Etnor Canaj

Speciale/ Studiuesi Etnor Canaj, një ese të mbështetur në disa dokumente arkivore të panjohura deri më sot për studiuesit

 Aleks Komneni “Postumo”, i fundit i Komnenëve, djali legjitim i Aleks Komnenit të Arratisurit, që lindi në Durrës dhe u edukua prej Marin Barletit.

Aleks Komneni “Postumo”, i fundit i Komneneve, djali legjitim i Aleks Komnenit te Arratisurit, qe lindi ne Durres dhe u edukua prej Marin Barletit.

Sipas studiueseve, te cilet jane marre me Dinastine e Komneneve, kjo dinasti perfundon me Perandorin e fundit te Trebizondes dhe pikerisht me Davidin e Dyte Komneni, i cili ishte Perandori i fundit i Trebizondes prej vitit 1459 deri ne vitin 1461 (shih Ostrogorsky, W. Miller, Sfranze, Duka).

Por, kjo dinasti nuk perfundon kurresesi me Davidin e Dyte te Trebizondes, pasi, sipas eruditit italian L. Miniati, ne Durres ne vitin 1505 lind Aleks Komneni i Fundit (Postumo).

Perhere sipas Miniatit, ne vepren e tij gjeneaologjike per Dinastine e Komneneve, Aleksi i Fundit apo njohur ndryshe si djali legjitim i Aleks Komnenit “i Arratisuri”, duke sjelle informacione per brezin e katermbedhjete te Komneneve, nder te tjera shkruan (perkthimi shkeputur prej origjinalit ne vepren e Miniatit, f. 112):

Ngjitja ne fronin perandorak i Komneneve fillon me Aleksin e Pare, i cili nis shekullin e Komneneve. Ne vepren e abatit Lorenzo Miniati “Le glorie cadute dell’antichissima ed augustissima famiglia Comnena”, botuar ne vitin 1663, ekzistojne disa dokumente interesante te cilat kane te bejne me gjenealogjine e kesaj dinastie. Per pergatitjen e librit te tij, Lorenzo Miniati u referohet disa teksteve greke te marra nga nje njeri tjeter i kishes, G. M. Cariofilli, Kryepeshkop i Ikonos (shenjteruar 18 shtator 1622 – vdiq 23 maj 1633). Kontributi i ketij te fundit per punen e Miniatit eshte e tille qe ai e identifikon si mentorin e tij dhe udhezues (cit. prej Miniatit):

 

“Et al presente gl’istessi Annotamenti manoscritti, sono in potere di Monsignor Gio.Matteo Gariofilo Arcivescovo d’Iconio historico greco, ch’Io mi son preso per guida in questa mia fatica..”.

Pas perkthimit ne latinisht te teksteve, Lorenzo Miniati perpilon nje veper ne italisht te cilen e titullon “Le glorie cadute dell’antichissima ed augustissima famiglia Comnena”

 

-GJENERATA E KATERMBEDHJETE E ALEKSIT TE FUNDIT-

Aleks Komneni “Postumo”, femija mashkull i fundit i Aleksit te Arratisur, Princit te Trebizondes, lindi ne qytetin e Durresit ne Shqiperi ne daten 23 nentor te vitit 1505 dhe mbas tre muajve dhe disa diteve prej vdekjes se babait te tij, qendroi nen kujdesin e nenes se tij, grua virile dhe me nje kujdesi te rralle dhe meshire, e cila e edukoi prej Marin Barletit, mesues i shkelqyer dhe i rralle, si ne menyren e qyteteruar, ashtu edhe ne letersine humanistike; dhe prej disa kaloresve ne perdorimin e armeve, perpara te cileve ishte natyrisht shume i bindur.

U rrit dhe u be djalosh i mrekullueshem ne menyre te çuditshme, pasi ushtrimet e tij, te cilat i ushtronte perhere ne shoqerine e disa fisnikeve te rinj shqiptare ishin lufta, hedhja, vrapi, loja e armeve ne kembe dhe mbi kale, hedhja e hushtes, goditja me nje te qelluar te vetme qafen e nje demi, kalerimi i çdo kali te eger dhe zbutja e tij me zotesi, si dhe duke u marre me gjera te tilla, te tjera….

