Dom Nikollë Kaçorri, atdheu dhe kisha

Çelo Hoxha

Në 28 nëntor 1912 nisi thurja e narrativës shtetërore shqiptare, e cila është rrëfyer e vazhdon të rrëfehet e shmangur nga boshti i krijimit origjinal. Shumë rrallë, në mos hiç, është thënë që Shqipëria nuk do të ishte krijuar, nëse pjesa dërrmuese e popullsisë do të kishte ngritur krye ndaj diskriminimit pozitiv. Kjo dëshmohet qartë nga procesverbalet e mbledhjeve të Kuvendit Kombëtar të Vlorës në lidhje me krijimin e kabinetit të parë. Për shkak të autoritetit të kryetarit dhe mirëkuptimit të delegatëve votimi për qeverinë rezultoi formal, por përfundimi ishte më i miri i të mundshmes.
Kryetari i qeverisë kishte menduar që në kabinetin e tij të përfshinte figura të njohura në Shqipëri e jashtë saj dhe, njëkohësisht, të pëlqyera nga Evropa dhe Stambolli. Me këtë ide në mendje, në 3 dhjetor 1912, në mbledhjen e katërt të Kuvendit Kombëtar, Ismail Bej Vlora paraqiti përpara delegatëve gjashtë emrat që ai mendonte se i plotësonin të gjitha kushtet. Zoti Jorgji (Babë Dudë) Karbunara shprehu keqardhjen që në listën e kryetarit të qeverisë nuk gjendej asnjë i krishterë. Pandeli Cale, Dhimitër Berati dhe Qemal bej Elbasani, u solidarizuan me shqetësimin e tij. Në mbledhjen tjetër, të nesërmen, Ismail beu propozoi një mënyrë të re për zgjedhjen e ministrave, duke thënë: “Fuqinë që e kam unë në këtë çështje j’a le kuvendit… Kuvendi le të sgjedhë tetë veta, jo shtatë siç kishim thënë, që të jenë katër të krishterë e katër musulmanë”. Dhe ashtu u bë.
Votimi respektoi këshillën e babait të Shqipërisë. Pas votimit, kabineti i parë në historinë e shtetit shqiptar kishte katër anëtarë myslimanë dhe katër të krishterë. Sipas procesverbaleve, në termin kabinet nuk përfshihej posti i kryeministrit dhe zëvendësit të tij. Dom Nikollë Kaçorri nuk u zgjodh me votim nënkryetar i qeverisë, por ai ishte një figurë që nuk mund të lihej jashtë kabinetit në asnjë mënyrë dhe për asnjë arsye.
Dom Nikollë Kaçorri lindi në 1868, në fshatin Krej të krahinës së Lurës, në një familje laramane – një pjesë katolikë, një pjesë myslimanë. Me propozimin e abatit të Mirditës, prindërit e dërguan në shkollën e jezuitëve në Shkodër që, kur të rritej, të bëhej meshtar i kishës katolike. Pas seminarit jezuit, Nikolla shkoi në Itali për të vazhduar studimet në shkollën teologjike të Propagandës Fide. Pas studimeve të larta, në 1890 u shugurua prift. Tre vjet më vonë ai u emërua famullitar në kishën katolike të Durrësit. Më vonë u emërua zëvendësarqipeshkv. Me disa ndërprerje të shkurtra, për 24 katër vjet, derisa vdiq në 1917, punoi në shërbim të kishës.
Edith Durhami e përshkruan “interesant” takimin me priftin katolik të Durrësit, të cilin e takoi gjatë vizitës së saj në Shqipëri, 1904, ndërsa priftin si “një njeri të errët, me sy të kthjelltë, që të gjitha energjitë e tij ia kishte kushtuar fesë së tij, ashtu siç ishte porositur nga stërgjyshërit e tij, të cilët nuk do t’ia falnin fajin, po të bënte lëshimin më të vogël nga rruga e drejtë”.
