Vështrim historik i Kishës Ortodokse shqiptare

Pandeli Pasko

Liaison Officer for Balkans / International Cooperation Area / CIHEAM-IAMBari

 

*********

Nga Shën Pavli të Skënderbeu

Shën Pavli në letrën drejtuar romakëve, kreu 15, vargjet 19, thotë: “E kam predikuar Ungjillin e Krishtit që nga ]eruzalemi përqark deri në Iliri”.

Dhe përsëri në letrën për Titonë, kreu 3, vargjet 12, Shën Pavli thotë: “Kur të dergoj Artemanë ose Tikikun tek ti, shpejto të vish tek unë e të më takosh në Nikopoli sepse atje kam vendosur të dimëroj.”

Këto dy pasazhe janë interpretuar nga Shën ]eronimi, përkthyesi i parë i Biblës latinisht, më kuptimin se Shën Pavli vizitoi Ilirinë dhe ishte i pari që predikoi Ungjillin midìs ilirëve, stërgjyshërve të shqiptarëve.

Farlati, dijetari i famshëm jezuit, i cili ka shkruar historinë kishtare të Ilirisë në shtatë vëllime monumentale, është në një mëndje me Shën ]eronimin për punën misionare të Shën Pavlit në Iliri. Veç kësaj, ai shton se Shën Pavli gjatë udhëtimit të tij në Iliri vizitoi Durrësin, në breg të detit Adriatik. Konica në librin e tij “Shqipëria – kopshti shkëmbor i Europës Juglindore”, na thotë se ka dëshmi të dokumentuara për ekzistencën e një komuniteti kristian në Durrës në vitin 58 pas Krishtit, në kohën e Neronit.

Në martirologjinë katoIìke romake gjejmë emrin e Shën Astios, peshkopit të Durrësit në shekullin e dytë pas Krishtit; veç kësaj, sipas regjistrave, shumë peshkopë të Shqipërisë përfaqësonin dioqezat e tyre në të parin Këshill Ekumenik të Nikeas në vitin 325.

Në fillim Shqipëria ishte nën juridiksionin e papës. Gjatë asaj periudhe misionarët katolikë vazhduan punën e Shën Pavlit në Shqipëri. Kjo na shpjegon pse të gjitha termat kishtarë të gjuhës shqipe e kanë prejardhjen prej latinishtes. Për shembull, fjala shqipe “mesha’” vjen nga latinishtja “misam”; “shent” nga “santum”; “altar” nga “alterem”; “kreshma” nga “quadragesima”; “kërshëndella” nga “Christi Natalia”; “Rushajet” nga “Rosalia”; “kryqi” nga “Crucem”. Këta janë vetëm pak shembuj.

Si pjesë e Ilirisë, Shqipëria i përkiste Selisë romake deri më 732 pas Krishtit, kur Leoni III Isauriani, Perandor i Bizantit, e shkëputi atë nga Roma dhe ia dha Patrikanës së Kostandinopojës. Kjo ishte përgjigjja që i dha ai Papës Grigori III, i cili e kishte shkishëruar atë si heretik ikonëprishës. Më pas bullgarët dhe serbët nguIën një pykë përmes Maqedonisë deri në Selanik dhe e ndaluan Patriarkatin grek të vinte dorë të qëndrueshme mbi Shqipërinë.

Kryqtarët, venecianët dhe napolitanët asgjësuan pothuajse të gjitha fitoret që kishin korrur patriarkët grekë, të cilat përbëheshin nga pykat ortodokse greke: njëra nga Prizreni në Shkodër dhe Tivari në Veri, një e dytë nga Ohri në Krujë e Durrës dhe një e tretë nga Janina në Gjirokastër e Vlorë në Jug.

Të gjitha këto pyka ishin mjaft të dobëta dhe pak nga pak u prapësuan ose u fshinë krejt. Në fillim të shekullit XV Shqipëria ishte në pjesën më të madhe katolike, më tetëmbëdhjetë seli peshkopale të ritit latin, dlsa nga të ciIat kanë një histori të pandërprerë qysh nga lindja e krishterimit deri në ditët tona.

Në kemi të dhëna të dokumentuara që na tregojnë datat kur princat shqiptarë më më influencë u bënë katolikë: Topiajt e Krujës përmenden si katolikë më 1208; Muzakët dhe Aranitët e Shqipërisë së Mesme më 1318; Zenebishët e Gjirokastrës dhe Shpatajt e Artës më 1354; Balshajt e Shkodrës më 1369; Dukagjinët më 1400; Kastriotët më 1407.