…Nderkohe vdes nena e tij, shume e thyer ne moshe, te cilen ai e nderonte me perkushtim dhe dashuri, virtyte te cilat nje femije i dashur ka karshi nenes se vet te shtrenjte; dhe e varrosi ne te quajturen Kisha e (Shen) Anunciates, aty ku ishte varrosur edhe babi i tij”.

Duke kerkuar te analizojme çka sjell Miniati ne vepren e tij per gjeneaologjine e Komneneve, perhere sipas autorit, Dinastia e Komneneve dhe pikerisht trungu i Trebizondeve vazhdon ne Shqiperi dhe pikerisht ne Durres. Sipas ketij dokumenti, Durresi del si nje qender e rendesishme per familjet fisnike shqiptare te kohes dhe mbi te gjitha ketu shfaqet edhe figura e Marin Barletit si nje mesues dhe kujdestar i pinjolleve te fisnikeve shqiptare

Nese do te konfirmonim diçka te tille, pra prania e Barletit ne Durres si figure erudite e cila merret me edukimin e Aleksit te Fundit, ne kete rast dalin ne pah dy figura te rendesishme te kohes: Barleti si mesimdhenes apo mesues i pinjolleve-princer, sikurse vazhdimesia e dinastise se Komneneve ne trojet shqiptare. Pra, dinastia pushon se ekzistuari ne Trebizonda, por vazhdon te rigjenerohet ne Durres te Shqiperise.

Aleksi varros prinderit e tij ne nje kishe ne Durres e cila quhej kisha e Anunciates. Pra, i fundit i Komneneve te Trabizondes eshtrat e prinderve te tij i nderoi ne toke shqiptare, ne Durresin e famshem i cili ishte kthyer ne nje qender te rendesishme per fisniket shqiptar, ku nuk mesohej vetem arti luftarak, por edhe dija.

Perhere sipas Miniatit, Aleksi i Fundit, braktis Durresin dhe me anije niset drejt Italise se bashku me fisnike te tjere shqiptar te familjeve princerore/feudale sikurse ishin ato te Dukagjineve, Spaneve, Engjelloreve dhe Muzakajve. Keto familje shperndahen neper territorin italian ndersa Aleks Komneni i Fundit strehoet fillimisht ne Puglia te Italise, pikerisht ne shtepine e Ferdinand Kastriotit, i cili mbante titullin Duka i Shen Pjetrit ne Galatine. Ketu Aleksi qendron disa muaj. Me tej kusheriri i tij, Kostandin Komneni, djali i Aranit Komnenit e therret qe te shkoj ta vizitoj ku ndodhej ky i fundit. Kostandin Komneni, djali i Aranit Komnenit, sipas Miniatit, jetonte ne nje keshtjelle ne Montefiore (rajoni Emiglia-Romagna, krahina e Rimini ne Itali). Martohet me 13 qershor te vitit 1529 me Ana Laskarin, vajzen e Kostandin Laskarit, pasardhes ky i fundit i Kostandinit te pare Laskari, i cili ishte kunati i Perandorit Manuel Komneni.

