjera, në klima të tjera, poet në Kukël…, në truall me plepa të butë e qeparisa, në cep trualli mbështetur në mal, dhe përballë i terrësuar në igrasi, në ujëra të mbufatura e të turbullta kënetash shekullore, oh, ku më je, ku më je aty mes mjegullash e mes kënetash ti o prift i shenjtë i arbrit, ti o dom poeti Ndre Mjeda!.. Po, po ende ku është?
Kështu ai, Mjeda, më terrësohet edhe më tepër tek askundi, tek ne, tek ti, tek unë … Një errësi e hon që nga pangjashmëritë kohore dhe kulturore nuk e pranon, madje do të thosha e përjashton përbuzshëm çdo analogji. Analogjinë që, ja, në vitet 1920-’30 jetova kënetave unë Mjeda, por mos i jetofshi cilëtdo qofshi ju.. ju poetë që vini mbas meje, ju mos i jetofshi kurrë kënetat e Kuklit.. Mos i jetofsh këto, ti o poet i ardhshëm.. ti o njeri, ti sivëllai im i letrave që vjen pas meje.
Prapë atje më tej nxin një gropë e hapur… gropa e hapur e fatit. Një peng… Një boshësi që nuk ka shpjegim, që nuk pranon shpjegim… Në fenomenin, në pradigmën kulturore Ndre Mjeda, për më shumë, në poezinë e quajtur Ndre Mjeda, mbase jo vetëm për mua… mbetet ende një mosshpjegim, mbetet një enigmë që nuk pranon të çkyçet, të hapet. Kjo enigmë ashtu si hapje-mbyllja e perlave të një guaske, nuk e pranon shpërblimin e mundimit… Shpërblimin që çdo argat e ka shpengim. Por këtu nuk ka llogari të shlyera, shpërblime të llagarta… paqëtime të nxjerrjes nga marrja peng… Nuk ka magji që shpërfaqen, nuk ka hokus-pokus në rastësi apo përjetësi që e zgjidhin misterin… Prandaj, me shpresë se do të avitem te diçka e prekshme, tokësore, te diçka më e kthjellët se sa misteri, prandaj mbase më 22 nëntor 2014, I ftuar nga dom Nik Ukgjini, isha në Kukël. Dhe isha veçanërisht i lumtur që në këtë 148 vjetor të lindjes së tij, marr pjesë në një takim poetësh, në një takim pikërisht aty në Kukël, aty ku ai ka jetuar, aty ku ai ka shkruar, aty ku meshëtari Ndre Mjeda ka predikuar.
Mjeda ende më mahnit për atë përvuajtje, për atë mohim të jetësimit, të përveçësimit absolut të njeriut individual. Mjeda ishte delegat në Kongresin e Manastirit, ishte deputet në parlamentin shqiptar.. Shqipëria e atëhershme kishte a nuk i kishte 20 – 30 veta të kulturuar saç ishte ai. Në substancat që e bëjnë njeriun njeri, përjetësisht a përkohësisht njeri, martirizimi i njeriut Ndre Mjeda, është përvujtuni, është fashitje, vetëburgosje realisht, jetësisht, dmth është asgjësim publik, fshehja aq e gjatë nga jeta publike, aq e gjatë sa do të mjaftonte e të tepronte një jetë, një jetë njeriu. Një jetë njeriu? Vallë a e kemi një të dytë?
Ai mbase ishte i lumtur. Po,mundet që njeriu Ndre Mjeda të ketë qenë i lumtur në kufizimet e shortit të tij. Në shpinë kishte një mal që nuk mund ta tejkalonte, përballë vinin ca fushëtira malarike që i ishin taksur vetëm të tilla dhe jo ndryshe, ishin kurthet e kyçura nga nuk kishte asnjë shteg në të mirë tjetër të jetës së tij. A mund t’u ikte këtyre kurtheve me një mal në shpinë dhe me ca këneta të papërshkueshme në dimër përballë? Kush ishte ai Ndre Mjeda që të ndryshonte fatin që aty në shpinë i lartohej sa një mal dhe përballë i shpërfaqej në ca këneta si sy të mëdhenj, të verbuar? Këtë realitet të ndryrjes nga fati në një mjedis, në një truall, vallë a e ka tejkaluar ndonjë njeri? Dom Ndreu kishte mirësinë të ishte prift, dmth të jetonte vetëm si përulësi, si i përulur. Për një prift përulësia është virtyt. Asgjë më shumë.
