(Rreth librit me intervista “BISEDA NË PARIS”)

Arta MARKU

Pasi malësori kishte kaluar një natë me një shtojzovalle, edhe pse kishte marrë “urdhrin” se duhej të heshtte, nuk i rezistoi dot nxitjes për të rrëfyer. Zbuloi gjithçka kishte përjetuar, se nuk mundi ta ndrynte brenda vetes shijen magjike. Rezultati: u ndëshkua. Nuk mundi të rishijonte… Pak a shumë kjo është historia (apo legjenda) që rrëfen Ismail Kadare tek vendos të shkruajë një nga tekstet më interesante të tij “Ftesë në studio”. Kërkon të thotë nëpërmjet kësaj se muza me të cilën komunikon mbrëmjeve në qetësinë e studios së tij të punës, nuk dëshiron të “përgojohet”. Përndryshe ikën, së bashku me magjinë apo magjepsjen me të cilin moleps hapësirën ku rri fshehur. E pra studioja e shkrimtarit, jo thjesht ajo që të kap syri përtej dyerve të mbyllura të dhomave mbushur ding me libra, përbën një lloj magjie. Fantazmat që enden aty, kanë veç një të zgjedhur, me të cilin duan të komunikojnë, të japin e të marrin: shkrimtarin. Të tjerët nuk preferojnë t’i qasin. Kurse këta të tjerë, përpëliten mes kureshtjes së ndezur, gjithnjë në përpjekje për ta shuar edhe pse, ka të ngjarë, nuk do të munden kurrë ta kapin thelbin e atij laboratori, ku nuk bëhet fjalë për përzierje lëngjesh a elementësh materialë. Kimia është tjetërkund, e pakapshme, e paprekshme, e pamaterializuar. Prandaj, magjia mbetet përjetësisht e tillë.

*

Lexuesit nuk mund ta shuajnë dot kureshtjen, të paktën jo deri në fund. Librat janë një fasadë, përtej të cilës pakkush e di se çfarë ka. Gazetarët sakaq përpiqen të zbulojnë diçka. Kureshtjendjellur, këta më pak se kushdo, janë të interesuar t’i lenë të kyçura kanatet e puthitura të studiove të shkrimtarëve edhe pse, këta të fundit rrëshqasin, rreken t’u ikin zbuluesve të misterit të tyre, si peshqit e fundujit u ikin duarsh eksplotarorëve me veshje polumbarësh… Por në fund diçka del, e rrahur nga rrezet e diellit.

Cilët janë shkrimtarët? Përse janë të tillë? Përse shkruajnë tek e fundit? Si shkruajnë ata? Ç’e nxit ngjizjen e një krijese? Si e shohin shkrimtarët krijesën e tyre në raport me krijesën e krijuesit të madh? A besojnë në Zot? Ç’mendojnë për dashurinë, urrejtjen, jetën, vdekjen, misterin… E mandej si i shohin ata gjërat konkrete dhe të prekshme të jetës? Ç’është për shkrimtarët politika apo politikani? A janë të majta apo të djathta bindjet e tyre? Ç’mendojnë për njeri-tjetrin? Për çmimet që i kanë marrë e nuk i kanë marrë? Xhelozë? Modestë? Mosbesues? Të vetëdijshëm? Rivalë? Pyetjet, mund të marrin përgjigje. Por shpesh duhet këmbëngulje, këmbëngulje, këmbëngulje e palodhur.