Nese do te vertetonim çka sjell Miniati apo, thene me mire, nese Miniati nuk gabon ne ato çka sjell, Aleks Komneni i Fundit, i cili lind ne vitin 1505, ne moshen 23-vjeçare largohet se bashku me familjet e tjera feudale prej Shqiperise. Pra, Durresi deri ne vitin 1528 ishte nje qender e rendesishme dhe diçka e tille ka nje llogjike pasi nen juridiksionin e Venedikut. Perhere sipas ketij dokumenti, ne se do e merrnim si te mireqene, familjet e tjera si ato te Spaneve, Dukagjineve, Muzakajve dhe Engjelloreve largohen po prej ketij viti, pra 1528. Kemi te bejme me nje vale te dyte largimesh? Sipas dokumentit mendoj se po. Pra, mbas vdekjes se Kastriotit largohen disa pjesetare te familjeve feudale, por jo te gjithe (mos te harrojme qe koncepti feudal mesjetar familjar i fisnikeve, jo domosdoshmerisht do te thote qe largohet figura qendrore si p.sh. Muzaka i vjeter dhe nuk ngelen Muzakaj te tjere). Por ketu lind nje pyetje e cila kerkon pergjigje. Perse ndodh kjo vale e dyte emigrimi i familjeve princerore feudale, kur Durresi ishte nen Venedikun? Mos ndoshta rritet presioni otoman kundrejt ketyre familjeve feudale, te cilat gjendeshin ende ne Shqiperi? Ne vitin 1528, kur Aleksi mberrin ne Itali, tashme aty gjendeshin Kastriotet si dhe Komnenet (kusheriri i tij, djali i Aranit Komnenit).

Perhere sipas Miniatit, Komnenet e Trebizondes, te cilet largohen prej zoterimeve te tyre (pikerisht prej Trebizondes), zoterimet e tyre te reja ne territoret arberore ndodhen perreth Durresit, liqenit te Bunes dhe pergjate lumit Drin. Diçka e tille ben te mendojme se keto zoterime iu bene te mundur kesaj familjeje prej Venedikut, pasi, edhe pse kjo familje ne linje gjaku kishte lidhje me Aranit Komnenin, zoterimet e dy familjeve nuk ishin ne territore te njejte apo te afert midis tyre.

Gjithashtu, Miniati sjell informacione te rendesishme lidhur familjes Komnena (linja e Aranit Komnenit ne kete rast) sikurse Dukagjineve. Duke u mbeshtetur ne vepren e tij dhe pikerisht ne faqen 44, do arrinim ne nje konkluzion disi te guximshem, pasi, sipas Miniatit Principatat e para te Arbrit kane zanafillen pikerisht qe ne shek. 12 m.Kr.

Dinastia e Komneneve (Komeneve/Golemeve), Dukagjineve dhe Principatat e para te Arberit.

Ne vitin 1663 Lorenzo Miniati shkruan nje veper interesante me titull “Le glorie cadute dell’antichissima, ed augustissima famiglia Comnena…”, veper e cila hedh drite mbi dinastine e familjes aristokrate-feudale te Komneneve. Autori duket qe eshte nje njohes i mire i kesaj dinastie, pasi na sjell fakte interesante lidhur rrenjeve apo gjenezes se kesaj dinastie te rendesishme e cila sundoi per disa shekuj ne territoret shqiptare.

Eshte per t’u permendur fakti se autori (Miniati), siç mund te shihet apo lexohet ne veper, eshte nje njohes i disa familjeve te tjera princerore-feudale qe zoteronin ne territoret shqiptare qe prej fillimeve te shekullit te 11 mbas eres sone e me tej. Duke shfletuar kete veper te rendesishme dhe pikerisht duke u ndalur ne faqen 44 te saj, ku autori sjel pikerisht brezin (gjeneraten) e trete te Dinastise se Komneneve, ndeshim ne disa te dhena apo informacione teje interesante te cilat duke i perkthyer prej italishtes mesjetare sjellim si me poshte: “Gjon Komneni Sebasto (Sebasto apo Sebastokrator ne periudhen Bizantine ishte nje titull zoterie, apo titull i cili jepej dikujt pasi supozohej se kishte lidhje me familjen perandorake apo nje perandor, shen. E. Canaj) djali (femija) i fundit i Andronik (Komnenit, shen. E. Canaj) Sebastokratorit, ishte Princ guximtar i Zotit, i mire, bamires kundrejt te varferve, i zbukuruar me doktrina te ndryshme (i ditur, shen. E. Canaj), dhe gjithe virtytet e tjera morale; ku per keto cilesi te mira Perandor Manueli vella kusheriri i tij e respektonte teje mase, i cili e nderoi me titullin Sebasto, titull i pare i Perandorise. Niset prej Kostandinopojes ne shoqerine e Kostandin Dukes, kunatit te tij ne vitin 1150 dhe shkoi se bashku me te ne Mbreterine e Epirit, e cila ndahet ne Maqedoni, & Shqiperi, ku u priten qe te dy prej ketyre Popujve me nderime te medha, dhe kjo per fisnikerine e veçante te tyre, & per me teper per sjelljet e tyre te qyteteruara dhe te hijshme. Ku Gjoni dha fillesat e Principates se tij te Maqedonise, dhe Kostandini asaj se Shqiperise. Per respekt te natyres se kesaj Mbreterie, dhe te gjuhes se veçante, e cila eshte shume e ndryshme prej gjuhes Greke, ndryshuan Vendasit mbiemrat e tyre, sipas perdorimit te (gjuhes) Vendit, e cila kjo gje i dha shkak nje eruditi Shkrimtar te thoshte: Quapropter posteri Comneni, in Golemarum, & Cominorum mutato, & Ducarum in Duchaigni, nobiliori cognomento vocari voluere.Perkthim: Per kete arsye me mbas Komneni, ne Golemi, & Komeni ndryshuan; & Duka ne Dukagjini, mbiemer fisniku u kerkua te quhej (Perkthim prej lat. E. Canaj)….