Durrësi i rinisë së Nikollë Kaçorrit ishte thuajse një qytet i huaj, pa asgjë shqiptare veç banorëve. Sipas historianit Hajredin Isufi, në fund të shekullit të 19-të Durrësi ishte një qytet modest me rreth 600 familje (afërsisht tre mijë banorë), nga të cilat rreth 360 i përkisnin besimit mysliman, rreth 200 besimit ortodoks dhe rreth 40 besimit katolik. Në 1897, në qytetin e Durrësit kishte 5 shkolla fillore të huaja: dy turqisht për myslimanët, dy greqisht për ortodoksët dhe një italisht për katolikët. Gjithashtu, kishte dhe një shkollë plotore në turqisht (ruzhdie), një shkollë fetare në arabisht dhe asnjë shkollë shqipe. Në gjithë sanxhakun e Durrësit kishte 48 shkolla turke, 2 greke dhe një italisht; gjithsej 51 shkolla, prej të cilave asnjëra në shqip.
Edit Durhami jep këto statistika për Durrësin në fillim të shekullit të ri: “Prej të 1000 shtëpive që ka Durrësi vetëm 120 janë katolikësh”.
Dom Nikollë Kaçorri u vendos në Durrës në 1893 e në këtë periudhë nis dhe veprimtaria e tij e shumëfishtë: prift në kishë, mësues në shkollën e ngritur nga Austro-Hungaria dhe veprimtar i çështjes kombëtare shqiptare ku mundej. Një nga nxënësit e tij në shkollën e Durrësit e kujton Dom Nikollë Kaçorrin si të parin person “që na kalli në zemër atdhedashurinë”.
Përdorimi i shqipes në shkolla nuk pengohej vetëm nga Porta e Lartë dhe Patriakana, mungesa e një alfabeti të njësuar ishte një pengesë e madhe. Shoqëri të ndryshme shqiptare ose organe të ndryshme shtypi, të cilat botoheshin kryesisht jashtë trojeve shqiptare, përdornin alfabete të ndryshme. Shoqëria e Shkronjëzave të Stambollit, Shoqëria Gjuhësore Bashkimi dhe Shoqëria Letrare Agimi përdornin alfabete të ndryshme. Dy shoqëritë e fundit vepronin në komunitetin katolik në Shqipëri dhe kishin mosmarrëveshje me njëra-tjetrën në lidhje me alfabetin. Për të shmangur përçarjen e mundshme të komunitetit katolik shqiptar, në 30 prill – 5 maj 1902 u mbajt Konferenca Gjuhësore në Shkodër, me qëllim: a) caktimin e alfabetit unik të gjuhës shqipe, b) përcaktimin e drejtshkrimit të përshtatshëm dhe c) formimin e shoqërisë për përhapjen e shkrimit shqip. Nga të gjithë pjesëmarrësit, Dom Nikollë Kaçorri vlen të veçohet: ai ishte për alfabetin e Stambollit, nuk e firmosi letrën që u propozua t’i dërgohej Ministrisë së Jashtme të Austro-Hungarisë dhe ishte pjesëmarrës i padëshiruar nga organizatorët, të cilët bënë presion që ardhja e tij të anulohej. Dom Nikollë Kaçorri dëshironte një alfabet që nuk do të krijonte “përçarje me shqiptarët toskë”. Kjo çështje, në fakt, u zgjidh gjashtë vjet më vonë, kur Kongresi i Manastirit miratoi dy alfabete, të cilat më vonë u shkrinë natyrshëm në një, në alfabetin që përdorim sot: me parimin fonetik të Stambollit (toskëve) dhe parimin e Bashkimit (katolikëve) për krijimin e diftongjeve me germa latine. Pak a shumë, gjërat u zgjidhën ashtu siç dëshironte Dom Nikollë Kaçorri, në interes të bashkimit kombëtar.
