Kuvend letrash me miqtë, letërkëmbimi i pasur i Mustafa Merlikës-Kruja, i përfshirë në katër vëllime, jep dimensionin jo vetëm të këtij personaliteti, por dokumenton e zbardh shumë anë të errëta të historisë sonë në periudhën më delikate, para dhe pas Luftës së Dytë Botërore, kur pushtetin e morën komunistët. Janë 11 vjet letërkëmbim me fratin pukjan që e gjeti firmëtarin krutan në një gjendje të vështirë shpirtërore “pa familje, por me uzdajë se nji ditë e shoh, veçse pa miq përgjithmonë”

Në vëllimin e katërt të serisë së letërkëmbimeve të Mustafa Krujës me miq e bashkëpunëtorë, personalitete të jetës politike e kulturore të Shqipërisë të fushave të ndryshme, të botuara nga “OMSCA-1”, ky konsiderohet më i ploti e ndoshta më interesanti për lexuesin, mbasi paraqet një letërkëmbim mes dy personalitetesh krejt të ndryshëm nga mosha e nga formimi, por me një ndihmesë të çmuar në kulturën kombëtare që, nëpërmjet bisedës së tyre letërore, marrin në shqyrtim e ftillojnë ndodhi e tema të ndryshme të historisë shqiptare të gjysmës së parë të shekullit të shkuar. Njëri ishte një protagonist i jetës politike, por edhe i asaj kulturore, njëri nga firmëtarët e Dokumentit të Pavarësisë, pjesëmarrës në shumicën e ngjarjeve që shënuan historinë e shtetit shqiptar në tridhjetë vitet e para të qenies së tij. Tjetri ishte një frat françeskan, një ish-mësues historie në liceun “Illyricum”, që e kishte bërë hulumtimin e kësaj lënde qëllimin kryesor të jetës së tij, krahas atij të shërbyesit të fesë.
I ndante një ndryshim moshe prej njëzet vitesh, por i bashkonte dëshira e studimit të thellë, dashuria për vendin e tyre, ngulmimi në kërkimin e së vërtetës historike, shpresa, e mbetur vetëm në kufijtë e termit, për të parë një Shqipëri demokratike e dinjitoze. Letërkëmbimi filloi një ditë prilli të vitit 1947, kur Atë Paulini, që jetonte në Bolzano, në një kuvend ku kryente detyrën e meshtarit, merr vesh se në Ortisei, një lokalitet turistik i Trentinos, një nga vendet më të bukura të Italisë, banonte Mustafa Kruja, një emër i njohur i jetës shqiptare. Vendos t’i shkruajë për të vendosur një lidhje me të.
“Letra e fratit pukian e gjeti firmëtarin krutan në një gjendje të vështirë shpirtërore “pa familje, por me uzdajë se nji ditë e shoh, veçse pa miq përgjithmonë. Një letërkëmbim 11 vjeçar nga vënde e kontinente të ndryshme, gjithmonë duke u bërë më i ngrohtë, më i hapur, mes dy përfaqësuesish brezash të ndryshëm, që i lidhte jo vetëm fati i përbashkët i të mërguarit politik, por edhe dhimbja e përbashkët për fatin e Atdheut, të cilit i kushtojnë frytin e mundit të mendjeve të tyre në studimet e vazhdueshme për historinë e tij”, – shkruan trashëgimtari i Krujës, Eugjen Merlika. Këto letra bëjnë pjesë në vëllimin e katërt, ku letërkëmbimi i pasur i Mustafa Merlikës-Kruja, i përfshirë në katër vëllime, jep dimensionin jo vetëm të këtij personaliteti, por dokumenton e zbardh shumë anë të errëta të historisë sonë në periudhën më delikate, para dhe pas Luftës së Dytë Botërore, kur pushtetin e morën komunistët. Gazeta “Standard”, me të drejtat e botimit nga “OMSCA-1”, vijon ciklin e publikimit të disa letrave të rralla, me personalitete të politikës e të kulturës. Edhe pse letërkëmbim, ajo që çmohet në to është sqima e dijes, sikur këta të ishin artikuj të publikuar për lexues, e jo mes vetes. Ndoshta kjo ishte një projekt-perspektivë e Krujës, gjë që ia impononte çdo letërkëmbyesi, si në këtë rast, duke na dhënë një shkollë të mendimit.

Graz, me 27 Kallnduer 55

Shum i dashuni Mik,
Më rá në dorë me kohë letra e Jote, megjithse adresa ishte kenë jo taman precize. Ju kishit pasë vû nën Graz, ITALIA, në vend qi me vû AUSTRIA. Sido kjoftë posta Italjane duket ka njerz qi e njofin gjeografín mirë e e kanë dijtë se Graz-i nuk ndodhet në Italí, por n’Austrí.
Tash po kalojm te pyetjet. E po nisim me pergjegjen tande mbî shkollat shqipe.
