Dorian Koçi

Speciale/Faktet historike rreth origjinës së Ali Pashë Tepelenës dhe poema “Gjenealogjia e Ali Pashë Tepelenës”

Varianti i ngjarjeve apo gjenealogjisë së Ali Tepelenës që përshkruhet në poemë ngjan me variantin që dr. Holland jep në librin e vet për gjenealogjinë dhe origjinën e Ali Pashë Tepelenës, çka të shtyn të mendosh se ky variant ka qenë një variant popullor i përhapur ndër popullsinë që ka gjetur jehonë në këtë poemë, por edhe në veprën e dr. Holland, pasi ky i fundit të dhënat që citon nuk rezulton t’i ketë marrë nga vetë Ali Pasha por duke pyetur njerëz të ndryshëm të shtresave të ndryshme ku ai bujte ose e lidhte puna. Që në hyrje të poemës autori anonim pohon vitin 1682 si vit të rrethimit të Korfuzit, rrethim ku ka marrë pjesë edhe gjyshi i Ali Pashë Tepelenës i rënë shehid (dëshmor) në këtë luftë. Ky vit, në fakt, nuk i korrespondon të vërtetës historike, pasi si jepet me të drejtë nga burime të ndryshme, viti i rrethimit të Korfuzit në të cilin ka marrë pjesë gjyshi i Ali Pashë Tepelenës është viti 1716-1717.

Kjo ngjarje ka ndodhur në vitin 1716, ku besohet se Shën Spiridhoni me anë të një mrekullie shpëtoi Korfuzin. Otomanët rrethuan Korfuzin nga toka dhe deti. Ky rrethim zgjati nga 24 qershori deri më 11 gusht. Ushtarët armiq qenë të shumtë, rreth 50.000, të cilët i udhëhiqte Pizani. Banorët e Korfuzit kërkuan ndërmjetimin e Shën Spiridhonit, i cili u shfaq në të gdhirë të 11 gushtit 1716. Shën Spiridhoni mbante në dorën e djathtë një shpatë të zjarrtë. Papritmas në det filloi një furtunë e madhe, e cila i mbyti anijet armike.

Pukëvili shënon në faqet e para të veprës së tij “Histoire de la regenaration de la Grece” 1825, se Myftar Tepelena, i mbetur i vetëm në malin e Shën Salvadorit, ku e kishin vënë për të ruajtur sinjalet, u zu i gjallë e u var me urdhër të mareshalit De Schulenburg, gjerman pakëz i sertë, i cili në një rast të tillë nuk do të kishte mëshiruar as myftiun, me kaq pak respekt i shikonin aso kohe turqit. Si duket qartë nga ky pasazh me tone të paragjykimeve orientaliste ka një përpjekje për të ulur rëndësinë dhe pozitën e Myftar Tepelenës, pasi R. A. Davenport në librin e vet “The life of Ali Pasha of Tepeleni-Vezir of Epirus: surnamed Aslan, or the Lion” shënon se Myftari, për shkak të aftësive luftarake dhe kontributeve të tij të dalluara në fushën e betejës, mbërriti gjer në gradën e Pashait dhe komandoi një divizion turk në rrethimin e Korfuzit më 1716, ku u dallua dhe u bë i famshëm për trimërinë dhe kurajën e treguar. Në këtë betejë të njohur ai u vra, gjatë një sulmi të dëshpëruar mes të rrethuarve dhe garnizonit që mbronte kështjellën nën komandën e Kontit të njohur Schilenberg. Ai kishte kapërcyer rrethimet mbrojtëse të fortesës dhe ndërsa u jepte kurajë forcave të tij, ta ndiqnin atë, nga pas u godit për vdekje dhe po aty dha shpirt.

