Korça, ABC-ja e aristokracisë shqiptare!

Andrea DANGLLI

E  ftohta ndjehet se i ka mprehur mirë dhëmbët e saj. Duket se gjithnjë e më tepër ajo ka nisur të depërtojë ashtu pa e kuptuar në palcë të stinës. “Dielli i dhjetorit ka dhëmbë të egër, më tregonte gjyshja kur isha i vogël dhe sipas rrëfimit të saj më mirë mos tento të bësh lojëra me të ftohtin!”  -Kjo ishte këshilla e vazhdueshme që na jepte shoferi  i fugonit, i cili shtrëngonte fort timonin e automjetin dhe hapte plotësisht kapakët e syve para rrugës së zënë nga mjegulla.
Që kur e nisëm rrugëtimin tonë nga Tirana drejt qytetit juglindor të Korçës, ai mbas çdo diskutimi na përmendte porositë e gjyshes, duke i ndërthurur bukur me copëza historish të shkurtra.
Të frymëzuar nga shoferi nostalgjik, gjatë udhëtimit secili nga ne kishte diçka për t’ia treguar tjetrit. Dikush për familjen, dikush për vendlindjen, për shkollën, për punën apo qoftë edhe për ndonjë ngjarje kyçe që i kishte ndikuar veçanërisht në jetë.
Rruga drejt Korçës kështu bëhej më e lehtë për tu përshkuar.
Ishim dymbëdhjetë gazetarë të rinj dhe një nga emëruesit e përbashkët që gjetëm, qe dëshira pasionante për të eksploruar sa më tepër.
Koha kaloi aq vrullshëm sa na krijoi përshtypjen sikur dikush kishte korrigjuar fshehurazi orët tona. Akrepat ende nuk e kanë kaluar mesditën.
Tabelat informuese, bëjnë me dije se kemi mbërritur në prag të Korçës.
Në afërsi të qytetit, brenda një lokali të vogël buzë rrugës na pret një oxhak i ndezur ku qëndrojmë për të marrë pak të ngrohur.
Vendasit nuk janë fort optimistë për ditët që po jetojnë.
“Po hë de,  yve gazetarët ju kemi për këto punra! Epo çar thuet  andej nga Tirana, ka do një çikë jetë apo çne?!” –ngre pyetjen një mesoburrë i cili ishte mbërthyer deri në grykë nga një pallto e gjatë. Disa prej nesh vunë buzën në gaz nga dialekti i ëmbël, ndërsa disa të tjerë jepnin ndonjë përgjigje të shkurtër duke argumentuar pa dëshirë zhvillimet e fundit politike.
Ashtu si në vende të tjera, edhe këtu gërryen nga pak kureshtja për bëmat e fshehta të kryeqytetit.

Kafen e rrufitëm shpejt pa ndenjur gjatë. Nga larg Korça dukej e zymtë, e ngrirë dhe e futur brenda një mjegulle të lehtë, duke na ngjallur idenë e një qyteti pa jetë që çudi të ishte emërtuar si “Parisi i vogël” nga turistët. Por kjo ishte thjesht një përshtypje e parë që zhbëhej pas çdo metri që automjeti çante përpara dhe i afrohej qytetit. Bora e parë kishte rënë edhe kishte shkrirë duke lënë të zbardhura veç majat e maleve që ngjanin si kapuça të leshtë.
Fillimisht na priti pedonalja e mbushur nga skeletet e pemëve pa gjethe, që shtrihej gjerë dhe gjatë përpara katedrales ortodokse duke e bërë më të lehtë rrugën drejt shtëpisë së Zotit.
Qetësi. Njerëzit vinin dhe iknin pa shumë zhurmë. Heshtjen e prishte veç ndonjë këngë krishtlindjesh që vinte nga ambientet e lokaleve rrotull.
Është pikërisht ky bulevard i cili të orienton drejt arterieve kryesore të qytetit.
Hapat tonë ishin tejet të ngadalta dhe pa dashur dukej se shfaqnin dëshirën për të qëndruar edhe më gjatë përballë disa objekteve që kanë ngelur si dëshmi e një kulture të vjetër.
“Jo më kot i paskan ngritur këngë korçarët këtij bulevardi! Bulevardi i kitarave, i vajzave të hijshme dhe i serenatave. Më ngjan se u frymëzuam edhe ne për të kompozuar diçka!” –foli një prej nesh duke u përpjekur që të fusë brenda objektivit të aparatit fotografik çdo gjë që i dilte përpara.