Dom Nikollë Kaçorri bëri përpjekje dhe për botimin e alfabetit të Konstadin Kristoforidhit. Nga alfabeti nuk gjenden gjurmë në shkrimin e shqipes, por është dëshmi i përpjekjeve të shqiptarëve për të shkruar gjuhën e tyre. Djemtë e rilindasit të madh, të cilët zotëronin alfabetin e babait, ia shitën atë qeverisë greke, aty nga fundi i vitit 1900, për 170 napolona flori dhe 75 ekzemplarë të veprës së botuar. Nën presionin e patriotëve shqiptarë, mes të cilëve dhe Dom Nikollë Kaçorri, Stefan Kristoforidhi e denoncoi marrëveshjen me Greqinë, por qeveria greke nuk e ktheu dorëshkrimin. Kristoforidhi u arrestua nga xhandarmëria osmane dhe mes sendeve të konfiskuara ishin dhe disa libra shqip. Sipas raportimit të zëvendëskonsullit grek në Durrës, burimi i librave shqip ishte Dom Nikollë Kaçorri. Kështu ai hyri në listat e shtetasve të dyshimtë të Perandorisë Osmane.
Duke shfrytëzuar dashamirësinë e Vjenës për kulturën shqiptare dhe marrëdhëniet e tij të mira me konsujt e austro-hungarezë në Durrës e Shkodër, Dom Nikollë Kaçorri ishte personi kyç për futjen e librave shqip në Durrës. Ekzemplarët e gazetës Albania të Faik Konicës, e cila kishte dilte që prej 1896, mbërrinin në adresën e famullisë së Durrësit. Dom Nikollë Kaçorri bëri të pamundurën për të shtirë në dorë, sa mësoi ekzistencën e tij, një libër të titulluar Historia e Shqipërisë. Me ndihmën e Vjenës, ekzemplarët e parë të librit që “ndikonte shumë për bashkimin kombëtar, përmes traditave kombëtare që përcillte” mbërrin në Durrës në mesin e marsit 1899.
Problemi tjetër, veç mungesës së teksteve, ishte leximi i kufizuar i tyre. Dom Nikollë Kaçorri krijoi një grup të vogël personash që dinin shkrim e këndim dhe, në mungesë të shkollave shqipe, ata filluan të bënin lexim të materialeve shqip në grupe të vogla. Konsulli austro-hungarez në Durrës vërente se “libri shqip në Durrës shpërndahej si një trakt me rëndësi, duke kaluar dorë më dorë”. Punën e patriotëve shqiptarë, propaganda greke, me burime financiare më të bollshme, mundohej ta konkurronte me shpërndarjen e gazetave falas, siç ishte gazeta Astir, e cila dilte në shqip, por me alfabetin grek. Shqiptarët morën menjëherë masat e tyre për t’iu kundërpërgjigjur dhe bilanci i betejës gjendet në një raport të konsullit austro-hungarez në Durrës: gazeta Astir u braktis nga të gjithë lexuesit ortodoksë, katolikë apo myslimanë. Në këtë periudhë nisi të vinte në Durrës Drita e Shahin Kolonjës, e cila vinte nga deti, me varkat e ulqinakëve dhe durrsakëve, por dhe me karvanët e kuajve që bënin tregti. Gjurmët e këtij komunikimi gjenden dhe në letrat që durrsakët dërgonin në redaksinë e gazetës në Sofje, mes të cilëve shkruante dhe vetë Dom Nikollë Kaçorri.