Pra, si shikohet, posti i gjyshit të Ali Pashë Tepelenës ka qenë një post drejtues dhe jo i një “roje të thjeshtë për të ruajtur sinjalet” si përpiqet ta tregojë Pukëvili, i cili ashtu si është tashmë e njohur ishte Filo Helenist dhe ushqente një simpati të shprehur ndaj popullsisë greke në rajon duke e konsideruar të shtypur e të përdhunuar që në kohën e Ali Pasha Tepelenës, ku pasardhësit fatzinj të helenëve mbushnin në atë kohë afër 300 vjet skllavëri dhe 25 shekujsh tradita historike, të ruajtura ndër vete, që po të mund t’i kujtonin për origjinën e tyre. Me pak fjalë për Pukëvilin, personi i Ali Pashë Tepelenës dhe klasa e tij shikoheshin dhe konsideroheshin si gardianë orientalë despotikë ndaj popullsisë greke, pavarësisht faktit që vetë elita greke e asaj kohe kishte një vlerësim tjetër pozitiv për Ali Pashën dhe mundësive që ai u kishte dhënë këtyre popullsive për t’u ringjallur dhe zhvilluar lirisht fenë, kulturën, dijen dhe gjuhën e tyre. Iluministi grek i fillimit të shekullit XIX në Janinë, Neofitos Dukas, shkruante se Ali Pasha Tepelenën e “dërgoi Zoti që të edukojë të këqijtë dhe të nderojë të mirët, të pakësojë të këqijat dhe të rrisë të mirat”. Në një rast tjetër Pukëvili shkruan se Aliu, që ka qejf të rrëfejë hodhësira nga jeta e vet, gjallërohet shumë kur flet për këtë lloj edukimi fillor: Nënës sime i detyrohem për gjithçka, më thoshte një ditë sepse im atë kur vdiq një vrimë më la dhe ca pak fusha. Udhëtari dhe diplomati anglez William Martin Leake, e vë në dyshim në këtë informacion ashtu si dhe njohuritë gjeografike, etnografike dhe topografike të botimeve të veprave të para të Pukëvilit. Vetë Z Pukëvil kurrë nuk i ka vizituar ato krahina para se të botohej libri i tij, kurse që atëherë ka ndenjur për disa vjet në Janinë si nënkonsull i përgjithshëm i Francës dhe prandaj që nga ajo kohë si çdo njeri tjetër, i cili ka qëndruar për një kohë të gjatë në një vend, duhet të ketë ndier se libri i vet është i papërshtatshëm për ta marrë si udhërrëfyes për topografinë e Epirit dhe krahinave përreth. Në lidhje me pretendimin se Ali Pasha kishte përfituar si trashëgim vetëm një, Leake shënon se “kasolle” sa për fjalën kasolle të përmendur në këtë ngjarje të vogël, mund të jetë dhënë për të zbukuruar historinë, por vështirë të jetë e drejtë, sepse stërgjyshat e Aliut kanë qenë zotur të Tepelenës për disa breza dhe i ati, Veliu, ka qenë pasha për shumë vjet përpara se të vdiste.

Interesant është fakti që në poemë përmendet posti si Vezir( pasha) por nuk jepet emri i tij Myftar. Në të kundërt, në gjenealogjinë që jepet, nuk përmendet as fakti i vrasjes së tij, por vetëm disfata dhe humbja e shpatës që merret dhe varet në kështjellë si shenjë e humbjes së betejës së tij. Më andej sipas poemës, pashai i syrgjynosur në Tepelenë martohet dhe lind një djalë që e quajnë Isa de ky i fundit lind një djalë që e quajnë Muço. Fjala duhet të jetë për Meço Huson (? -1714), për një nga paraardhësit e Ali Pasha Tepelenës, që arriti gradën e bylykbashit. Në fillim ai ishte komandant i një reparti luftëtarësh me pagesë dhe më vonë u bë aga i pasur, çaush jeniçerësh dhe komandant i kalasë së Tepelenës. Në vitet 1700-1704 u vu në krye të një lëvizje kryengritëse fshatare. Emri Isa për paraardhës të Ali Pasha Tepelenës nuk e hasim gjëkundi në burimet e kohës me përjashtim të Pukëvilit që e përmend si paraardhës të parë të tij që pat kaluar në Epir bashkë me hordhitë e Bajazit Ilderimit.