Duket se në këtë vend është vështirë ta ndash të mirën nga e keqja, apo të shëmtuarën nga e bukura.  Edhe pse pamja stonon në disa pika të rëndësishme për shkak të mungesës së dorës restauruese mbi shumë ndërtesa të hershme, kjo nuk të përzë nga qyteti ku historia mbase është treguar pak dorëlëshuar.
Në zemër të Korçës na tërheq vëmendjen një grup të rinjsh,  që mbanin veshur kostumin tradicional të babagjyshit festiv dhe luanin me instrumente të ndryshme  këngë të vjetra qytetase. Ata kishin improvizuar një koncert të vogla muzikor, gjë që na nxiti  edhe më tepër kureshtjen. Sëmundja profesionale e gazetarëve nuk mund që t’i heshtë edhe në këtë rast pyetjet e shumta.
I pari që na shtrëngoi dorën e mirë se ardhjes ishte kantautori i njohur Vaskë Niço,  i cili vazhdon të mbajë gjallë frymën e serenatave të vjetra duke ushqyer tek të rinjtë këtë traditë që mendohet se është dëgjuar për herë të parë rreth 150 vjet më parë.
“Kam një jetë mbi kitarë dhe duket sikur asgjë nuk më ndan nga këto tela. Kam dëshirë që këtë pasion që  rreh,  ta ndaj edhe me këta të rinj e të reja ashtu siç e kanë ndarë të parët e mi me mua. Këngët tona shekullore nuk duhet të vdesin kurrë!”
“Vaska i kitarës” siç e njohin të gjithë, teksa na flet me krenari mbi himnet nostalgjike të dashurisë,  duket se ashtu si fjalët e zjarrta të serenatës, nxjerr me kujdes nga shpirti edhe përgjigjet për ne. Ai na njofton edhe për paradën e babagjyshëve të cilës i bashkohen në fundvit qindra fëmijë të veshur me ngjyrat festive.
Bisedës së ngrohtë iu bashkua edhe Viki Jano, një vajzë e re e cila dallohej për ndjenjën e thellë që e lidhte me muzikën korçare. Ajo na tregoi mes disa video-regjistrimeve një mori shfaqjesh nëpër rrugicat e qytetit që organizonte shpesh bashkë me miqtë e saj.  Bota shpirtërore e Korçës është një thesar, vlerën e të cilit e kemi të vështirë ta peshojmë!
Ashtu pa e kuptuar, mes rrugicave të kalldrëmta  lëvizëm drejt pazarit të vjetër i cili kishte mbyllur të gjitha portat dhe kanatat për ne. Asnjë pipëtimë! As zhurma që krijonin dikur zanatçinjtë e vjetër të qytetit nuk vinte më! U përpoqëm të trokasim në ndonjë derë por pazari ndryshe nga sa jemi mësuar ta njohim mes dokumentarësh, ka ngelur tërësisht bosh. Fatkeqësisht në të nuk ka më as zanatçinj, as tregtarë dhe as klientë që e mbushën me gumëzhima për rreth pesë shekuj.

Trokitjet tona për të kërkuar qoftë edhe një dyqan të hapur i frenoi një plak i mbajtur, që u kthye nga rruga ku ishte nisur dhe i ndali hapat përpara nesh.
Zotëria mbante veshur një xhup të trashë i cili të krijonte përshtypjen e gunës së motshme.
“Kriteret e vendosura nga shteti nuk i përmbushin të gjithë o bij, ndaj dhe zgjidhja e vetme ngeli dryni. Janë 140 dyqane që vështirë ti mbushësh me artizanë se aq është fuqia blerëse!… Kështu që ende nuk e dimë se kur do të vinë profesionistët e munguar!” Haki Zyfi, mjek i thinjur brenda qytetit,  tek sa bëjmë një copëz udhë bashkë, nuk mund të lerë pa na treguar  për një gangrenë plagësh që i ka diagnostikuar Korçës.  Edhe pse i ashtëquajtur qyteti i dashurisë, i kulturës, i kuzhinës, i birrës apo i arsimit, burri i moshuar kërkon që të rruhen dhe të çohen më tej këto vlera.  Dhimbja që ai ndjente më tepër dallohej qartë se ishte ikja masive e të rinjve nga qyteti duke e mplakur Korçën. “Sidoqoftë këtu ka rënë, bie dhe do vazhdojë të bjerë erë perëndim, erë Amerikë!” –e mbyll diskutimin mes një batute që shkaktoi të qeshura të gjata njeri nga grupi ynë.  Buzëqeshi edhe mjeku i cili na shoqëroi deri sa dolëm nga pazari i vjetër dhe nisëm të dredhojmë mes rrugicave që puthen me njëra-tjetrën. Vilat e shtrenjta janë vendosur bukur krah për krah dhe nxijnë pakëz qiellin me tymin që çlirojnë oxhakët e tyre.