Disa nga këta princa e peshkopë ishin katolikë të ritit latln dhe disa të tjerë të ritit bizantin ose Uniatë. Për shembull, Milan Shuflaj, dijetari kroat, thotë në “Illyrisch-Albanische Forschungen” se gjatë mbretërimit të dinastisë Anzhu (1272-1368), në Durrës ndodheshin dy kryepeshkopë, njëri për ritin latin dhe tjetri për atë bizantin. Dihet se peshkopi Stefan i Krujës i përkiste ritit bizantin, sepse ai ka vënë firmën më emrin e tij greqisht në një traktat midis Skënderbeut dhe Alfonsit V të Napolit më 145l. Veç kësaj, sipas një dokumenti të zbuluar nga historiani rumun Marinesku, at Elia, kapelani i repartit napolitan të vendosur në Krujë, kryeqytet i Skënderbeut, ankohet se nuk mund të gjejë në qytet asnjë dhjak që të lexojë latinisht dhe ta ndihmojë në shërbesat e tij. Kjo do të thotë se të gjithë klerikët e Krujës ishin ortodoksë të Lindjes dhe dinin greqisht, por jo latinisht. Kjo do të thotë gjithashtu se Kastriotët në Krujë, duke perfshirë edhe Skënderbeun, ishin katolikë të ritit bizantio e jo të ritit latin.

Periudha turke

Pas pushtimit të Shqipërisë nga turqit, ishte krejt e natyrshme që katolikët e ritit bizantin ose Uniatët, të bashkoheshin më Patrikanën e Kostandinopojës. Sulltanët e Turqisë ishin në luftë më papët e Romës dhe përkrahnin patriarkët e Kostandinopojës. Në fund të shekullit XIX rreth 70 për qind e popullsisë shqiptare ishin myslimanë, 20 për qind ortodoksë të Lindjes, më të shumtët në Shqipërinë e Jugut, dhe 10 për qind ishin katolikë romakë, kryesisht në Veri.

Gjatë sundimit turk (1478-1912) në Shqipëri kishte pesë dioqeza ortodokse lindore: Prizreni, Durrësi, Berati, Korça dhe Gjirokastra. Të gjithë peshkopët e këtyre dioqezave kishin titullin e vjetër të mitropolitit. Më përjashtim të mitropolitit të Prizrenit, i cili ishte zakonisht serb, pas mesit të shekullit XIX të gjithë mitropolitët e tjerë ishin grekë. Si të tillë, ata e quanin për detyrë të helenizonin ortodoksët shqiptarë që kishin në juridiksionin e tyre dhe t’i kthenin ata në patriotë grekë.

Për këtë qëllim ata përdorën kishat greke dhe shkollat greke, të cilat ishin të vetmet që lejoheshin për ortodoksët shqiptarë në Turqi. Ata shkishëronin çdo të kunguar ortodoks që guxonte ta quante veten shqiptar ose që lexonte libra shqip. Ata mendonin se edhe vrasja ishte një mjet ligjor për të helenizuar Shqipërinë e Jugut dhe për t’ia aneksuar atë Greqisë. Shkishërimi i Vani Kosturit nga Korça dhe vrasja e të përndershmit at Kristo Negovani më 1905 janë dy shembuj shumë të njohur të politikës së tyre.

Nga ana tjetër, turqit përdornin xhamitë myslimane dhe shkollat turke për t’i kthyer myslimanët shqiptarë në turq.

Katolikët romakë të Veriut kishin katër peshkopë dhe dy kryepeshkopë mitropolitë, njërin në Shkodër dhe tjetrin në Durrës. Ata ishin të vetmit që lejoheshin të predikonin shqip në kishat e tyre dhe të mësonin gjuhën shqipe në shkollat e famullive. Ata e kishin këtë të drejtë, sepse gëzonin mbrojtjen e Perandorisë Austriake dhe të fuqive të tjera katolike të Europës.

Kushtet e lartpërmendura mbizotëronin kur Fan Noli, më 1908, u dorëzua prift nga mitropoliti Platon i Nju-Jorkut dhe filloi misionin e tij shqiptar në Boston si një degë e Kishës ruse në Amerikë. Programi i tij ishte: së pari, të predikonte në një gjuhë që e kuptonte populli, domethënë të përdorte shqipen në vend të greqishtes në kishat ku grumbulloheshin besnikët shqiptarë; së dyti, të kishin priftërinj dhe peshkopë shqiptarë në vend të priftërinjve dhe peshkopëve grekë, të cilët ishin agjentë politikë të një qeverie të huaj; se treti, të themelonte një kishë autoqefale në Shqipëri.

Ky emancipim nga patriarku i Kostandinopojes ishte absolutisht i nevojshëm, sepse ai ishte udheheqësi politik dhe fetar i grekëve nën sundimin turk. Si i tillë, patriarku i Kostandinopojes gëzonte disa të drejta sovrane qysh nga viti 1453, kur Kostandinopoja u pushtua prej turqve, e deri në vitin 1923. Në atë vit grekët u dëbuan nga Turqia prej Mustafa Qemalit, më përjashtim të nja 100 mijë grekëve që jetonin në qytetin e Kostandinopojës.

Të drejtat që gëzonte patriarku grek i Kostandinopjës ishin këto: ai njihej si ernark zyrtar, domethënë udhëheqës kombëtar i të gjithë të krishterëve ortodoksë që jetonin në Perandorinë Turke, të quajtur “Rum” prej turqve, nuk kishte asnjë rëndësi nëse ata ishin sirianë që flisnin arabisht, karamaniane që flisnin turqisht, grekë, shqiptarë, bullgarë, serbë apo rumunë; kishte të drejtën e vetos kundër ndërtimit të çdo kishe ortodokse jogreke në Perandorinë Turke; ishte ministër i Arsimit për të gjitha kombësitë ortodokse, ai kishte të drejtën eksluzive të administronte të gjltha Shkollat greke dhe të drejtën e vetos kundër ngritjes së çdo shkolle jogreke për fëmijët ortodoksë; ai kishte të drejtën ekskluzive për të kurorëzuar e shkurorëzuar besnikët ortodoksë.