Gjithsesi, kjo e dhënë e Pukëvilit duhet marrë me rezervë, ashtu si dhe origjina aziatike e Ali pashë Tepelenës pasi shumë nga feudalët shqiptarë në kohërat e Perandorisë Otomane kishin dëshirë që ta lidhnin origjinën e tyre me familje fisnike turke. Shumica e udhëtarëve që vizituan Pashallëkun e Janinës dhe lanë vepra të shkruara për kontaktet e tyre me Ali Pashën pohojnë se paraardhësit e Ali Pashës ishin feudalë vendas të krishterë që ishin konvertuar në Islam ashtu si kishin bërë shumë të tjerë që i përkisnin a saj klase feudale. Ndonëse ka pasur edhe burime osmane/shqiptare që kanë konfirmuar origjinën aziatike të paraardhësve të Ali Pasha Tepelenës si është autori Ahmed Myfit, që është emri otoman i Myfit Bej Libohovës në veprën e vet të shkruar në osmanisht e të botuar në Kajro në 1903 “ Tepedenli Ali” ku shkruan se paraardhësi më i vjetër i njohur i Ali Pashës ishte një dervish Mevleli i quajtur Nazif që ishte me origjinë nga Kutahya në Azinë e Vogël, sërish autorë të mëvonshëm modern si Denis Skiotis në artikullin e tij “From Bandit to Pasha: The first steps in the rise to power of Ali of Tepelen 1750-1784” dëshmojnë se pavarësisht faktit e zvogëlimit të origjinës së tij nga biografët, ai ishte një anëtarët e klasës më të lartë të aristokracisë myslimane shqiptare. Jo vetëm ishin të dy babai dhe xhaxhai i tij pashallarë, por ata shërbyen dhe si guvernatorë të provincave në të njëjtën kohë. Në një raport të shkruar nga një grek i parësisë së Gjirokastrës për përdorim të Oborrit të Hapsburgëve, Aliu përshkruhej si një nga pasardhësit e një familje fisnike të Toskëve dhe nga të parat në Epir.

Në librin e Spiros Aravantinus “Historia e Ali Pashë Tepelenliut”, pavarësisht faktit që edhe ky autor i mëshon origjinës aziatike të familjes së Ali pasha Tepelenës, ka disa vargje origjinalë të këngëve popullore shqiptare të përkthyera në greqisht për paraardhësit e tij ku jepet rëndësia dhe roli që ata kishin në krahinë. Në to, këndohet Myftar Beu, si trim para se të niset në luftë, ku zonjat të veshura me të bardha dhe me të kuqe parashikojnë fatin e tij në betejë. Në tjetrën jepet, dialogu i tij me luftëtarët që mbrojnë fortesën e Korfuzit, ku thirrjeve të tij “dede djem të marrin kështjellën”, mbrojtësit i përgjigjeshin se “kështjella ka zot, Shën Spiridhonin”, mbrojtësin dhe patronin e qytetit.

Vargjet e poemës na japin një gjenealogji të tillë që fillon me Pashain e Vulës(Myftari, sipas analizës së mësipërme të aktivitetit të tij) -Isai-Muço (Meço Hyso)-Elmaz dhe Veliko-Ali,Shanica. Në këtë gjenealogji dhe linjë lineare të familjes së Ali Pashë Tepelenës, shikohet që ka një zhvendosje personash pasi Myftari, që në fakt ka qenë biri i Meço Hysos dhe jo ky i fundit i biri i Myftarit. Po kështu rrëfimi në poemë ka një rëndësi të veçantë pasi për herë të parë përmendet një vëlla i Velikos(Veliut), babait të Ali Pasha Tepelenës, Elmazi. Në të gjithë burimet e tjera gjejmë një linjë tjetër të afërmish të Aliut, që do të hyjnë në konflikt me njëra-tjetrën për të sunduar qytetin e Tepelenës dhe të ardhurat e patronazhit dhe mbrojtjes feudale që u jepnin fshatrave të krahinës së Rrëzës, Hormovës,Labovës, Leklit dhe Rendi. Traktatin i paqes që Ali Pasha lidhi me suliotët në 12 dhjetor 1803 na jep një të dhënë interesante për një paraardhës të tij që nuk përmendet në poemë por asgjëkund tjetër. Babai i Myftarit, është Saliu, një emër që Ali Pasha do t’ia vërë djalit të tij të tretë që e kish me një skllave gjeorgjiane.