Koha në këtë qytet konstatuam se nuk mund të matet! Mbrëmja nuk u mor vesh se si trokiti!
Qyteti ndezi mijëra apo miliona llamba të vogla shumë ngjyrëshe të cilat të fusnin në një botë tjetër. Nuk e kuptuam nëse ishin drita apo magji!
Rrugicat janë të heshtura. Ashtu jemi edhe ne. Dëgjohet veç sinjali i shkrepjes së ndonjë fotografie. Këtu është ndryshe nga qendra apo pika të tjera të qytetit, ku ka nisur muzika që pret dhe përcjell natën deri në orët e para të agimit. Këmbët na çuan në bujtinën e bardhë ku do të stacionoheshim për të fjetur. Sot do na mbledhë për darkë sofra e  familjes së korçarit të vjetër Abidin Tyxhari, nipit të një prej mësuesve të hershëm të “Mësonjtores së Parë Shqipe”.  Pranvera, nikoqiria  e shtëpisë i ka përgatitur qysh herët petullat e fshira dhe lakrorin me arme. “E ruajta këtu dënë stofët që të rijë cazë e ngrohtë!” –tha zonja fjalëpakë tek sa priste me thikë gatimin tradicional të qytetit që shkëlqente nga gjalpi.
Ushqimi ishte i bollshëm, i lehtë dhe i shijshëm.  Xhaxha Abidini na mbajti zgjuar deri vonë duke na rrëfyer nga pak histori për rolin që ka pasur familja e tij në shpalljen e autonomisë së Korçës. Ai na tregon shumë fotografi, dokumente, copëza gazetash dhe sende të vjetra që i kanë rezistuar mirë viteve.
“Gjyshi im të cilit i trashëgoj emrin, ka qenë një ndër patriotët që pati rol të rëndësishëm në shpalljen e autonomisë së Korçës më 10 dhjetor të vitit 1916, duke larguar kështu pushtuesit grekë nga qyteti!”  Me një kujtesë të fortë, xhaxha Abidini na tregon disa vula të vjetra druri që kanë shërbyer si mjetet e para zyrtare të administratës  së Republikës Autonome të Korçës.
Ai i ka të pafundme historitë, aq sa ky  është rasti për të thënë se do duheshin netë të tëra dimri për t’i dëgjuar.
Edhe pse e ndiem pak të ftohtën e natës, gjumi rezultoi i ëmbël për të gjithë.
Kambanat e katedrales nuk na lejuan të flemë gjatë. Shtëpia ndodhet thuaj se ngjitur me kishën dhe zhurma e përplasjes së tyre duket shumë më e fortë se sa është.
Trahanaja e ngrohtë e mëngjesit, na la një shije të ëmbël përgjatë të gjithë shëtitjes sonë të fundit. Sa keq, bora që mezi e pritëm nuk ra!
Korça nuk mund të vizitohet kaq shpejt, ndaj edhe ajo të dashuron marrëzisht  për të të rikthyer përsëri. Ashtu siç ka shkruar në vitin 1904 edhe udhëtarja angleze Edith Durham, ky qytet është i hatashëm! Me këtë mendim u larguam edhe ne.

Në Tiranë mbërritëm sapo kishte perënduar dielli. Makinat ishin dyndur keqas në rrugën e Elbasanit duke krijuar një situatë irrituese. Zhurmë e lartë, bori nervoze dhe trafik i rënduar.
Tashmë po riktheheshim në spitalin tonë të madh psikiatrik. Njëri nga ne lexonte me zë të lartë lajmet që i dilnin nga interneti. “Vetting, zgjedhje, parlament, dekriminalizim, politikë.”-Këto ishin fjalët që mes të tjerash po na rrihnin veshët.
“Ohh jo, a kthehemi?!” – u dëgjua një pyetje fare naive nga fundi i fugonit.
Të gjithë e menduan, edhe pse Tirana ka një forcë të pashpjegueshme për të na tërhequr dhe për të na mbajtur gjithnjë pranë vetes.