Dalëngadalë, veprimtaria e Dom Nikollë Kaçorrit, veç detyrës së kishës, filloi të zhvendosej gjithnjë e më shumë nga kulturore në politike. Kontakti direkt i priftit me gjendjen e vështirë ekonomike e banorëve të juridiksionit fetar të Durrësit mendohet se ka qenë nxitja kryesore e përfshirjes së Dom Nikollë Kaçorrit në politikë, megjithëse edhe veprimtaria arsimore në gjuhën shqipe kishte dimensionin e saj politik. Ekonomia shqiptare në fillim të shekullit të 20-të ishte thuajse agrare dhe mirëqenia e banorëve nuk varej krejtësisht nga përpjekjet e tyre. Për shembull, vera e vitit 1900 u shoqërua me një thatësirë ekstreme dhe për pasojë hambarët e zahiresë mbetën bosh. Gjatë dimrit njerëzit trokitën në dyert e kishave me fëmijët për dore, të dyja palët e kishin të shkruar urinë në fytyrat e tyre thatanike. Klerikët ndodheshin në gjendje kritike dhe nuk kishin shumë mundësi për ndihmë. Kisha iu drejtua Vjenës, nën mbrojtjen e së cilës ishte, por ajo nuk pranoi të ndihmonte, me shpjegimin se nuk ishte në gjendje të përballonte shumën financiare që iu kërkua. Pas përgjigjes negative të perandorisë, Dom Nikollë Kaçorri kontaktoi konsullatën italiane në Durrës, e cila u tregua e gatshme. Kështu filloi të cilësohej si agjent i Italisë, në raportet e diplomatëve austro-hungarezë, prifti shqiptar që trokiti ku mundi për të siguruar ushqim për njerëzit e uritur.
Varfëria dhe detyrimet e taksave për t’u paguar krijuan tension mes banorëve dhe administratës osmane që rezultoi me kryengritje të shpeshta gjithë juridiksionin e Durrësit, ku mund të veçohet qëndresa e Kurbinit, e cila vazhdoi, me ulje-ngritje, disa vjet. Klerikët katolikë, mes tyre Dom Nikollë Kaçorri dhe famullitari i Laçit, At Shtjefën Gjeçovi, mbajtën anën e kryengritësve, të cilët udhëhiqeshin nga paria e lokaliteteve, dhe për këtë iu desh të dilnin dhe kundër Vjenës. Administrata osmane e Durrësit kishte dijeni për veprimtarinë e Dom Nikollë Kaçorrit dhe kishte tentuar ta arrestonte që në 1903, si “kundërshtar i urdhëresave të qeveritarëve osmanë në Durrës dhe kundërshtar i sulltanit”, por pa sukses. Ndërkohë, kishte nisur dhe procesi hetimor nga prokuroria osmane. Dom Nikollë Kaçorri u shmangej hetimeve duke shfrytëzuar të drejtën ekumenike që një klerik nuk mund të thirrej për hetime në një zyrë civile. Në vjeshtën e vitit 1905, ai organizoi tri kuvende në Delbnishit, me krerët e Kurbinit, i pari në vjeshtë 1905, i dyti në maj dhe i treti në gusht 1906. Kërkesat e kuvendeve ishin të karakterit lokal, me ndryshime në përshtatje me fazën në të cilën ndodhej rezistenca. Në kuvendin e dytë, për shembull, i kërkuan armë Vjenës, e cila e refuzoi kërkesën. “Shpirti i qëndresës antiosmane të Kurbinit dhe frymëzuesi i luftës së armatosur të kurbinasve”, tashmë ishte larguar nga Durrësi dhe strehohej në fshatra, kryesisht në zonën e Kurbinit. Qëndresa e kurbinasve vazhdoi, shpesh me luftime të ashpra, por në fund, të ndodhur nën presionin e Stambollit dhe të Vjenës, në 29 prill 1907, rezistenca rreth katërvjeçare mori fund me marrëveshjen e Milotit, e cila, sigurisht, nuk u respektua nga pala e administratës osmane.
Për Dom Nikollë Kaçorrin, vitet që pasuan deri në shpalljen e pavarësisë ishin të ngjeshura me veprimtari politike me format kombëtar. Në Kongresin e Manastirit, 14-22 nëntor 1908, ai shkoi me staturën e një veprimtari të rëndësishëm për lëvizjen kombëtare, i cili kishte dhënë mësime shqipeje, kishte përhapur librin shqip, kishte furnizuar kryengritësit me armë, kishte udhëhequr kryengritjet, me pak fjalë, kishte punuar për kombin në të gjitha format. Në Kongresin e Dibrës, në verën e 1909-ës, pjesëmarrja e Dom Nikollë Kaçorrit dhe delegatëve të tjerë të Durrësit u minua nga administrata osmane e qytetit, e cila e konsideroi të parregullt mbledhjen që caktoi delegatët. Dom Nikollë Kaçorri reagoi rreptë, e dorëzoi mandatin e tij në mënyrë demonstrative. Kudo që bëhej kongres atëkohë, Durrësi e kishte delegat të padiskutueshëm Dom Nikollë Kaçorrin. Në Kongresin Arsimor të Elbasanit, sipas Hajredin Isufit, atij iu bë një pritje heroi: “Kur hyri Dom Nikollë Kaçorri në sallë, tërë të pranishmit u ngritën në këmbë dhe e mirëseardhën me duartrokitje të stuhishme, që vazhduan për minuta të tëra”.