Në poemë konflikti nuk fillon midis dy vëllezërve që jetojnë në harmoni, por pas vdekjes së Elmazit dhe Velikos(Veli). I pari është martuar me Kiurkën dhe ka dy fëmijë, kurse Veliko është martuar dy herë. Së pari me një grua që nuk i përmendet emri, me të cilën ka tre fëmijë, dy djem dhe një vajzë dhe pasi i vdes kjo grua martohet me Hankon, bijën e Zenel Beut të Konicës me të cilën lind dy fëmijë Alinë dhe Shanicën. Në fakt sipas Aravantinoit, gruaja e parë e Veli Pashës ishte një grua shqiptare nga fshati Bënçë i Tepelenës me të cilën ai pati katër fëmijë, dy djem dhe dy vajza. Djemtë quheshin Tahir Bej dhe Ismail Bej dhe vajzat Meriem dhe Aishe. E para u martua me një bej nga paria e Tepelenës, kurse e dyta u martua me Ismail bej Këlcyrën me të cilin pati dy djem dhe dy vajza. Vajza e madhe u martua me Isuf Beun e Dibrës kurse tjetra e quajtur Ismihe ishte gjyshja e Hysen Bej Këlcyrës (gjyshit të Ali Bej Këlcyrës). Këto martesa dhe krushqi tregojnë jo vetëm mentalitetin feudal të kohës, një praktikë e njohur kjo dhe në Perëndim, në rastin në fjalë për të krijuar miqësi që shtriheshin deri në veri të territoreve shqiptare(Dibër) por dhe peshën politike të familjes Meçohyse që hedh poshtë edhe njëherë tjetër hipotezat për një familje zotërinjsh të vegjël që kërcyen drejt pushtetit nëpërmjet kusarisë dhe brigandazhit.

Më tej autori rrëfen për Velikon se si bëhet pasha i Delvinës, një nga qendrat më të rëndësishme administrative të Epirit. Në këtë pikë poema hedh dritë mbi disa periudha të errëta të paraardhësve të Aliut, për të cilin të influencuar nga mesazhet orientaliste të jetës së tij në të shumtën e rasteve e kanë paraqitur si një brigand, hajdut të thjeshtë që u ngrit deri në majat e pushtetit otoman në Shqipëri.

Në fakt origjina e paraardhësve të tij ashtu si theksuam më lart përveçse ishte nga një familje fisnike nga “kryeqendra e Toskërisë, Tepelena”, kishte në mes të tyre njerëz që kishin bërë një karrierë administrative të shkëlqyer në pushtetin lokal të Epirit. Mustafa (Meço) Hyso, la pas dy djem, Myftar Beun dhe Beqir Beun. Ata, si të gjithë bejlerët myslimanë shqiptarë të një rangu më të ulët ose mesatar, ishin aktivë si udhëheqës brigand, por kjo gjë shpjegohet me arsyen se në shoqëri të tilla pothuajse anarkike si ishte ç’thurja e sistemit të Timarit në Perandorinë Otomane, bejlerët e vegjël nëse për të siguruar vetëm mbijetesën e tyre, mbanin një numër të madh luftëtarësh dhe përderisa të ardhurat e tyre nga pronat dhe bagëtia ishin të vogla, e vetmja mënyrë ti kompensonin ndjekësit e vet ishte ti udhëhiqte në fushata të suksesshme kundër fqinjëve.

Ky fakt është shumë i rëndësishëm për tu përmendur sepse në të shumtën e rasteve ka shërbyer si bazë nga kanë filluar edhe paragjykimet e tipit orientalist për Ali Pasha Tepelenën. Për të kuptuar më mirë epokën duhet të kuptojmë sesi ishte e organizuar shoqëria otomane e asaj kohe. Shoqëria otomane ishte e ndarë në dy klasa të rëndësishme, ushtria (askeri) dhe reaya. Në klasën e parë përfshiheshin grupet të cilat shteti i ngarkonte me detyra administrative dhe ushtarake. Anëtarët e asaj klase paguheshin nga Thesari i shtetit, nuk merreshin me prodhimin e të mirave bujqësore dhe ishin të përjashtuar nga taksat. Klasa e dytë i përkiste çdo njeri që administrohej e qeverisej nga shteti: të gjithë fshatarët dhe taksapaguesit e tjerë pa dallim se çfarë besimi fetar i përkisnin.

Sigurisht që kjo klasë feudale sa herë që Perandoria Otomane ishte në zgjerim e sipër ishte një nga klasat më aktive por dhe më përfituesja pasi shpesh herë sa herë që ndahej plaçka e luftës, bëhej pronare në sipërfaqe të mëdha toke dhe të mirash materiale. Mirëpo në momentin kur pushtimet e Perandorisë ishin ndalur e për më tepër ajo kish filluar të humbiste edhe territore, sistemi i timarit ishte ç’thurur dhe anarkia feudale po lulëzonte kishte filluar të ndjeheshin pasojat brenda vetë njësive administrative ndarëse të Perandorisë. Një nga elementët fondamental të administratës otomane ishte ligji Islamik, sipas të cilit bota ishte e ndarë në dy zona, në njërën ku Myslimanët banonin dhe në tjetrën ku Lufta e Shenjtë kundër të pabesëve ishte ndalur. Ishte detyra e Sulltanit për të zgjeruar sovranitetin islamik në masën më të madhe të mundshme. Gjithsesi, kur një provincë dorëzohej vullnetarisht dhe pa rezistencë, banorët lejoheshin të mbanin e ushtronin besimin e tyre fetar, traditat dhe doket nën udhëheqjen e hierarkisë së tyre kishtare.