*

…Dhe ku është vendi më ideal për t’i gjetur shkrimtarët? Ata të vërtetët, të mëdhenjtë që kanë shkruar historinë e letërsisë botërore? Parisi? Ndoshta e vështirë të kuptohet se pse? Por ja që është Parisi. Pikërisht vendi ku mund të takosh shkrimtarin e ardhur nga Argjentina; nobelistin më të fundit që udhëton nga Turqia; shkrimtarin që kushtet e kanë detyruar të braktisë Çekinë apo Shqipërinë; shkrimtaren me ngjyrë që mbërrin nga Amerika… është Parisi. Më vjen ndërmend Ramon Sançesi, përkthyesi spanjoll i shqipes. Në një intervistë të shumë viteve më parë më pat thënë se në vendin e tij, gjithçka nga letërsia që e kishte kaluar provën e Francës, i kishte dyert e hapura për t’u botuar në spanjisht. E ndoshta ndodh edhe në shumë vende të tjera kështu. Pra shkrimtarët mund t’i gjesh në Paris, po aq sa veprat e tyre në frengjisht.

Ja arsyeja pse BRANKA BOGAVAC do ta kishte më të lehtë t’i gjente atje të adhuruarit e saj (por jo vetëm të saj); atje do t’i takonte, atje do të bisedonte për tua zbuluar kryekreje lexuesve të vendit të saj (ish Jugosllavisë) për t’i përmbledhur mandej të gjithë, në një libër, në titullin “BISEDA NË PARIS”…

*

Branka Bogavac, e paaftë t’i shpëtojë kureshtjes mbi gjysmëerrësirën e studios së shkrimtarit, e cytur nga dashuria për letërsinë, e ngarkuar me informacionet e një jete mbi librat e shkrimtarëve të mëdhenj… e ndodhur në vendin e duhur në kohën e duhur, do të kishte shansin e ndriçimit të asaj pjese që njerëzit e letrave rreken ta mbajnë në hije. Branka Bogavac do të zbardhte shumëçka mbi Borgesin, Joneskon, Ekon, Gordimerin, Morisonin, Kadarenë, Durasin, Pamukun… I njihte qysh më parë një pjesë të mirë të tyre, ndërsa veprën padyshim ua kishte kaluar nëpër duar të tërën. Kësisoj s’i mbetej veç të hartonte një listë të gjatë në përbërje të së cilës do të ishin shkrimtarët më të mëdhenj të shekullit XX, të atyre që pas gjysmës së dytë të këtij shekulli, do të ndodheshin kalimthi apo për një kohë më të gjatë, në kryeqytetin e Francës pse jo, në kryeqytetin botëror të kulturës, dhe t’u drejtohej me kërkesën për një intervistë. Natyrisht, kjo nuk do të thotë se është e lehtë të pritesh për një intervistë nga një shkrimtar i madh. Arsyet mund të jenë të kuptueshme ose jo, të logjikshme ose jo… e megjithatë nuk është e lehtë. Branka Bogavac e dinte se Kundera refuzonte madje edhe gazetarët më në zë të Francës, vendit që e kishte pritur pasi la atdheun problematik. Por do të ishte me fat në kërkesën që do t’i bënte: Kundera do të lëshonte pe në idengulitjen e tij për të mos dhënë intervista, përballë nacionalitetit të gazetares: jugosllave… një vend ish komunist. Mesa duket një pikë përkimi me vetë Kunderën, e detyroi këtë të fundin të brishtësohej… Kësaj here pra, gazetares tejet të lidhur me letërsinë do t’ia hapte derën pikërisht origjina e saj. Herë të tjera ndoshta ishte më e lehtë, apo herë të tjera ajo përpiqej që t’ia lehtësonte gjërat vetes. Fundja ajo ishte gjithnjë mes tyre, në çdo manifestim kulturor – siç thotë Helena Kadare për të – me dy aparate fotografikë në dorë, e gatshme dhe e palodhur për të regjistruar, për të fotografuar gjithçka. Dhe, në mos gjithherë, shpeshherë, rezultati ishte një bisedë me një shkrimtar që do ta botonte mandej në shtypin e vendit të saj, për të mbërritur vite më pas te kurorëzimi, te libri “Biseda në Paris”.

