“Kujtimet e një Firmëtari”, Hajredin bej Cakrani: Rrugëtimi i tmerrshëm nëpër Muzeqe i Ismail bej Vlorës

Ka qenë një ndër firmëtarët e Pavarësisë. Për herë të parë bëhet e mundur që lexuesi shqiptar të lëçisë kujtimet e tij lidhur me ngjarjen më të bujshme të historisë, ngritjen e flamurit në Vlorë, pra kur Shqipëria shpallej shtet i pavarur duke u shkëputur nga sundimi otoman pas nisjes së rënies së perandorisë. Hajredin beu ka qenë një ndër figurat e aristokracisë shqiptare të kohës otomane, çifligar i madh në Myzeqe, por dhe patriot gjithashtu. Në vigjilje të 104-vjetorit të Pavarësisë, Auron Tare së bashku me një pasaardhës të derës së Cakranasve të atij moti, bën të mundur sjelljen e kujtimeve të tij në një libër. Nga pasazhet e zgjedhura, lexuesi do mësojë shumëçka mbi ato skena të para në filmin “Nëntori i Dytë”, ku Ismail Qemali me shpurën e tij kalojnë baltrave të Myzeqesë në një mot të rënduar me rreshje, për të bërë të mundur mbërritjen në Vlorë dhe ngritjen e flamurit në këtë kasaba…

Pjesë nga Libri “Kujtimet e nje Firmëtari”:

Botuar nga Auron Tare dhe Kujtim Cakrani me redaktim te Kastriot Robos

Kur më erdh’ telegrami që më kërkohin të isha më Vlorë, po me gjithë batalionë, se e kishin ndarë si duket mëndjen për aty, po ku të vejim më atë kiamet shi, se më të ligë mot nuk e bëje dot, si do që duhet t’i përgjigjesha Kryesisë së Shtetit të ri Indipendent. Më njëzet të vjeshtës së tretë, iu përgjigja telegrami për në Vlorë.233Shirat nuk kishin të pushuar dhe lumi i Semanit kishte dalë poshtë në çiflig. Kishin parë një njeri me kalë drejt Petoshajt234dhe i thanë se andej është çifligu i Hajredin Beut. Ai u fut tutje dhe kur m’a prunë më shtëpi e pyeta, se nga vin. Kur u sigurua se unë isha Hajredin Beu vetë, më fjalosi për një kartë235që m’a dërgon im vëlla Bektashi nga Vlora dhe gjallë a vdekur duhet të ta bija Bej, më tha. E këndova me një frymë, ku më shkruan më gjuhë frënge që të kem besim tek njeriu i kartës. Pasi më sqaron fill e për pe, thotë se Ismail Beu dhe zoti Luigj Gurakuqi me njerst të tjerë, do të vijnë nga Durrësi për në Vlorë, është marrë vesh dhe kish rrezik të përpiqen me ushtërinë e bëhej hataja.236 Duhet të bëja gati njerst e tu dilim më Shkumbin, t’u prisim udhë e t’i fusim pastaj nga çifligjet. Llafosa me një njerinë t’im të besuar, por ai tha se më këtë hata shi që po bie, rruga as që duket! -Ke dëgjuar gjallë a vdekur, i bërtita. -Si të urdhrosh ti Bej por po ja dolëm dot me buaj, se për ndryshe u mbytmë! -I bëni hazër kuaj, buaj e qerre se s’mbytemi, jo! Ku të ikim, se nata erdhi dhe andej s’lëviz dotë.

Me t’u gëdhirë, po i bëjim gati kuajt e buajt, kur erdhi një tjatër njeri i bërë qull deri në pallcë e pruri kartën e dytë.237 Hataja thuaj ish bërë, se ushtëria kish marrë urdhër t’a zir Ismail Benë me shokë se s’bën. Muarrëm rrugën e sipërme të kënetës, po as ajo nuk dukej nga ujtë që kish dalë tej e tej. -Të dalë ku dalë! Buajt ecin javash më llucë e ne duhej të nxitohim, po ku të linte ujtë e mjergulla që kishte rënë vënde-vënde, sikur kish dalë deti e qe ngjitur më rrëzë të kodrës. Kishim kushedi sa sahat dhe nuk po dilim dot nga ujtë. Shpresat n’a u prenë se po ikim shumë e mos ishim këmbyer pa u parë. Tjatër hata kjo! -Ishallah i gjejmë Bej, po mua më qe verdhur maj’e hundës. Mezi i pamë atje tej anës ujtë, në dhera e zhuka sa më keq s’bëhej, po i gjetëm desh Perëndia!