Patrikana vepronte gjithashtu si gjykatë e testamenteve, meqë kishte të drejtën ekskluzive të përpilonte, të regjistronte dhe të përmbaronte testamentet e ortodokseve, ajo kishte të drejtën të mblidhte taksa kishtare nga besnikët e saj për të mbajtur klerin ortodoks. Veç kësaj, kundërvajtesit detyroheshin nga Qeveria turke të paguanin gjoba ose të vuanin pasojat. Në të vërtetë, Patrikana e Kostandinopojës ishte një shtet grek brenda shtetit turk.

Natyrisht, patriarku grek i përdorte të drejtat sovrane për të çuar përpara çështjen greke. Për të ortodoksia ishte vetëm një armë politike, të cilën ai e përdorte mizorisht kundër të gjithë ortodoksëve të kombësive jogreke. Per të ortodoks do të thoshte “grek”.

Turqit kishin arsye që ia kishin dhënë këto të drejta të tepruara patriarkut: ata donin t’i mbanin të shtypur të gjithë nënshtetasit ortodoksë nëpërmjet tij. Ata patën shumë sukses në këtë drejtim deri në fillim të shekullit XIX. Por paskëtaj Revolucioni Francez përhapi teorinë dhe praktikën e një shteti të bazuar mbi një kombësi më kuIturë dhe gjuhë të përbashkët dhe jo mbi një fe a një mbret. Për pasojë, të gjitha kombësitë që përfshinte Perandoria Turke njëra pas tjetrës hoqën qafe edhe Sulltanin e Turqisë edhe patriarkun e Kostandinopojës, duke krijuar shtete të pavarura dhe kishat e tyre autoqefale. Shqiptarët ndoqën shembullin e fqinjëve të tyre.

Sfondi rus

Pas rënies së Kostandinopojës më 1453, kryeqyteti i botës ortodokse lindore u bë Moska. Kisha ruse zuri praktikisht vendin e Kishës mëmë bizantine. Rusët bënë një punë të madhe misionare si brenda Perandorisë, ashtu dhe në shtetetr fqinjë në Europë dhe në Azi. Misionarët e tyre ishin të parët që u dukën në botën e re.

Periudha e Alaskës. Alaska u krishterizua nga ruset, meqë ajo deri më 1897, kur u ble nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, i përkiste Perandorisë Ruse. Më 1794 u ndërtua në ishullin Kodiak të AIaskës kisha e parë ruse prej murgjve rusë të manastirit “UIsi Vaiamo”, që ndodhej në Finlandën e Veriut. Një nga këta misionarë ishte asketi i shenjtë at Hermani, i cili vdiq më 13 dhjetor 1837.

Peshkopi i parë i ortodoksëve të Lindjes në Alaskë ishte Joasaf Bolotov, i emëruar nga Kisha ruse. Ai dhe dy misionarë të tjerë që e shoqëruan, humbën në det gjatë udhëtimit për në Alaskë më 1828. Ai u zëvendësua nga peshkopi Inokent Veniamino, apostull i Alaskës, i cili përktheu librat liturgjike në gjuhën aleutine dhe ndërtoi Katedralen e Shën Mihailit në Sitka, që shërben edhe sot e kësaj dite si selia episkopale e misionit rus në Alaskë. Më vonë ai u bëmitropolit i Moskës dhe shërbeu atje prej vitit 1867 deri më 1879, kur vdiq.

Periudha e San-Franciskos. Më 1872 peshkopi i Alaskës, Xhon Metropolski (1872-1879), diplomuar nga Akademia Teologjike e Moskës, e shpërnguli selinë peshkopale nga Sirka në San-Francisko. Atë e pasuan si peshkop të San-Franciskos Nestor Zakis (1880-1882), Vladimir Sokolovski (1882-1891) dhe Nikolai Ziorov (1891-1898), i cili më vonë u bë kryepeshkop i Varshavës. Ishte peshkop Nikolai Ziorov ai që lexoi anglisht dorëshkrimin e “Librit të Shërbesave” të zonjushës Isabel Hepgud dhe e nxiti atë që ta botonte më çdo kusht.

Më 1898 peshkopi Tihon, i cili e kishte emrin Vasil Ivanoviç Belavinin, që më vonë u bë patriark i Moskës, zëvendësoi Ziorovin. Më 1904 ai shuguroi arkimandrit Rafaelin, kryetar i Misionit Ortodoks Sirian, si ndihmëspeshkop të Bruklinit. Po atë vit ai botoi anglisht “Katekizmin Ortodoks lindor”, i pari i këtij lloji në SHBA.

Periudha e Nju-jorkut

Më 1870 at Nikolai Bierrnig, një danez i kthyer në fenë katolike, drejtoi liturgjinë e parë anglisht në kishëzën greke ruse në Avenune e Dyte, or. 941. Ai përdori një perkthim anglisht të bërë prej profesor Haviarit nga Vjena. Ai botoi gJithashtu të parën revistë të ortodoksëve amerikanë, “Revista e Kishës Orientale”.