*

Bogavac, nuk na e rrëfen se sa të lehtë apo të vështirë e ka pasur të pranohet nga Borgesi. Por fundja kjo s’ka rëndësi përballë rezultatit. Ajo bën një intervistë, në fillim të viteve ’80 me të, dhe zbulon shumëçka për shkrimtarin Argjentinas. Tashmë, 37 vjet pas realizimit të intervistës, 32 vjet pasi Borgesi nuk është më, cilido prej lexuesve të kësaj bisede me të s’mund të mos magjepset, prej autorit të “Alefit” të famshëm. Mes të tjerash, nga modestia e shkrimtarit, nga një lloj brishtësie që e vështirë të mendohet se i përket nivelit të tij. “Unë nuk kam “vepra! Ato përbëhen nga tekste shumë të shkurtra. Një vepër… kjo fjalë do të thotë diçka voluminoze. Kryesisht kam shkruar fragmente, gjë që u pëlqeu njerëzve, por mendoj se ajo që kam bërë nuk është shumë e mirë”… do t’i thoshte Borgesi, Branka Bogavacit, duke zbardhur një element të karakterit të tij. Sigurisht ajo që ka bërë është shumë e mirë, gjykuar nga kritika, nga studiuesit apo nga lexuesit. Ajo që ka bërë është një shenjë e pashlyeshme në letërsinë botërore, por Borges duket modest, edhe ngase, siç thotë: “Siguria është mbase mangësia më e madhe njerëzore”. Ngase Borgesi, i urren njerëzit që e ndjejnë veten shumë të sigurt. Borgesi ëndërruesi i Nobelit që s’e mori, i pangjashëm me Sartrin refuzues apo me Pasternakun e detyruar të refuzojë. Por i ngjashëm megjithatë, në këtë pikëpamje, me gjithë të tjerët që para se ta merrnin e ëndërruan, apo me ëndërruesit e përjetshëm të Nobelit…

*

Kureshtja për shkrimtarët vjen e shumëfishohet për çastet kur ata janë në tryezën e punës. Sigurisht është interesante të mësosh për procesin e Margarit Durasit që i përgjigjet gazetares malazeze: “…kur shkruaj ndihem në ankth, thjesht më pushton dëshira për të shkruar… atëherë shkruaj fraza të papërfunduara… më vonë kur e rilexoj, plotësoj frazat dhe fjalët…”. Kurse gazetari, e prandaj edhe Bogavac, nuk mund t’i bëjë ballë pyetjes pasardhëse: si ndjeheni kur përfundoni një libër?, që do të pasohej, nga përgjigjja e jashtëzakonshme e autores së “Dashnorit”: “Duhet ta pranoj se kam kaluar depresione të fuqishme. Pas botimit të librit “India song” mendova se do të vdisja… Mund të them se dëshpërimi më shtyn që të filloj një vepër të re”. Sepse të shkruarit të shpëton? Ndoshta. Sidoqoftë, jo për Durasin sipas të cilës “Shpëtim nuk ka”.

Është kurioze të mësohet rastësia e kapërcimit të pragut të letërsisë për Toni Morisonin. Vërtetë rastësi?! Po, në një farë mënyre, edhe pse bëhet fjalë për një nobeliste. Bogavac e nxit shkrimtaren me ngjyrë të thotë: “Nuk kisha ndërmend të bëhesha shkrimtare… Nga martesa filloi të më merrej fryma, prandaj u divorcova dhe vetëm pas kësaj, fillova të shkruaj, për kënaqësinë time, fshehurazi, sikur kjo të ishte një gjë e turpshme”. Por rastësia këtu lidhet vetëm me një çast, atë të kapërcimit të një pragu, pasi për Morisonin, “Të shkruarit është gjëja e vetme për të cilën jam krijuar”. Sepse të qenit shkrimtar është e shkruar në AND-në e atyre që janë me të vërtetë të tillë.