Në 1908, konsullata greke e vlerësonte priftin katolik të Durrësit si njeri me shumë ndikim jo vetëm në Durrës, por dhe në qytete të tjera të Shqipërisë, i cili nuk e kishte ndërprerë asnjë çast punën në dobi të çështjes shqiptare dhe bashkëpunimin me patriotët e tjerë. Në këtë kohë ai e kishte sulmuar hapur qeverinë greke, në mitingje popullore dhe veprimtarinë e saj për greqizimin e Shqipërisë.
I armiqësuar me austro-hungarezët, osmanët dhe grekët, mbështetja e vetme e Dom Nikollë Kaçorrit në këtë kohë kishin mbetur shqiptarët e pafuqishëm ta mbronin dhe Zoti që e vuri sërish në provë. Në 17 qershor 1910, nga një kontroll në Shijak i arkave të arkipeshkvisë, të cilat ishin nisur nga Durrësi për në Delbinisht, u zbuluan tre pushkë, 180 fishekë dhe një letër që mbyllej me thirrjen “Rrofshin kosovarët!” dhe firmën e famullitarit. Dom Nikollë Kaçorri u arrestua dhe u dënua nga gjykata ushtarake me katër vjet punë të detyruar. Gjatë bastisjes që iu bë banesës së tij, prifti ishte hedhur për t’i marrë armën xhandarit, por gjykata e konsideroi këtë thjesht një akt rebelimi dhe jo kundërshtim i organeve të ruajtjes së rendit publik. Në këtë gjykim ka një shfaqje fisnikërie, Dom Nikollë Kaçorri gjykohej politikisht dhe gjykata nuk preferoi ta vulgarizonte veprimtarinë e tij. Rezultati i këtij gjyqi ishte: dhjetë muaj më vonë, kur Dom Nikolla u lirua, u shtuan vizitorët në dhomën e tij pranë famullisë.
Periudha nga lirimi prej burgut, mars 1910, deri në shpalljen e pavarësisë, 28 nëntor 1912, mund të përshkruhet si kthim i Dom Nikollë Kaçorrit në veprimtarinë e tij bazë: udhëtime në krahina të ndryshme, organizime kryengritjesh, furnizim i luftëtarëve me armë, gjithçka në shërbim të arritjes së krijimit të shtetit shqiptar. Kur mbërriti në Vlorë ai zuri vend natyrshëm në krah të Ismail Beut, në odën e pavarësisë dhe në qeveri.
Me vetëdijen se anëtarët e këtij kabineti do të përmendeshin dhe më vonë Shqipëri, baronesha gjermane Marie Amelie Frein von Godin, e cila ndodhej atëkohë në Shqipëri, u bëri nga një portret të shkurtër të gjithë anëtarëve të qeverisë dhe i botoi në një libër. Nënkryetarit të qeverisë, Dom Nikollë Kaçorrit, i janë kushtuar rreshtat më dashamirës prej saj. Sipas saj, Dom Nikollë Kaçorri ishte i zgjuar, i shkolluar, plot jetë, i sjellshëm, me përvojë, përfaqësuesi i vërtetë i së drejtës në Qeverinë e Përkohshme, i vetmi që ndante, në njëfarë mase, drejtimin e kabinetit të parë shqiptar me Ismail Beun, dhe i vetmi që kishte kurajën ta kundërshtonte atë.