Më 1903 at Aleskander Hotovicki, një misionar dinamik rus, mblodhi ndihma dhe ndërtoi Katedralen ruse të Shën Nikolles në Rrugën Lindore 97, nr. 15, në qytetin e Nju-Jorkut. Më vonë ai u bë dekan i kësaj katedraleje, të cilën e ngriti vetë. Ai quhet më të drejtë si “ndërtuesi i katedrales”.

Më 1905 peshkopi Tihon u emërua kryepeshkop i Amerikës Veriore dhe e shpërnguli selinë e tij nga San-Françiskoja në qytetin e Nju-Jorkut. Më 1906 ai botoi “Librin e Shërbesave” të zonjushës Isabel Hepgud, që përmban shërbesat kryesore të Kishes Ortodokse lindore në gjuhën angleze, i pari libër i këtij lloji në SHBA. Përsëri ishte at Aleksander Hotovicki ai që mblodhi para për të paguar këtë botim. Po atë vit, kryepeshkopi Tihon shuguroi si prift Ingram N. U. Irvin, një fendërrues i peshkopatës dhe e autorizoi atë të drejtonte shërbesat në gjuhën angleze.

Më 1907 krvepeshkopi Tihon iku në Rusi. Atë e zëvendësoi kryepeshkopi Platon Rozhdestvenski, i cili mbërriti në Nju-Jork më 18 shtator të atij viti. Më 1908 kryepeshkopi Platon, sipas rekomandimit të at Aleksandër Hotovickit dhe at Jakob Grigorievit, e dorëzoi Fan Nolin si prift në Katedralen e Shën Nikollës në Rrugën e 97-të Lindore, nr.15, në qytetin e Nju¬Jorkut dhe e autorizoi që të drejtonte shërbesat në gjuhën shqipe. Më 1912 ai shpërnguli Seminarin Teologjik nga Mineapolisi, Minesota, në Tenafli, Nju-Xhersi. Më 1917 ai u ngrit në rangun e mitropolitit të Odesës dhe më 1924 u bë mitropoliti drejtues i Kishës Ortodokse ruse në Amerikën Veriore, e cila u shpall autonome nga një këshill panamerikan në Detroit, Miçigan.

Më 1934 mitropoliti Platon vdiq. Ai u zëvendësua nga mitropoliti Theofilus Pashkovski. Ishte Theofilusi ai që më 1938 e shpërnguli Akademinë Teologjike nga Tenafli, Nju-Xhersi, në qytetin e Nju- Jorkut. Kjo shkollë, Seminari i Shën Vladimirit, ishte i pari seminar teologjik ortodoks që ka nxjerrë priftërinj të gjuhës angleze. Mitropoliti Leonti, pasardhës i Theofilusit, është tani president i këtij seminari, i vetmi i këtij lloji në SHBA.

Periudha shqiptare

Më 28 nëntor 1912 Shqipëria u shpall e pavarur më anën e një proklamate të lexuar nga Ismail Qemali, i cili ngriti flamurin e Shqipërisë në Vlorë. Ishte po ai flamur i moçëm me shqiponjën e zeze dykrenare në një fushë të kuqe, i përdorur qysh në shekullin XV nga Skenderbeu, Heroi Kombëtar i Shqipërisë.

Më 28 prill 1921 arkimandriti Vangjel Çamçe dhe i përndershmi Vasil Marko, misionarë të Kishës Ortodokse shqiptare në Amerikë, mbajtën liturgjinë e parë shqiptare në Katedralen e Shën Gjergjit në Korçë, Shqipëria Juglindore.

Më 10 gusht të atij viti mitropoliti Jakov, peshkopi grek i fundit në Shqipëri, u dëbua nga Shqipëria me urdhër të Qeverisë që ndodhej nën presionin e popullit, i cili nuk mund të duronte më agjitatorët politikë grekë nën maskën e fetarit.

Në gusht të vitit 1922 përfaqësuesit e të gjitha dioqezave ortodokse dhe kishave vendore të Shqipërisë mbajtën një kongres në Berat. Ata miratuan një rezolutë unanime: së pari që Kisha Ortodokse e Shqipërisë të bëhet autoqefale domethënë veteqeverisëse, ashtu si të gjitha kishat e tjera në shtetet e Ballkanit; së dyti, që mitropolitët e dioqezave shqiptare të ishin qytetarë shqiptarë të shuguruar nga patriarku i Kostandinopojës; së treti, që gjuha shqipe të përdorej në të gjitha shërbesat kishtare.

Një delegacion i kryesuar nga i përndershmi Vasil Marko, që banonte më parë në Sh. Luis, Misuri, të cilin e kemi përmendur më sipër, u dërgua në Kostandinopojë për t’i parashtruar patriarkut rezolutat e miratuara nga Kongresi i Beratit. Në përgjigje të këtyre rezolutave patriarku i Kostandinopojës emëroi Hierotheos Andon Jahon peshkop i Miletupolisit, si zëvendësin e tij të plotfuqishem për të studiuar gjendjen në vend dhe për të marrë të gjitha masat e nevojshme që të zbatoheshin rezolutat e Kongresit të Beratit.