Në kushtet e shthurjes feudale dhe dekompozimit të autoritetit të pushtetit qendror në shekullin XVII-XVIII kuptohet lehtë që rolin e Sulltanit dhe qeverisë qendrore filluan ta luajnë feudalët e mëdhenj lokalë që shpesh herë Luftën e Shenjtë në pamundësi për ta shtrirë në toka e territore të reja e shtrinin në krahina të afërta me besim tjetër fetar. Kjo është dhe një nga arsyet që gjatë kësaj periudhe kemi një sërë reprezaljesh dhe shkatërrimesh të qendrave të krishtera ortodokse në jug të Shqipërisë si Voskopoja, Vithkuqi, Hormova etj.

Një aspekt tjetër që influencoi në prishjen dhe rrënimin e këtyre qendrave ishte dhe zhvillimi luftërave ruso-turke. Deri atëherë, të krishterët që i përkisnin Kishës Lindore, Ortodoksisë ishin parë me sy të mirë si nënshtetas besnikë të Perandorisë që lejoheshin të ushtronin lirisht të drejtat e tyre fetare dhe për më tepër aktivitetin e tyre tregtar e artizanal. Në kushtet kur shoqëria otomane si e pamë më lart vlerësonte më tepër njerëzit e klasës administrative, rolin e artizanëve dhe tregtarëve kryesisht ishte okupuar nga elementi i krishterë në perandori. Mirëpo, pas daljes së Rusisë si një fuqi e madhe në teatrin botëror dhe ambicies së saj për të krijuar probleme në prapavijat e armikut të saj, popullsitë ortodokse filluan të vështrohen me të njëjtën sy si ishin parë popullsitë katolike që në fillimet e shtrirjes së pushtetit të Perandorisë Otomane në Ballkan, si aleatë të natyrshëm të Venedikut dhe Austrisë. Kjo është dhe një nga arsyet që në jug të Shqipërisë, fundi i shekullit XVII dhe fillimi i shekullit XVIII, karakterizohet nga kthime në masë në Islam të popullsisë vendase si rezultat i presioni të pushtetit feudal lokal dhe me heshtjen dhe miratimin e pushtetit qendror.

Në fillimin e shekullit XVIII, Epiri qeverisej nga tre pashallarë, qendrat e të cilëve ishin në Janinë, Delvinë dhe Paramithi… Deri në atë kohë politika e Portës së Lartë kishte inkurajuar “armatolët” grekë(një lloj xhandarmërie kristiane e njohur zyrtarisht nga qeveria turke) me qëllim t’i përmbante myslimanët shqetësues shqiptarë brenda një farë caku, por pas Paqes së Beogradit, e cila u nënshkrua midis Rusisë dhe Turqisë në 1739 politika e kundërt e uljes së numrit të armatolive, të cilët dyshoheshin jo pa të drejtë që favorizonin planet ruse, u ndoq në mënyrë të vazhdueshme. Për të shkatërruar këtë lloj milicie kristiane, sulltanët në vitin 1740, hoqën dorë nga praktika e vjetër e Portës, për të mos emëruar një bej shqiptar në rangun e pashait në vendin e tij të origjinës.