Ai njeriu Ndre Mjeda e jetoi jetën në humbellë, e jetoi humbërisht sipas mësimeve të Jezu Krishtit në këtë truall, në këtë vend të quajtur Shqipëri. Isha i lumtur atë ditë, jam edhe sot, nga që dom Nikë Ukgjini më dha në duar një tufë me krizantema të kësaj toke për t’ia vënë përultësisht Mjedës, për t’ia blatuar bashkë me përkuljet tona të fshehta shpirtërore kumbonës së shtatores së tij priftërore, këmbëve të statujës së tij. Unë edhe më tej do ta adhuroj pa shpjegim dom Ndre Mjedën. Ditën që do ta marr vesh arsyen e adhurimit të ndremjedjimit, atëherë do të marrë fund bashkë me mua çdo magji, çdo gjë që unë e dua dhe psenë nuk ia di.
2.
Në “duelet” e mia me të ndjerin Koçi Petriti, një adhurues par excellence i Mjedës, duele në atë se kush dinte më shumë vargje përmendësh nga Mjeda, ai gjithmonë ma kalonte. Unë i vija pas, sa kujtonte ai një varg, më vinte ndër mend gjithë vazhdimi i poezisë. Sipas të thënave, Lasgushi thoshte se mua më akuzojnë si formalist, por ka një formalist tjetër poezia shqipe, një më të madh nga unë: ai është Ndre Mjeda. Është folur gjatë për “labor limae”, për limën e hollë me të cilën Mjeda punonte për t’u dhënë shkëlqimin e fildishit vargjeve të tij. Por ato kanë një shkëlqim tjetër që nuk vjen nga lima, një kthjelltësi alpine përzierë me një ngrohtësi kristalore brilantesh.
Për mendimin tim, Mjeda është një shkrimtar nga ata që e tejkalojnë kohën në të cilën jetuan. Ka shkrimtarë që “mbeten” në kohën kur jetuan. Mesazhet e tyre por dhe teknikat e shkrimit të tyre shterin, futen në muzeun e asaj që e quajmë traditë. Kyçen aty të nderuar, të rëndë a madhështorë, por gjithsesi muzealë. Pa asnjë shans për të prodhuar pasardhës. Ne, brezi im, vijmë nga komunizmi. Mjeda ishte një shkrimtar i botuar. Në Shkodër kishte një bust të tij. Janë botuar libra me studime për krijimtarinë e tij. Ka një mendim se me Mjedën, Çajupin dhe Asdrenin fillon thyerja e romantizmit për nga realizmi në poezinë shqipe. Nuk e di. Kjo është punë për studiuesit. Unë po flas si shkrimtari për shkrimtarin. Ne Mjedën e mësuam përmendësh, pa na detyruar realizmi apo kritiçizmi i mesazheve të tij. E mësuam se ishte një poezi që rrëshqiste, kumbonte, dridhte dhe ajrin për rreth teje, rrezatonte dritëza e shkëlqime, që sa shkreptinin, ktheheshin mbrapsht e kyçeshin në rrokjet e vargjeve të tij. Duhet t’u drejtoheshe prapë e prapë këtyre vargjeve, për ta jetuar, për ta ngjallur atë të fshehtë magji. Kishte dhe ka kaq shumë dritë në imazhet e gjalla të tij. Mjeda dinte të pikturonte në vargje.
Nuk mund të shpjegohet sot “Andrra e jetës”, një titull që të çon tek spanjolli i madh i kohës së Servantesit, te Kalderon de la Barka, me kritikën për “regjimin satrap feudal të Zogut”. Ky regjim e çoi vajzën e mitur Tringa në vdekje të parakohshme, ky regjim e degdisi Loken në varfëri dhe në vetëvrasje. Sot këto ide jashtë letrare të duken dhe jashtë logjike.