I shoqëruar nga Kristofor Kisi, peshkop i Sinadonit, Hierotheos mbërriti në Korçë në vjeshtë të vitit 1923. Ata vepruan menjëhere, në një ceremoni që u zhvilÌua më 21 nëntor 1923 në Katedralen e Shën Gjergjit në Korçe, për të shuguruar Fan Nolin. Pas shugurimit të Fan Nolit, Hierotheuesi, përfaqësues i plotfuqishëm i patriarkut të Kostandinopojës, emëroi këta peshkopë në dioqezat e Shqipërisë: Hierotheosin peshkop të dioqezës së Korçës dhe zëvendësmitropolit të dioqezës së Gjirokastrës; Kristofor Kisin peshkop të dioqezës së Beratit, e cila përmblidhte edhe Vlorën; Fan Nolin mitropolit të dioqezës së Durrësit, e cila permblidhte edhe Tiranën, kryeqytetin e Shqipërisë.

Fan Noli vuri në dukje se të ardhurat e dioqezës së Durrësit nuk do të mjaftonin të mbanin gjallë as portierin e kishës, le pastaj për peshkopin. Hierorheosi u përgjigj solemnisht se titulli “Mitropolit i Durrësit” ishte i rangut më të lartë në të gjithë Shqipërinë, kështu që miqtë e Fan Nolit në Amerikë do të kujdeseshin për rrogën e tij. Ai shtoi se të ardhurat e dioqezës së Korçës e të Gjirokastrës, si dhe ato të dioqezës së Beratit do të ishin të pamjaftueshme për të siguruar rroga të denja për veten e tij dhe për Kristofor Kisin. Ai nënvizoi faktin se tani për tani ato të ardhura do të ishin të varura nga kontributet vullnetare të besimtarëve ortodoksë dhe jo nga taksat kishtare. Dihej fort mirë se Qeveria shqiptare nuk do t’i mblidhte taksat e kishës me force, siç bënte Qeveria ‘turke njëherë e një kohë.

Fan Noli e pranoi titullin e madh më një rrogë të vogël. Mbi të gjitha, tituIli ishte mjaft i rëndësishëm dhe i kompensonte mungesat financiare. Kryepeshkopët e Durrësit përfaqësonin dioqezat e tyre në të gjitha këshillat ekumenike të Kishës Ortodokse dhe zakonisht ata ishin anëtarë ose zëvendësanëtarë të Sinodit të Shenjtë të Patrikanës së Stambollit. Këtë prestigj kishtar kaq të madh që sillte ky titull historik, nuk mund ta blije as me miliona. Në krahasim më ketë, titujt e mitropolitëve të dioqezave të tjera të Shqipërisë ishin pa rëndësi.

Ky ishte Sinodi i parë i peshkopëve shqiptarë qysh nga koha kur turqit pushtuan Shqiperine më 1478. Për fat të keq, ky Sinod e pati jetën të shkurtër. Një vit pasi u formua, për të qenë i përpiktë më 24 dhjetor 1924, Fan Noli u largua nga Shqipëria dhe u kthye në Amerikë, ku mori përsëri detyrën – si primat i Kishës Ortodokse shqiptare në Amerikë.

Pas largimit të Fan Nolit Qeveria shqiptare thirri Hierotheosin për të mbushur vendet bosh të dioqezave dhe për të organizuar Sinodin e peshkopëv shqiptarë. Por lista e peshkopëve të zgjedhur prej tij nuk u pranua nga Qeveria Shqiptare. Kjo e fundit dyshonte se disa nga peshkopët e propozuar ishin shumë progrekë, kështu që nuk mund t’u besohej. Nga ana tjetër, lista qeveritare e peshkopëve të mundshëm për t’u zgjedhur nuk u pranua nga Hierotheosi. Ai e ndiente se ata ishin përkrahës të politikes qeveritare dhe nuk i kishin cilësitë e duhura për t’u bërë peshkopë. Atëhere Qeveriai tha atij se misioni për të cilin kishte ardhur, si përfaqësues fuqiplotë i patriarkut të Kostandinopojës, kishte marrë fund dhe i dha urdhër të largohej nga Shqipëria. Më 1929 Hierotheosi u Iargua për në malin Athos dhe vdiq në një spitaI të Selanikut më 1956.

Më Iargimin e Hierotheosit, Kristofor Kisi mbeti i vetmi peshkop ortodoks në Shqipëri. Atij i ndodhi pikërisht siç i kishte ndodhur edhe Hierotheosit. Ai nuk u pajtua më Qeverinë për ljstën e peshkopëve që do të zgjidheshin. Përsëri Qeveria shqiptare e njoftoi se misioni i tij si i dërguar i patriarkut të Kostandinopojës kishte përfunduar dhe ai duhej të largohej nga Shqipëria. Kristofori u përgjigj se nuk kishte ku të shkonte. Ai iu lut Qeverisë ta lejonte të tërhiqej në njërin nga të tridhjetë e ca manastiret e vendit. Kërkesa e tij u pranua. Ai u tërhoq në manastirin e Ardenicës, midis Beratit dhe Vlorës, ku qëndroi në pension për nja njëmbëdhjetë vjet. Ai e kalonte kohën duke medituar për kotësinë e jetës njerëzore dhe duke bërë eksperimente në një laborator kimie, meqë kimia kishte qenë gjithmonë argëtimi i tij.