*

…Ismail Kadareja nuk mund të mungojë. Padyshim, njëri prej shkrimtarëve përfaqësues të letërsisë botërore të shekullit XX është nga Shqipëria. Branka Bogavac nuk mund ta shpërfillte, ndërsa lexuesi shqiptar bëhet edhe më i interesuar për librin me intervista “Biseda në Paris”. Sigurisht, shkrimtari nuk mund të mos flasë për çështje jashtëletrare, sepse nuk mund të mos ketë edhe pyetje jashtëletrare. Por edhe brenda letërsisë duhet hyrë doemos: “I tërë arsenali i të shkruarit është grumbulluar dhe formuluar përpara se ai (shkrimtari) të ulet në tryezë – i thotë Kadare, Bogavacit – e tërë kjo pasuri është përgatitur prej kohësh dhe ndodhet në depo, në bodrum apo në tavan. Që prej shumë kohësh është paracaktuar fati i veprës. Mbase kjo nuk është plotësisht e saktë, por thelbi, zanafilla, gjendet gjithmonë në trurin e tij, në kokën e tij, si një univers…”. Sepse Kadare beson: “…në teorinë e parathënies së fatit ka diçka të vërtetë. Mbase në të ardhmen do të zbulohet  edhe misteri i të shkruarit, sepse mendoj se këtu ka diçka genetike”. Pothuaj njëlloj si edhe autori i “Këngëtares tullace” i cili, përballë Bogavacit deklaron: “Mbase kam lindur shkrimtar sepse kam filluar të shkruaj që në moshën 9 vjeçare…”

*

Por ka edhe gjëra të tjera. Është shumë interesante të mësosh shijet e shkrimtarëve, gjykimet apo vlerësimet për njeri- tjetrin. Ndaj gazetarja pyet, ngacmon, zbulon. Më në fund nëpërmjet përgjigjeve të pyetjeve të saj merret vesh se për Kunderën, Kamyja nuk është një kulminacion letrar: “Filozofët e mëdhenj, ata që kanë shkruar romane shpesh janë romancierë mesatarë. Për shembull “I huaji” i Kamysë është një përshkrim romanesk i “Mitit të Sizifit”. Epo, shkrimtarët kanë mendime të papritura ndaj kolegëve të tyre të kohëve të ndryshme. Ndërsa Kundera thotë: “… në lidhje me Dostojevskin nuk dua të kundërshtoj madhështinë e tij. Desha të theksoj vetëm neverinë time ndaj tij”; Natali Saroti shprehet: “Kafkën e kam lexuar shumë kohë më vonë, kur tashmë kisha botuar tre libra. Ma kanë rekomanduar që në vitin 1935 por nuk më tërhoqi”; kurse Jonesko nënvizon: “Brehti ka qenë regjisor i mirë por një autor shumë i dobët”.

*

Dhe plotësohet një panoramë. Krijohet një peizazh. Në analizë të fundit, të nxjerrë edhe nga libri me intervista “Biseda në Paris”, ka gjithnjë pika kontakti, nga një shkrimtar te tjetri. Edhe pse në kohë dhe hapësira të ndryshme (letrare dhe fizike), mes çdonjërit prej tyre, mes drejtëzave që zgjaten nga vektorët që përfaqësojnë, diku do të ketë pika mbivendosjeje. Ndahen dhe ciken tjetërkund, për t’u ndarë e për t’u ricikur, në tjetër kohë në tjetër hapësirë… duke krijuar kështu imazhin e një rrjete virtuale që mbështjell globin, tashmë me tituj veprash, emra apo konkluzione shkrimtarësh. Branka Bogavac duket sikur nëpërmjet përgjigjeve të shkrimtarëve, të nxitura nga pyetjet e saj, ka endur një pjesë të kësaj rrjete…

Disa prej emrave të mëdhenj të letrave botërore të shekullit XX, Bogavac i ka intervistuar dhe përmbledhur në librin “Biseda në Paris”, për të dhënë një informacion më shumë mbi jetët, veprat apo mendimet e emrave të mëdhenj të letrave.

TITULLI             Biseda në Paris

AUTORI             Branka Bogavac
PERKTHEU       Nikolla Sudar
BOTUES            Onufri