Ata i quajën buajtë t’anë si gjemi dhe u habitnë kur n’a panë, po u gëzuanë e Ismail Beut j’u bë zemra mal kur më njohën. -Në këtë qamet vetëm s’të prisja, po kur i thashë se në çifligjet e mi je i sigurtë, çuditi. Hajde nxitoni, se me këtë mot të ligë edhe një plevit j’u duhet! Kishin fjetur më Çermë tek Dervish Beu e Bexhet Beu.238U bënte udhë Qemal Bej Elbasani,239që e kish vënë Azis Pasha,240me katr’ a pesë njers me mauzerrë e kuaj. Isamil Beu kish’ marrë me vete nga Durrësi si dele- gatë për kuvëndin e Vlorës, Abdi bej Toptanin e Murat Bej Toptanin, me të tjerë njers. Rrugës u fjalosmë me Ismail Benë për ushtërinë që kërkon t’a zërë dhe ai më tha që nuk mirren vesh urdhërat,241andaj i ramë këtej, po qënka kiamet i madh. I dëftova për kartërat që më dërgoi im vëlla Bektashi dhe më tha se ishte marrë vesh, pa nisur nga Durrësi. Nga pas ditja erdhëm më çiflig të Petoshanjit, më konakët nga ana e Libofshës. U thamë e u shplodhmë, se ishim si të vdekur e u shtrua bukë. Nashti jam shtatëdhjet’ e kusur vjeç, po pa n’a ndihur Perëndia e buajtë, një Zot e di qysh do n’a vente filli. Të gjithë bujqit, njerst me dyfeqe e gëdhimë roje.

Në sabah u nismë për të kapëtuar vaun e Petovës. Bashkë me njerst, nisa dhe dy a tri bujq për t’i përcjellë e vetë po bëja hazër ca gjëra për rrugës. U nisa dhe s’kisha bërë një copë udhë nga çifligu për në vah, kur më vjen revan një nga njerst e mij të besës e më thotë, ushtëri- ja! Nga ç’u ruajtëm, nuk shpëtuam dotë. Si do që e mbëlodha, mos janë ushtarët që rrinë te vau, i thashë. -Vrap nga erdhe, se mos janë shumë, shtrihuni më ndonjë ledh e të qëlloni vetëm ushtërinë! -Ishal- lah nuk i kanë zënë, thosha. Batare nuk po dëgjoja dhe shihja baltërat që hidhnin patkonjtë e kalit para e që po më vijin kokës. E mbëlodha, le të vejë ku të vejë puna, s’qe e thënë që përpiqemi e lëftojmë dhe të birt’ e vdekjes jemi dhe të vritemi! Më dukej udha vjetë, sikur po ikja javash mbi gomar e jo mbi kalë. Kur sosëm te vau ishin vërtet ushtarë rreshtuar, po kishin ardhur t’i bëhin nderimet Ismail Beut. Bën vaki të kenë qënë aty, se kishin marrë urdhër t’a zënë. Po hata ishte se Qemal Beu me njerst kish kapëtuar me lundër matanë dhe më tjatrën udhë do hipte Ismail Beu me të tjerë, kur ja behu ushtërija, po nashti ushtarët kishin ikur.

Aty u poqëm me të tjerë delegatë që kishin ardhur udhës e i kishin marrë xhandarët nga Elbasani, po dhe nga Prizërendi, Metohija e Koso- va, kështu që u bëmë plot. Udhës Ismail Beu më tha se nashti Tyrqia i kish këmbyer urdhërat dhe kur se, nashti që po bën luftë më të katër anët! U fjalosa rrugës me Qemal Benë dhe e pyeç për këta që si njih nga delegatët. Lëre mos pyet se u habitnë e u torturuan, pa janë nga Bukureshti.242 Dolla përpara se kisha njerst e batalionit që kumandoja më Fier e ishin më këmbë ca për të kaluar Vjosnë, pa të tjerët udhës për në Vlorë. Kur sosëm më Fier n’a priti Omer Pasha, si njeri i hyqymetit e nga të parët që ish aty, po unë kisha punë me njerst për Vlorë e kur vajtëm më buzë të Vjosësë për t’a kapëtuar, lumi ishte fryrë shumë dhe njerst që n’a pritnë aty, thanë që më parë kish dalë fare. Pyeta për t’im vëlla Bektashin dhe më thanë se këtu kishte qënë qëparë, po duhet të ketë vajtur më Vlorë, për të bërë hazër kuvëndë.