Në këtë kohe doli në skenë Visarion Xhuvani. Si një arkimandrit i shuguruar ligjërisht, ai i kishte kushtet e duhura për t’u zgjedhur peshkop dhe ishte poliikisht i pranueshëm nga Qeveria. Në të vërtetë, një arsye pse nga Hierotheosi dhe nga Kristofori nuk u pranua lista qeveritare e peshkopëve që do të zgjidheshin, ishte fakti se Visarioni ndodhej në krye të asaj liste. Sidoqoftë, Qeveria iu drejtua atij të organizonte kishën dhe të formonte Sinodin e Dytë të peshkopëve shqiptarë nën udhëheqjen e tij.

Ai e bëri këtë. Më 1929 ai u shugurua nga hierarkët e Sinodit rus në mërgim të mitropolit Anastasit me qendër në Karlovac të Jugosllavisë. Pas shugurimit të tij, Visarioni u kthyenë Tiranë dhe së bashku me Viktorin, peshkopin serb të Shkodrës, shuguruan dy peshkopë të tjerë, Efthim Ekonomin dhe Agathangjelin, që quhej më parë arkimandrit Vangjel Çamçe, banues në Xhejmstaun të Nju-]orkut.

Sinodi i Dytë i peshkopëve shqiptarë përbëhej si vijon: Visarion Xhuvani, mitropolit i Durrësit dhje i Tiranës, kryepeshkop i gjithë Shqipërisë dhe kryetar i Sinodit të Shenjtë të Kishës Autoqefale të Shqipërisë; Viktori, peshkop i Shkodrës; Agathangjeli, peshkop i Beratit; Efthimi, peshkop i Korçës. Sikurse shihet vetëm një nga këta hierarkë kishte titullin e mitropolitit, primati Visarion Xhuvani. Të gjithë të tjerët mbanin vetëm titullin e peshkopit. Ky rregull vazhdoi të mbahej nga Kisha e Shqipërisë edhe më vonë.

Patriarku i Kostandinopojës e denoncoi menjëherë Kishën Autoqefale të Shqipërisë të kryesuar nga Visarioni si të paligjshme. Ai i shkishëroi të gjithë peshkopët që bënin pjesë në Sinodin e Dytë dhe e shpalli shugurimin e tyre të pavlefshëm. Por denoncimi dhe shkishërimi nga ana e patriarkut të Kostandinopojës nuk e ndryshuan aspak gjendjen. Sinodi i Shenjtë, i kryesuar nga Visarion Xhuvani, qeverisi Kishën e Shqipërisë për shtatë vjet, nga viti 1929 deri më 1936.

Më 1936 Sinodi i Dytë u shpërbë. Viktori, peshkopi serb i Shkodrës u shkarkua nga Visarioni dhe rrjedhimisht iu kërkua nga Qeveria shqiptare të largohej dhe ai iku menjëëherë. Efthimi, peshkopi i Korçës, vdiq pak a shumë në të njëjtën kohë. Agathangjeli, peshkopi i Beratit, deklaroi se nuk mund të bashkëpunonte më me Visarionin.

Në të vërtetë, Visarioni ishte një nga peshkopët më energjikë që ka pasur Shqipëria. Ai ishte i pari që organizoi Kishën në Shqipëri si Kishë shqiptare. Ai bëri më shumë se ç’i përkiste për shqiptarizimin e Kishës, e cila deri më 1912, kur Shqipëria fitoi pavarësinë, ishte praktikisht greke. Ai provoi përfundimisht se kishte mundësi të organizonte Kishën autoqefale të Shqipërisë dhe e drejtoi atë për shtatë vjet pa njohjen e patriarkut të Kostandinopojës.

Siç do ta shikojmë më vonë, Visarioni e detyroi patriarkun ta njihte atë si fakt të kryer. Për fat të keq, Visarioni ishte shumë i vështirë për të punuar më të. Ndaj ai u detyrua nga perfaqësuesit e dioqezave shqiptare dhe nga Qeveria shqiptare të jepte dorëheqjen. Kështu, më 1936 ai dha dorëheqjen dhe qysh atëherë qëndroi në pension, deri më 1959 kur vdiq.

Pastaj Kristofor Kisi, i cili disa javë më parë ishte emëruar peshkop i Korçës, u ngarkua më detyrën e primatit të Kishës së Shqipërise dhe të organizonte Sinodin e Tretë të peshkopëve. Më 1937 ai vajti në Stamboll në krye të një delegacioni dhe i bëri kërkesë Patrikanës të njihte zyrtarisht Kishën e Shqipërisë si autoqefale. Misioni i tij vajti mbarë: më 12 prill193 7 patriarku i Kostandinopojës e njohu Kishën Shqiptare si autoqefale.