Tue më folë per Historín e Skenderbeut të Neim Frashërit, thoni këto fjalë: “Grekët u nxituen me i a raportuem fill e per pê Sulltanit”. Po a nuk paska pasë qeverija tyrke njerzt e vet në Shqipní a në Stambollë, qi me i raportue mbî shka ndodhte në Shqipní ase nder Shqiptarë? Prap mâ poshtë, kur bâni krahasimin ndermjet Neimit e Fishtës, shtoni kto fjalë: “… Ndersá shkrimet e Neim Frasherit me shokë ka pasun kush me t’i raportuem e me komentime të rafinueme, ato të kokave të rânda si Fishta me shokë, jo!” Po si kjo punë? Pse nuk ka pasë kush t’i komentojë shkrimet e Fishtës, por vetem ato të Frashërit? Athue pse Fishta ka shkrue mâ vonë, në nji kohë kúr Grekët nuk kishin a nuk mujshin me raportuem e me komentuem gjâ? Ky tfillim i yti nuk m’ âsht krejt i kjartë. E mandej a ka pasë edhe shum tjerë në jugë qi kanë shkrue kundra Tyrkís? Mue perherë më bindë puna e Frasherit, qi ndonse kishte fén e pushtuesit, gjithnji ndien patriotisht. Mesá e dij vetë, ai âsht kenë begtashí, me gjithkëta krejt kjartë nuk e kam nder mend spjegimin e ksaj gjâje. Un e shof krejt të natyrshme, qi shumica e Shqiptarëve, qi ishin musulmanë, mos t’a ndiejshin aspak vedin si Shqiptarë, por mâ fort si Tyrkoshakë. Këtu mue nuk më mbushet mendja se nuk ka kenë më të parin vênd ndjesia fetare per kta musulman. Aj zotnija, per të cilin të pyeta heren tjeter, pat shkrue këto fjalë: “In Albania l’interesse nazionale è sempre andato avanti alle considerazioni religiose”. Kështû si e pohon zotnija, un nuk e besoj. Me arsye thoni Ju në leter se “interesë kombtare” Shqiptarët s’e kuptojnë as sot. Ju veç doni me thânë e e thoni se “istinkti racjal” ka qênë mâ i fortë se ndjesia fetare”. Mue më duket se edhe ktë istinktin racjal, qi gjojà e paskan pasë Shqiptarët, e kanë çpikë mâ vonë intelektualët t’onë. Në historín moderne të Shqipnís, po e thrrasim në perjudhën e Risorgimento-s (1878 e tektej) un hjeki fort keq e endè nuk mrrij me i rá mbë tê se deri kû mrrin ky instinkti racjal (ase patriotizmi, po e thrras vetë ase thirre si të duesh). Due të tham se Shqiptarët mâ fort u shtŷn e u terhoqen prej qeverive tjera (Austrí, Italí e tjera) se sá filluen ndoj gjâ vetvetiut. Un me doemos nuk due me u a hjekë meritimin Shqiptarvet, por vetëm nuk dij ené me e gjetë at vizën e kufînit. Nji Mazzin ose nji Garibald, nji asi njerzish qi punojn krejt të pavarun prej shtetit ose prej qeverisë, un hjeki fort keq me e diktue nder Shqyptarë. Un jam i prirun të pohoj qi Shqiptarët i ka vû deri tash nji i huej perpara, se ata prej vetvedit fort pak kanë bâ per atdhé. Ktu ndoshta jam kah shtyhem teper, por as në kohë të Ligës së Prizrendit nuk âsht krejt e sugurtë e e kjartë a thue kje Tyrkija qi e shtyni akcjonin e kësaj Lige apor kjen Shqiptarët, qi krejt mendsh së veta, i a filluen. Si po e shef këtu vetë nuk jam krejt në rrugen e kjartë. Mbasi duel Shqipnija në vedi, at herë po kanë fillue me dalë asi Patriotësh, qi ndoshta janë kenë t’edukuem nder shkolla per nji patriotizem të pamvarshem. Shembulli qi më bieni Ju per Neim Frasherin, vetem kete qi e mbaj mjaft të fortë. Ky gjojà paska shkrue e paska punue kundra Tyrkís krejt mendsh së veta. E a ka pasë edhe tjerë si ky? A njimend ka nisë krejt në koken e tyne kjo punë? Nuk âsht kurrkush prej së huejësh, qi u ka frŷ në vesh? Me këta un s’due me thânë se ata, qi janë kenë frymzuem prej të huejit, mos të jenë kenë patriotë të mirë e të panjollë. Due vetem të tham se gati – gati më duket se Shqiptarët ishin endè të papjekun e të thuesh nuk mund i a mrrijshin nji patriotizmi aq të naltë. Per këto herezít e mija, qi po të shkruej sonte, pres nji controbattuta të fortë.