Jemi në shekullin e imazhit. Sot mediat në shumëllojshmërinë e tyre vuajnë që si e si të të godasin me imazhin. Mjeda, ky neoklasicist, ky njohës i poezisë, njohës i metrave dhe i tingëllueshmërisë latine, në mesazhet e tij ishte rilindas, në teknikë ishte bir i shekullit të tij. Autor i shekullit të njëzetë. Imazhet e tij kanë fuqinë e ADN-së. Do me thënë fuqinë e farës që mbillet e mbetet e gjallë të pasardhësit. Që vetëm e vetëm ripërtërihet. Kanë thënë që poezia është pikturë në vargje, kanë shtuar se poezia është edhe muzikë në vargje. Mjeda i përmbush që të dyja këto virtyte të lashta.
Tani që po shkruaj më vijnë ndër mend disa nga imazhet më të paharruara të poezisë së Mjedës. Gjithmonë leximi dhe receptimi i poezisë është akt individual. Ndaj imazhet që po sjell, kanë kaluar nga Mjeda tek unë, janë të miat tashmë, janë depozituar te nervat e mia më të holla, mbeten aty të patundura… edhe nën rëndesën e 70 viteve mbi shpinën time.
“U shty vjeshta dhe krizantema vetun vorreve lulzote…” ky është një imazh që mbase mund ta jetoj vetëm unë. Pse vetëm unë? Se më çon në ca varreza province a fshati, aty ku i ka varret gjyshi a nëna ime, varreza me lule krizantemash të mbjella e të lulëzuara edhe në dhjetor në rrugicat me çakëll. Në cilën kohë, në kohën e satrapit Zog apo të satrapit Enver lulëzojnë krizantemat? Të më falin profesorët marksistë, profesorët e mi. Koha e krizantemave është vetëm përjetësi.
Poemën me sonete, poemën “Liria”, Mjeda e mbyll me vizatimin, skalitjen e imazhin mbretëror të shqiponjës. Një figurë si ajo që në këto 100 vjet pavarësi ne e kemi gdhendur në mermer, në metal a në dru. Me një krenari për imazhin e simbolit tonë identitar, për emblemën tonë kombëtare. Mjeda këtë skalitje e ka bërë në vargje dhe e ka bërë i pari ndër gjithë të tjerët. Ja cili është vizioni përmbyllës i poemës “Liria”: “E nalt ndër maja, bukuri mbretnore/ hap flatrat e mnershme që përshëndrisin/ me thonj të harkuem shqypja arbnore”. Flamuri shqiptar është mbretëror, është shtetëror, i hijshëm dhe hijerëndë njëherësh. Këtu Mjeda, ky autori i rilindjes, nuk bën as retorikë, as vargje patetike. (Shumë patetikë e retorikë ka ndër rilindësit tanë, edhe ndër bashkëkohësit e tij). Ai vetëm vizaton, gdhend si në shkëmb shqiponjën mbretërore, dhe prapë e flatron si të gjallë, e frymon në një imazh poetik.
Poezia e tij ka disa nga imazhet më mbresëlënëse të poezisë shqipe si ai vjen me “hijen e Skanderbegut që shëtit kësoll më kësoll frymë të re tuj shprazun”, vjen me imazhin që “nanat e Hotit djelmnisë ushtore idhnimin në armikun nëpër gji ua qisin” Poema e tij më e suksesshme “Andra e jetës” është e shkruar e gjitha me teknikën e vizatimit të tablove jetësore, me gdhendjen mjeshtërore të imazheve. “E kënaqshme a një lule/ kur ju përule/ o fllad i lehtë me e lëmue”. Flladi përulet, bën një reverancë kalorësore, ky gjest e kënaq lulen, dhe mbas këtij nderimi ai e flladit, e lëmon, e përkëdhel.
Nuk po zgjatem në imazhe. Kjo poemë, “Andrra e jetës”, më çon te argumenti numër dy, i asaj përse Mjeda vazhdon të mbetet i gjallë. Po… muzika, po.. shkëlqyeshmëria e vargjeve, po.. ngjeshja e fjalëve, densiteti i lavdërueshëm, po… imazhi që e përjetëson njësoj si kthimi/ndërrimi i moteve, i klimës dhe i stinëve. Këto cilësi e çojnë poezinë e tij në një kohë që as vyshket, dhe as nuk perëndon.