Ky dekret historik i njohjes ishte nënshkruar nga patriarku Beniamin i Kostandinopojës dhe nga mitropolitët e poshtëshënuar të Sinodit të Shenjtë: Maksimosi i Kalcedonit, Joahimi i Derkonit, Polikarposi i Brusës, Thomasi i Prinkiponisonit, Germanosi i Sardës dhe Pisidias, Genadiosi i Heliopolit dhe Theironit, Leontisi i Theodoropolit, Kostandinosi i Irinopolit, Meletiosi i Kristopolit, Dorotheosi i Laodisës dhe Germanosi i Enosit. Po atë ditë Kristofor Kisi u emërua mitropolit i Durrësit e i Tiranës, kryepeshkop ì gjithë Shqipërisë dhe kryetar i Sinodit të Shenjtë të Kishës Autoqefale të Shqipërise. Kristofor Kisi ishte i pari që e mori atë titull në historinë e Kishës Ortodokse të Lindjes

Sinodi i tij përbëhej prej këtyre anëtarëve: Kristofor Kisi, mitropolit i Durrësit dhe i Tiranës, kryetar; Agathangjel Çamçe, peshkop i Beratit; Evlogji Kurillo, peshkop i Korçës dhe Pandelimon Kotoku, peshkop i Gjirokastrës. Përsëri sipas praktikës së mëparshme të vendosur nga Visarioni, vetëm krypeshkopi drejtues, Kristofori, gëzonte titullin e mitropolitit.

Visarion Xhuvani nuk ishte anëtar i këtij Sinodi, për arsye se një nga kushtet e patriarkut të Kostandinopojës për njohjen e Kishës së Shqipërisë si autoqefale ishte që Visarioni të degradohej në rangun e peshkopit dhe të tërhiqej nga veprimtaria kishtare për gjithë jetën. Ky kusht provon se sa e urrente patriarku i Kostandinopojës njeriun që e detyroi ate të shpallte dekretin e njohjes.

Pak kohë pas kësaj, peshkopi Korçës, Evllogji, dhe peshkopi i Gjirokastrës, Pandelimoni, të cilët nuk i fshihnin simpatitë e tyre progreke, u larguan për në Greqi, së cilës i përkisnin. Peshkopi Agathangjel Çamçe vdiq më 1946. Kryepeshkopi mitropolit Kristofor Kisi dha dorëheqjen më 1949, ndoshta për arsye shëndetësore, sepse qysh nga viti 1923 kishte qenë vazhdimsht shumë i sëmurë. Pas kesaj ai jetoi në pension, për disa kohë në manastirin e Ardenicës dhe më vone në manastirin e Shën Prokopit afër Trranës. Ai vdiq nga hemoragjia cerebrale më 16 qershor 1958. Në një masë të madhe është meritë e punës së Kristofor Kisit që Patrikana e Kostandinopojës e njohu Kishën e Shqipërisë si autoqefale. Ai ishte persona grata për të gjitha palët e interesuara: për patriarkun e Kostandinopojes, për Qeverine e Shqipërise, për klerin ortodoks dhe për popullsinë e juridiksionit të tij.

Kristofor Kisi u zëvendesua nga Paisi Vodica, i cili më 25 gusht 1949 organizoi Sinodin e tanishëm të Shqipërisë, më anëtarët që vijojnë: Paisi Vodica, mitropolit i Durrësit dhe i Tiranës, kryepeshkop i gjithë Shqipërisë, kryetar; Kiril Naskazi, peshkop i Beratit; Filathe Duni, peshkop i Korçës; Damian Kokoneshi, peshkop i Gjirokastrës; Sofron Borova, ndihmëspeshkop i atashuar pranë Sinodit të Shenjtë.

Menjëherë pasi u emërua kryepeshkop mitropolit i Shqipërisë, Paisi u dërgoi patriarkëve ortodoksë dhe kryepeshkopëve mitropolitë të kishave ortodokse autoqefale letrën e zakonshme që u bënte të njohur zgjedhjen e tij. Ai mori përgjigje.prej të gjithëve me një përjashtim: patriarku i Kostandinopojës, i cili thoshte se Kristofor Kisi ishte rrëzuar në mënyrë të paligjshme, prandaj nuk e njihte Paisi Vodicën si pasardhës të ligjshëm të tij.

Si zakonisht, arsyet e vërteta të qëndrimi të patriarkur grek të Kostandinopojës janë krejt politike. Ja faktet:

Të premten e Zezë të vitit 1939 ushtritë italiane pushtuan Shqiperinë dhe përmbysën qeverinë e Mbretit Zog. Menjëherë pas pushtimit diktatori italian, Musolini, e aneksoi Shqipërinë duke shpallur Viktor Emanuelin III, Mbretin e Italisë, edhe si Mbret të Shqipërisë dhe i imponoi Shqipërisë një qeveri kukull të italofilit Shefqet Vërlaci. Më vonë, kur Musolini i shpalli luftë Greqisë, ai e detvroi Qeverinë Kukull të Shefqet Verlacit t’i shpallte edhe ajo luftë Greqisë

Në fund të Luftës së Dytë Botërore Greqia përfundoi paqen me Italinë, por deklaroi se ajo do të përfundonte paqen më Shqipërinë vetëm me një kusht: që Shqipëria e Jugut t’i jepej Greqisë. Natyrisht, kjo kërkesë nuk u pranua nga Qeveria shqiptare, prandaj Greqia e quante veten e saj në luftë me Shqipërinë, pesëmbëdhjetë vjet pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore.