Tashti m’ intereson me të pyetë edhe nji herë mbi Esat Pashen. Megjithse i kam shfletsue gati krejt aktet e shtypuna mbas luftës së parë prej Ministrís gjermane të Jashtme, deri tash endè nuk kam mërrijtë me i rá mbë tê se kush e shtyni e me kê kje i lidhun Esati në rrethimin e Shkodres. 53 blêjt e kolekcionit të Ministrís së Jashtme gjermane, si të thásh, jo vetëm i kam shfletsue, por edhe kam kopjue deri tash mâ se njimijë faqe të protokollit (me makinë shkrimit); gjithshka shkruhet këtu mbi Shqipní e mbi shtete t’aferme ase qi në nji mndyrë a në nji tjeter interesojnë Shqipnín. Ky kolekcion i akteve të ministrís gjermane fillon prej 1871 e mrrin deri në fillimin e luftës 1914. Ky kje i pari kolekcion qi u botue; mâ vonë edhe shtetet tjera imituen ministrín gjermane e i botuen aktet e tyne. Ekzistojnë aktet e botueme prej Hinglizvet (gjindet edhe perkthimi gjermanisht per këto), e prej Francezvet, prej Belgjvet e tre blêj edhe prej Serbëvet. Italjant nuk kanë publikue endè gjâ. Po kje se gjithkund janë prû njashtu si janë prû në kohen e Wiedit me perfaqsuesin e tyne Aliottin, at herë e kuptoj se nuk kanë me pasë sŷ e faqe me i çpallë aktet ndonjiherë. Por kaluem pertej shka deshta me të pyetë.
Esati a e trathtoi a jo Shqypnín në Shkodren e rrethueme? A e thei a jo Mal’i Zí (Rusija dietro le quinte) me pare? A kje Esati qi shtini me vrá Hasan Rizán, pse ky dote me çpallë Shqipnín me ngrehjen e flamurit në kalá të Shkodres? Të gjitha kto gjana nuk i kam gjetë ashtu me pergjegje të kjartë, si kishem me dishrue vetë.
Se Esati ka kenë nji derbeder, e thonë dokumentat e publikueme prej Gjermanvet teper kjartë. Kta dokumenta gjermanë i kam fort në hater, pse janë shum mâ neutralë se sá munden me kenë ata t’Austrijakvet (harrova me të thânë se edhe qeverija austrijake, edhe kjo mbas gjermanvet – ka publikue aktet e veta; janë 8 blêj, ka njimijë faqe seicili, por fillojn vetem me 1908 e marojn me 1914), të cilët në çashtjen shqiptare ishin t’interesuem direkt e prandej ndoshta jo gjithmonë neutralë sa duhet. Kam kalue të thuesh 7 muej deri tash – i a kam fillue nder dittë e para të korrikut – qi kam nder duer dokumentat gjermanë, por jam lodhë sa s’ka me ta. Duhet njeri me rrnue 200-300 vjet, per me pasë kohë me i lexue të paren herë, me i kopjue mandej me makinë e prap edhe nji herë e i lexue, për të pá e per të qortue gabimet. Me dokumentat gjermanë i a kam mrrijtë me e krye ket punë, por sá per tjerë, veç Zoti e bâftë mirë! Prap e provova vjet me trokllue nder dyer të personaliteteve shqiptare të Romës, për me pasë ndoj ndihmë per ket gjâ. Por kot e njimijë herë kot! Per çdo faqe qi kopjohet shkojn këtu 3 shilinga, qi bâjnë 75 lira. E njeri nuk mundet me i shkrue vetë mija e mija faqesh. Vetem ajo e Gjermanvet ka hanger deri tash njimí faqe. E kush e din sa han ajo e autrijakvet. Por ato nuk do të fillohen kurr prej meje. Ishalla ndonji i ri del, qi ka nji fije zéll e qi edhe merr ndokund mjete e mundet me shkrue e me u lanë me shkrue prej të tjervet.
M’a spjego prá ket punen e Esatit sá mâ mirë qi të dijsh ase më difto se ku mundem me gjetë provë të sugurta se ky kje krejt i lidhun me slav e se këta e perdoren per qellimet e tyne djabolike, qi me shtî Shkodrën në dorë.
Do të kishem edhe shum pyetje per të bâ, por po janë aq shum, sá nuk po mundem mâ me vazhdue, pse krejt i lodhun me shka shkrova. Si âsht puna e atij Mikut t’onë? Kerçiku më thotë se kje tue dekë e Ti nuk më thue kurrgjâ në leter. Më vjen keq e ishalla ka me u shndoshë prap e ka me i rá në dorë ajo letra e eme e permendun, qi i kam pasë shkrue para tri vjetvet. A u bjen nder mend, qi më ké pasë dergue nji herë nji copë tedeshke të marrun prej arkivit të Tij? Por nuk âsht kenë firmuem prej kurrkujt. A mund të dihet origjina e atij shkrimi qi më pate pasë dergue aso here?
Shum shndet e të mira e më pergjegj sá mâ parë.

I yti nga zemra
P. P. Margjokaj O.F.M.