Në 4 mars 1913, ai i dërgoi kryetarit të qeverisë një letër ku i kërkonte shpjegime në lidhje me ankorimin e një anijeje luftarake greke në skelën e Vlorës në 27 shkurt 1913. Ai ishte i shqetësuar që anija kishte ankoruar pa kundërshtime, ekuipazhi i saj kishte lëvizur lirisht në qytet dhe në anije kishin shkuar disa shqiptarë, të cilët kishin bërë të njëjtën gjë herët e tjera kur anijet greke kishin ndalur në port, si pjesë e presionit ndaj Vlorës në kohën që zhvillohej lufta për mbrojtjen, nga ana e shqiptarëve, dhe marrjen, nga ana e grekëve, e Janinës. Nënkryetari i qeverisë dyshonte se kryetari punonte, dhe këtë e shpreh dhe në letër, fshehtas nga ai. Përgjigjja e letrës nuk dihet, por në 30 mars 1913 Dom Nikollë Kaçorri dha dorëheqjen nga detyra. Pas Mid’hat Frashërit, në 14 mars, kjo ishte dorëheqja e dytë në kabinetin e parë dhe në gjithë historinë qeveritare të Shqipërisë.
Një vit më vonë erdhi në Shqipëri Princ Vidi. Sekretari i tij, D. Heaton Armstrong, shkruan në kujtimet e tij se Dom Nikollë Kaçorri, “një karakter tjetër interesant”, e mirëpriti monarkun e ri dhe i dha mbështetjen e tij; “ai u bë një nga udhëheqësit e pjesës nacionaliste ose demokrate dhe luajti një rol të rëndësishëm në qytet, megjithëse ndikimi i tij nuk njihej në qarqet qeveritare”.
Ai nuk mori më asnjë detyrë qeveritare, deri në fund të jetës së tij. Në vitet 1914-17 ai iu kushtua lehtësimit të halleve të Shqipërisë në luftë: duke u kujdesur për viktimat, të cilat ishin njerëz të larguar nga terrori grek apo serb, të plagosur në luftime, të internuar etj. Në ndihmën e të plagosurve, për një kohë ai bashkëpunoi dhe me Baroneshën Marie Amalie Frein von Godin dhe Edith Durhamin, të cilat ndodheshin në Durrës. Në fillim të shkurtit 1917, ai u nis për një kontroll mjekësor në Austri dhe u kthye në Shqipëri 94 vjet më vonë, një grusht eshtrash në një qese. Vdiq në 29 maj 1917.
Pamja e kthimit të eshtrave të tij në atdhe, në 2011, ishte një karikaturë e atdheut që ai e kishte pasur, siç shprehet baronesha Von Godin, më afër zemrës se kisha. Eshtrat e tij u kthyen me përpjekjet e kishës dhe jo të qeverisë shqiptare. Mund të thuhet edhe një herë që dashuria jo gjithmonë kthehet në masën që jepet.

SHËNIM: PËR KËTË ARTIKULL JANË KONSULTUAR DISA LIBRA. NË VARIANTIN ORIGJINAL TË SHKRIMIT JANË SPECIFIKUAR HOLLËSISHT REFERENCAT E SAKTA. LIBRAT E KONSULTUAR JANË: HAJREDIN ISUFI, FEJA DHE FLAMURI: DOM NIKOLLË KAÇORRI, PEGI, TIRANË 2008; LEF NOSI, DOKUMENTE HISTORIKE 1912-1918, SHTYPSHKRONJA NËNË TEREZA, TIRANË, 2007; MARIE AMELIE FREIN VON GODIN, NGA SHQIPËRIA E RE, BOTIMET KOÇI, TIRANË, 2007; EDITH DURHAM, BRENGA E BALLKANIT, ARGETA-LMG, TIRANË 2009; D. HEATON ARMSTRONG, PRINC VIDI, SHQIPËRIA GJASHTË MUAJ MBRETËRI, AIIS, TIRANË 2008; SI DHE FONDI PERSONAL I DOM NIKOLLË KAÇORRIT NË ARKIVIN QENDROR TË SHTETIT, TIRANË.