Pikërisht, kjo është koha kur klasa feudale shqiptare fillon dhe fiton një lidhje më të ngushtë lokale dhe me territorin që zotëron duke shënjuar kështu fillimet e një nga elementëve të protonacionalizmit në rajon. Në të njëjtën kohë ajo fillon dhe bëhet dhe më arrogante ndaj popullsisë që qeveris, sidomos ndaj asaj të krishterë pasi shpesh herë synimet ekspansioniste për të zgjeruar territore hasnin në qëndresa të guximshme të popullsive të krishtera të formuara dhe qeverisura si venome dhe me një autonomi të theksuar ndaj pushtetit qendror. Rastet e luftërave të vazhdueshme të sulit, Himarës, Mirditës me feudalë shqiptarë të fuqishëm si Ali pashë Tepelena ose Bushatllintë në Shkodër por dhe fati i keq i shkatërrimit të Hormovës, Vithkuqit, e Voskopojës janë disa tablo që ilustrojnë këto konflikte feudale që patën jehonë deri vonë në përpjekjet e elitë shqiptare për të formuar kombin shqiptar. Dhuna feudale e ushtruar gjatë kësaj kohe dhe që ka pasur jehonë deri dhe në shtypin e Rilindjes Kombëtare në debatet mes Konicës dhe Asdrenit për oxhaqet shqiptare bazohej në një fakt të thjeshtë se për administratorin e pangopur dhe të padrejtë të Perandorisë sigurisht që ishte më e lehtë që të ushtronte një dhunë të tillë ndaj një të krishteri sesa një myslimani. E në mënyrë të veçantë ndaj atyre të krishterëve për të cilët është dyshuar që kanë ushtruar tradhti(spiunazh) me Venedikun, Austrinë apo me Rusinë ose që ishin pjesëmarrës në komplote të ndryshme kryengritëse si ishte rasti i ardhjes së flotës ruse të udhëhequr nga Orlovi në vitin 1776 në detin Mesdhe dhe ishujt grekë.

Në poemë përmendet se Veliko Beu, babai i Ali pashë Tepelenës emërohet pasha i Delvinës, një nga qendrave më të rëndësishme administrative të pushtetit otoman në jug të Shqipërisë. Në fakt kronika historike dëshmon se fillimisht në një post të tillë u emërua kushëri i parë i Veliko Beut, Islam Beu, si mir-i miran (Pasha me dy tuje) dhe mytesarif i Delvinës. Por sundimi i ashpër i Islam Pashës dhe taksimi i tepërt çoi në përsëritjen e ankesave nga banorët e shtypur të Sanxhakut të Delvinës, të mbështetur edhe nga kadiu(gjykatësi) lokal dhe për këtë arsye ai u hoq nga ai post pas pak muajsh.

Mirëpo ky zhvillim politik që në poemë përshkruhet si një periudhë qetësie dhe gëzimi midis dy degëve të fisit Muçohyso, ku Elmazi i gëzohet emërimit të Velikos dhe vdes nga gëzimi që i vëllai tij bëhet pasha, nuk i përgjigjet realitetit historik. Ashtu si kemi gabime dhe në emër (Elmaz për Islam) dhe në afërsinë gjinore midis Velikos dhe Elmazit(vëllezër, në fakt kushërinj të parë) po kështu poema kapërcen një periudhë tre vjeçare në të cilën pas shkarkimit të Islam beut nga posti i mytesarifit të sanxhakut të Delvinës, shpërthen dhe konflikti i përgjakshëm midis dy degëve të familjes për të dominuar në influencë në rajon. Ky, konflikt i egër që të kujton konfliktet e shtëpisë së vjetër të Artridëve në mitologjinë greke kulminon në sulmin e shpejtë të Veli Beut, në verë të vitit 1759 kundër Islam Pashës, të cilin ai e vrau dhe rezidencën feudale ia dogji pasi i rrëmbeu të gjitha pronat. Në tetor të vitit 1762 pushteti i Veli Beut u njoh nga Porta dhe ai, njëlloj si kushëriri i tij më herët u emërua mir-i-miran dhe u caktua në postin e mytesarifit të Delvinës. Mirëpo sundimi i tij mbi sanxhakun e Delvinës ishte akoma dhe më i shkurtër se i kushëririt të tij dhe duket se ai vdiq menjëherë pasi e kish marrë këtë post dhe pas vdekjes së tij, fqinjët grabitqar duket se uzurpuan pjesën më të madhe të tokave dhe pasurisë së tij.

Analet historike nuk na e japin arsyen e vdekjes së Veliko Pashës, kurse në poemë prendohet se ai u helmua nga qytetarët e Delvinës. Vërtetësia e këtij informacioni nuk mund të verifikohet por nëse e marrim për të vërtetë faktin që kjo poemë ashtu si dhe “Ali Pashaida” transmeton fakte të vërteta, në këtë rast poema mund të shërbejë si një poemë dokumentare edhe pse shpesh herë të tjera sjell informacion të cunguar përsa i përket realitetit. Kështu, konflikti midis dy degëve të familjes Meçohyse në poemë jepet pas vdekjes së Velikos dhe Elmazit ndërsa si u theksua më lart ai kish filluar që në gjallje të Veliko Beut, babait të Ali Pashë Tepelenës. Të dhënat historike të familjes së Ali Pashës tregojnë se ajo nuk ishte një familje e thjeshtë shqiptare ku papritur ky i fundit nis e bën karrierë të fuqishme, por një familje me zë dhe influencë e aristrokracisë toske në jug të Shqipërisë që administronte një pjesë të rëndësishme të territorit. Pjesëtarët e këtyre familjeve merrnin edukim formal mbi bazat e besimit fetar, artin e të qeverisurit në gjuhën turke dhe greke.