Pra ne se do analizonim keto te dhena interesante, sipas Miniatit, Epiri ne fillimet e shek. 12 mbas eres sone (pra viti 1150) quhej Mbreteri e Epirit dhe ndahej ne dy pjese, Maqedonia dhe Shqiperia. Pikerisht ne pjesen e Maqedonise krijohet Principata e Maqedonise prej Gjon Komenit (Komnenit) dhe ne pjesen tjeter te Epirit, Principata e Shqiperise me ne krye Kostandin Duken, kunatin e Komenit. Duhet theksuar fakti qe ne vitin per te cilin shkruan autori, pra 1150 kur krijohen keto dy principata, popullsite e ketyre dy principatave flasin nje gjuhe krejt te ndryshme prej greqishtes. Pra kemi nje konfirmim qe vendasit apo banoret ishin me origjine shqiptare dhe flisnin nje gjuhe krejt te veçante, pra nje gjuhe te tyre dhe per respekt te ketyre popujve dy princat pranuan qe te shnderroheshin mbiemrat e tyre ne formen e gjuhes qe flitej prej ketyre popujve, pra ne shqip, ku i pari mbiemer prej Komneni shnderrohet ne Komeni sikurse Golemi dhe i dyti prej Duka ne Dukagjini. Nese ky dokument do te ishte autentik, atehere nuk do te kishim arsye te mos besonim qe principatat e para shqiptare lindin qe ne fillim te shekullit te 12 mbas eres sone. Fatkeqesisht, Miniati nuk na jep informacione lidhur me eruditin shkrimtar, te cilin ai e permend ne keta rreshta: “Per respekt te natyres se kesaj Mbreterie dhe te gjuhes se veçante, e cila eshte shume e ndryshme prej gjuhes greke, ndryshuan vendasit mbiemrat e tyre, sipas perdorimit te (gjuhes) vendit, e cila kjo gje i dha shkak nje eruditi shkrimtar te thoshte: Quapropter posteri Comneni, in Golemarum, & Cominorum mutato, & Ducarum in Duchaigni, nobiliori cognomento vocari voluere. Perkthim: Per kete arsye me mbas Komneni, ne Golemi, & Komeni ndryshuan; & Duka ne Dukagjini, mbiemer fisniku u kerkua te quhej”. Pra, nese do te provohej ky dokument, mund te hidhnim dhe mbronim tezen ku kemi te bejme me shtete te para feudale shqiptare, por sigurisht perbrenda Perandorise Bizantine. Pritja me teje deshire e shqiptareve kundrejt ketyre dy princave mund te justifikohet me faktin se tashme shqiptaret ishin nen trysnine jo vetem te bullgareve prej Lindjes, por edhe te sllaveve prej Veriut.