Por është dhe ajo tjetra, ajo që Mjeda e çvendos poezinë e tij nga rastësia te lartësitë e gjendjeve ekzistenciale. Nga retorizmi te imazhi, nga patetizmi te filozofia. Gjendjet ekzistenciale… Gjendje që ashtu si klima dhe stinët në jetën e natyrës, në jetën e njeriut kthehen e rikthehen, përsëriten. Në poemën “Vaji i bilbilit” ka një klimë të së përjetshmes: “Bilbil, ky shekull or’ e çast ndërrohet…” . Poema është simbolike, dhe kjo të çon te shumëkuptimësia, polisemantizmi. Nuk është poezia direkte politike, patriotike e rilindësit të angazhuar. Jo se Mjeda nuk ishte i tillë. Jo, ai ishte katërqind për qind i angazhuar si rilindas, por në poezi lejonte edhe pak “Vaj…”, pak vajtim, një situatë lëngimi, një përrua lotësh të pashprehur haptas, por që fshehtas në çdo natyrë njerëzore depresive, melankolike burojnë e kullojnë si shi… Këto gjëra nuk janë në natyrën e një rilindësi. Ai duhet të jetë i derdhur në bronz, me një zë grykor retorik, patetik që gjëmon në apelimet e tij për luftë, për liri e pavarësi. Mjeda është rilindësi melankolik.
Poezia “Tri motra” e Domeniko Belicit (Vorea Ujkos), mbase dhe një motiv nga M. Camaj që nuk e fiksoj dot, por po e hamendësoj, më kanë dhënë një çelës për “Andrrën e jetës”. Poezia “Tri motra” e Vorea Ujkos:
Tri motra, tri pajë të qëndisura,
tri ëndrra. Dhe tha më e madhja:
do të vijë dashuria, por erdhi vdekja
e mori, dhe ikën bashkë me të.
Dy motra, dy pajë të qëndisura
Dhe tha e mesmja: do të vijë vdekja.
Por erdhi dashuria dhe e mori.
Tani jam unë e vetme që pres.
Janë tri gjendje ekzistenciale: vdekja, dashuria, vetmia. Gjendje ekzistenciale që nuk i shqiten dje dhe sot dhe sa të jetë jeta njeriut. Njeriut parak, njeriut të ditur, njeriut të vegjëlisë a të pasurisë. Këto gjendje shpalosen te “Andrra e jetës”. Janë dy çika me nji nanë, aty ku fillojnë kufijtë e gegëve. Pa asnjë shpjegim a motivim autorial, vetëm me atë se fatat në shpella endin fijet fatale të jetëve tona, vdes që në faqet e para të poemës Tringa, vdes një e mitur. Më tej me mjete të poezisë sintetike jepet fati i motrës tjetër, i Zogës. Ajo dashurohet , martohet lind një fëmijë. Në fund, vjen pjesa e tretë e poemës, vetmia e Lokes, e nënës së dy vajzave. Pra vdekja, dashuria, vetmia. Tri gjendje që përsëriten në jetë dhe në art.
A kishte referenca nga nëna e autorit që rriti dy djem duke punuar si pastruese shtëpish në Shkodër? A kishte lidhje me atë që kjo nënë, ashtu si Lokja, nuk pati fatin të kishte një nip në pleqëri? A kishte lidhje poema me vetë autorin Ndre Mjeda që si prift fshati duhet të ngrysej e të gdhihej në vetmi: “Vetun zbardhun, vetun errun,/ me krye në hi e shuemja plakë”. Të tilla referenca, kanë shumë pak rëndësi për poezinë që edhe sot na vjen si përditësim i vdekjes, dashurisë dhe i vetmisë.
Pra, unë mendoj se veç cilësive të larta të teknikës së shkrimit të poezisë edhe këto dy tipare, gdhendja delikate dhe me plasticitet e imazheve si e kundërta e retorizmit e patetizmit, nga njera anë dhe filozofia, përshkrimi i gjendjeve ekzistenciale, nga ana tjetër, i japin poezisë së Mjedës rrënjë, thellësi të mjaftueshme për të mbetur përherë i ri.