Përveç linjës atërore që sqaruam më lart, Ali Pasha Tepelena nga ana e së ëmës rridhte sërish nga një nga familjet më aristokratike të Toskërisë e Jugut të Shqipërisë. E ëma e Aliut, Esmihan Hanëmi (Hanko) që shfaqet si personazh në poemë ishte e bija e Zenel Beut të Konicës, feudalit më të fuqishëm shqiptar të asaj zone. Veliu u lidh fort me familjet më të rëndësishme të vendit nëpërmjet beut të Konicës, me vajzën e të cilit Veli Beu qe martuar. Edhe pse Aravatinos në librin e vet për Ali Pashën përmend faktin se dera e Konicave ishte pasardhëse e Kastriotëve, ky fakt nuk i qëndron vërtetësisë historike, madje Faik Konica, një nga pasardhësit më brilant të kësaj dere e mohon këtë fakt duke thënë se një stërgjyshi im i quajtur Mehmet Pasha, i cili rronte në kohë të dëgjuar dhe nuk është çudi që, pas pakë brezash, populli ta ketë përzier me Skënderbenë.

Analet historike dëshmojnë se dera e Konicajve njihej ndryshe edhe si dera e Zenelbejllinjve në emër të Zenel Beut, nipit të Mehmet Pashës, i përmendur për pasurinë dhe jetën e shkëlqyer që rronte. Zenel Beu nga martesa me motrën e Kurt Pasha Beratit, pati një bijë dhe një bir. E bija u martua me Veli Bej Tepelenën dhe lindi Alinë. Ky detaj i lidhjes familjare të Ali Pasha Tepelenës me Kurt Pashën e Beratit është shumë i rëndësishëm pasi tregon sërish statusin e rankut të familjes së Ali Pasha Tepelenës, si një prej familjeve aristokratike toske që nuk u gjend rastësisht në qendër të ngjarjeve që përcaktuan fatin vetëqevërisës të Epirit për më tepër se 35 vjet si tentojnë shpesh herë ta përshkruajnë burime të ndryshme të letërsisë së udhëtimeve, të cilat në të shumtën e rasteve ë tepër janë kujdesur të përcjellin historitë lokale të Epirit me një këndvështrim orientalist sesa i përgjigjen realitetit.

Ngjarjet në poemë na e prezantojnë Hankon, të ëmën e Ali Pashës që mbetet e ve, si një person që kryen një krim duke helmuar dy fëmijët e gjetur nga martesa e parë e Veli Beut. Autori në dallim nga autorët e tjerë që kanë shkruar për këtë periudhë të jetës të Ali pashës por edhe për të ëmën e tij duke e portretizuar si një demon të vërtetë, thjesht e përcjell ngjarjen si një veprim i detyruar për të shmangur rrezikun që i kanoset. Nisur nga ky fakt, duket që poema transmeton dhe përçon frymën e anarkisë feudale ku ruajtja e pushtetit me çdo kusht ishte një përparësi kryesore mbi të gjitha arsyet e tjera. Aliu i mbetur jetim i detyrohet shumë karakterit dhe fortë dhe guximtar të kësaj gruaje që nuk do të kursejë asgjë për ti siguruar famë, lavdi dhe karrierë birit të saj. Kur ri kujtonte ngjarjet e shkuara në moshë të madhe, Ali Pasha shpesh deklaronte se ai i detyrohej për të gjitha nënës së vet, e cila e rriti dhe e bëri atë “ burrë dhe pasha”. Unë i detyrohem shumë asaj-i pat thënë ai njëherë konsullit francez Pukëvilit, për shumë gjëra nënës time, sepse pas vdekjes së babait ne nuk trashëguam asgjë më tepër veç pak streme tokë dhe disa kafshë. Edhe sot më djeg malli të dëgjoj këshillat e saj. Ajo dy herë sakrifikoi për fatin e jetës sime; së pari që më bëri burrë dhe së dyti që më bëri Vezir. Imagjinata e saj zbulonte përpara meje sekretet që do ti kishte e ardhmja ime. Aso kohe Tepelena nuk përfaqësonte asgjë për mua, veçsa thjesht vendin ku pata lindur, prej nga unë duhet të lëshohesha në sulme mbi gjahun që tanimë ishte konturuar në idetë e mia. Nuk ëndërroja dhe as mendoja për gjë tjetër veçse për barot, pasuri, pallate, dhe me një fjalë për ato që me kalimin e kohës i realizova dhe ato që synoj të realizoj, sepse në pikën ku kam arritur, dalloj se nuk është maja e llogarive të mia.