Në Vlorë vajtmë pasdreke. Bektashin e poqa dhe e pashë që ish në sëkëlldi243të madhe për kuvëndë dhe si i tretur m’u duk. Pa po poqa të tërë miqtë me Brahim Effendinë, Hamza Aganë, Xhemil Benë, Imer Aganë, Elmas Effendinë e plot të tjerë.Të tërë hapnë konakët dhe i pritnë që nga Sharrajtë, Radhimajtë, Isajtë, Abdullahtë e ç’të dëftej më parë. Im vëlla, pasi ishte llafosur me komisjonë, i kish folur me të shpejtë Thanas Flloqit për të ardhur më këmbë të korçarëvet.244 I kishte kërkuar Luigj Gurakuqi më telegrafhanë atë natë, tok me Xhemil Benë, U kish thënë Et’hem Beu, i biri i Smail Beut e që mirrej vetëm ai me postën. Kishin kërkuar atë, po ai i tha Xhemil Beut që mirr vesh ç’do gjë më Vlorë, si do që kish kërkojtur dhe Bektash Benë të fjaloste hallnë e udhës se duhet të kishin siguri. Atje i kish thënur Ismail Beu Xhemilit, se qysh ishte gjëndja më Vlorë, se dihej që Xhemil Beu, le që nuk j’a haj qëni shkopnë, po dhe njih’ e mund të pleksej dhe dreqnë vetë e për këtë i dha porositë të ketë mëndjen.

Me mua u llafos goxha, për hallin më Durrës të mytesarifit që i kish thënë se s’a të jem unë nuk do t’a ngrëç flamurnë këtu dhe pikë si do që Hamid beu me ushtëri ishte më anë t’onë. I kishin thënë këta se, po të bëhet më vete Shqipërija, ti ku do veç zotrote me gjithë mytesarifllëk, po ai më të tijën e s’e zije dot më llaf.245Pastaj u llafos për udhënë si e qysh, se si kishin vajtur punët, vetëm besim që s’kish. I thashë: -Ismail Bej, nashti është marrë vesh nga gazetat që më Triest e më Durrës, po do Zoti t’u ndihë Hamit Beu më Durrës se ka ushtërinë, pa udhës gjallë vdekur do vij vetë fare, a do dërgojmë njerst për shoqëruar udhës. Si të shkruaja ty e donte që e mira të vej’ vetë t’a bjerë poshtë e t’a bitis këtë punë vetë, po Vjosa kish dalë e kish mbytur dynjanë edhe njerst e kartërave i kam dërguar nëpër vahtë e fshatërave. Prandaj i dërgova atças Azis Pashës të dërgoj njeri për këtë punë me axhale, se ty të ruaja për atë që e mirr me mënd e që shkoi në fill të perit. -Varrit do t’ja tregoj, i thashë, se këtej do i nxirrja baltërave e këtej turp më vij t’u thosha se po u kaloj nga çifliqet e mi, se vetëm tokë që nuk dukej e nuk dukej. Ndaj ti kaq herë m’i qesëndis, që Hajredin Beu po i ka çifligjet për rosë!

Po të vërtetën kishja çifligje an’ e mb’anë më Cakran, Vreshtas, Gorishovë, më të gjithë Mallakastrën e Butë, me konak më ç’do njërën, qehallarë e të tëra, që i shkelja vetëm kurë dilim për gjah, po më kish hedhur Perëndia të rrija më Çifligjet e Petoshanjit, nga i kishja dy çapa me atë të Korkutasit, nga dilja me minutë më Sqelë time të Semenit, gjemisë dhe Evropit. Më poshtë për më det nga derdhej dhe Semeni vetë, ishte ai i Hasturkanjit, ku lumi bënte ç’ti tekej, se tokat i kish më tëhu e më krah tjatër të Kënetës së Karavastasë ishte ai Kularitë që nd’anë detit dimër-behar, ishte gjol vërtet për rosë, pa aty ngjitur kishim një pyll të madh, Pyll’ i Piskës i thoshin, që humbisje, aq i madh ishte, zotër ishte një rracë zagari inglis që mbajim e kish e kish prurë që andej kush e di që kur Veis Beu, Setërë, e thoshin, që mundë të kenë mbeturë dhe sotë që gjuajnë andej djemtë. Ai ishte hata për shpezë të egër dhe për këtë ne e mbajim me terezi, se po të binte më kafshë të egërë, ai ikëte fare dhe arratisej me gjithë gjahnë që ndiqte.