E citojmë të gjithë këtë pasazh për fëmijërinë dhe rolin e së ëmës së tij në pjekurinë dhe ambiciet për të ngjitur majat e pushtetit pasi shpesh herë është bërë objekt spekulimi. Autorë të ndryshëm janë munduar kinse të depërtojnë në natyrën e veprimeve të Ali Pashë Tepelenës duke emetuar një histori tipike orientaliste për karrierën e tij. Aliu paraqitet si imoral dhe i ulët, absolutisht i pamëshirshëm dhe hakmarrës. Historia e ngjitjes së tij të shpejtë në pushtet, nga një pinjoll i një familje të mugët pseudo-fisnike të një fshati shqiptar në sundimtar të një pashallëku të gjerë dhe fort të pasur, rrëfehet si një seri e pafund mizorish, mashtrimesh dhe veprash kriminale.

Në të gjitha historitë anekdotike që tregohen për Aliun një rol të rëndësishëm luan ambicia e Hankos, egërsia dhe dëshira e madhe e saj për tu hakmarrë, çka shkakton drama të mëdha njerëzore si ato të Hormovës dhe Kardhiqit. Fëmiria e vështirë e Ali pashës i mbetur jetim rreth moshën12-13 vjeç, dëshirës dhe mënyrave të tij për tu përkujdesur për familjen, të ëmën dhe të motrën në një ambient të vështirë feudal ku lulëzonte anarkia dhe dhuna nuk shikohen si përpjekje pozitive por si një konglomerat ndjesish negative të tradhtive, intrigave dhe imoraliteti. Tradhtitë e Aliut janë parë nga të gjithë autorët, jo si një përpjekje psikologjike ndaj një fëmijërie të vështirë dhe brutale, por si një imperativ biologjik, rezultat i paevitueshëm i edukimit të tij. Sipas këtij interpretimi, thelbi i vërtetë i orientalit karakterizohet nga një shthurje e trashëgueshme, sikur të ishte ndonjë karakteristikë fizike, etnike apo racore.

Përgjithësisht këtë lloj mizorie dhe tradhtie të gjithë autorët ia veshin trashëgimisë së tij nga e ëma ku pothuajse në gjithë veprat për Ali Pashën, asaj i kushtohen pasazhe të veçanta. Madje dhe autorë që flasin me admirim për Ali Pashën ose nuk paragjykojnë sundimin e tij të ashpër si Hobhausi, kur vjen rasti për të folur për të ëmën e tij e portretizojnë atë si një simbol të një egërsie të pashoq. E ëma, Hankoja u bë strumbullari i i gjithë të ardhmes së tij dhe duket se bashkë me qumështin, ka thithur dhe prirjen drejt mizorisë dhe egërsisë. Ky paragjykim dhe stereotip rreth Hankos nuk u shua as dhe një shekull më vonë kur si vëren me të drejtë studiuesja Katherin Flemming në veprën e vet “Bonaparti Mysliman”, shkrimtarë si William Plomer në veprën e vet “Diamandi i Epirit” shkruan se ajo(Hanko) kishte një ndikim shumë të fortë mbi ta (Aliun dhe Shanishanë) dhe bashkë me qumështin u mëkoi dhe ambicien, babëzinë dhe urrejtjen.

Mirëpo pavarësisht këtyre stereotipave që mbizotërojnë në monografitë dhe studimet për Ali Pashën, figura e Hankos në poemë çuditërisht jepet me tone neutrale. Autori anonim nuk përshkruan asnjë qortim për veprimet e saj ndaj dy fëmijëve të gjetur që i helmon por as në ngjarjet e shumë përfolura të Hormovës. Ky neutralitet në rrëfim dhe në ton i jep një veçanti poemës në dallim nga udhëtarët e huaj që botuan librat e udhëtimit që përcollën më tepër një situatë me ngjyrime të forta të paragjykimeve për Tjetrin sesa rrëfime që i përgjigjeshin realitetit.