Kushdo e di se ishte Musolini ai që shpalli luftën kunder Greqisë në emër të Shqipërisë dhe jo një qeveri shqiptare që përfaqesonte popullin e Shqipërisë, meqe në atë kohë nuk kishte asnjë qeveri shqiptare. Por Greqisë i shkon për shtat ta përdorë si argument për arsye politike: për të mbështetur kërkesat e saj për Shqipërinë e Jugut. Sidoqoftë, meqenëse Greqia ndodhet në lufte me Shqipërinë, patriarku i Kostandinopojës, i cili s’është gjë tjetër veçse një agjent i Qeverisë greke, është shtyrë të jetë edhe ai në luftë me Shqipërinë dhe gjithashtu me Kishën shqip tare. E drejta kanonike është vetëm një maskë e volitshme për patriarkun e Kostandinopojës. Arsyeja e vërtetë e mosnjohjes prej tij të Paisi Vodicës është thjesht politika greke.

Incidenti më ironik i luftës së Patriarkanës së Kostandinopojës kundër Kishës së Shqipërisë është ky: kur vdiq Kristofor Kisi, patriarku i Kostandinopojës njoftoi gjithë botën se tani ka mbetur vetëm një peshkop ortodoks në Shqipëri, ai ishte Visarion Xhuvani, të cilin patriarku e kishte degraduar nga rangu i kryepeshkopit mitropolit në rangun e peshkopit dhe e kishte detyruar të tërhiqej nga shërbimi kishtar për gjithë jetën!

Patrikana greke e Kostandinopojës nuk ndodhet në luftë vetëm me Kishën e Shqipërisë, ajo ndodhet në luftë gjithashtu edhe me Kishën Ortodokse në Amerikë. Për këtë arsye më 1949 Patrikana dërgoi Mark Lipen, peshkop titullar i Lefkës, në Shtetet e Bashkuara të Amerikes. Misioni i tij ishte të shkatërronte Kishën Ortodokse shqiptare në Amerikë dhe t’ia aneksonte atë kishave të saj. Justifikimi i tij se ishte me origjinë shqiptare, nuk e ndryshon aspak qëllimin e tij. Kjo nuk është një çështje e origjinës së tij kombëtare, është çështje e autoritetit kishtar, të cilit ai i shërben, dhe e karakterit të misionit të tij. Në e dimë të gjithë se ai i shërben Patrikanës greke të Kostandinopojës dhe misioni i tij është t’i verë ortodoksët shqiptarë të Amerikës nën pushtetin e një agjenture greke armiqësore. Kjo e bën atë një peshkop grek, pavarësisht nga origjina e kombësisë së tij. Natyrisht, detyra e tij është donkishoteske dhe pa shpresë. Ai nuk mund ta kthejë prapa rrotën e historisë.

Kisha Ortodokse shqiptare në Amerikë

Kisha Ortodokse shqiptare në Amerikë filloi më 1908 si një kishë misionare nën juridiksionin e kishës Ortodokse ruse. Ajo u organizua si një dioqezë e pavarur e Kishës lindore më 1919 dhe që atëherë ka qenë një degë e pavarur e Kishës Ortodokse lindore. Ajo është në përbashkësi me të gjitha kishat ortodokse lindore si në Shtetet e Bashkuara të Amerikes, ashtu dhe jashtë tyre, por nuk është nën juridiksionin e asnjërës prej tyre. Ajo është plotësisht veteqeverisëse.

Në raste të ndryshme kuvendet e Kishës Ortodokse shqiptare të Amerikës kanë diskutuar çështjen e bashkimit me Kishën Autoqefale të Shqipërisë. Por ato kanë arritur në përfundimin se kushtet politike, që nuk janë në dorën e tyre, e kanë bërë këtë bashkim të pamundshëm. Veç kësaj, ata mendojnë se edhe sikur të përmirësohet gjendja ndërkombëtare, nuk do të ishte e këshillueshme për ta vendosur këtë dioqezë nën juridiksionin e kishës mëmë jashtë Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Ata besojnë se, sipas traditave ortodokse të Lindjes, duhej të kishte një Kishë Ortodokse të pavarur në çdo shtet të pavarur. Prandaj duhet të këtë një patrikanë ortodokse amerikane që të përmbledhë të gjitha grupimet ortodokse të këtij vendi. Kurdoherë që të organizohet një patrikanë e tillë, Kisha Ortodokse shqiptare në Amerikë do të ishte e gëzuar të bëhej një pjesë e saj së bashku më grupimet e tjera ortodokse.

Kisha Ortodokse shqiptare në Amerikë është organizuar si një dioqezë me kryeqendër në Masaçusets. Nën juridiksionin e saj përmblidhen 14 kisha: Katedralja e Shën Gjergjit, Boston, Masaçusets; Shën Gjoni Hyjnor, Boston, Masaçusets; Shën Mëria e Parlajmëruar, Natik, Masaçusets; Shën Mëria, Uorçester, Masaçusets; Shën Nikolla, Sauthbrixh, Masaçusets; Shën Gjergji, Brixhport, Konektikat; Shën Nikolla në qytetin e Nju- Jorkut; Krishti mbret, Albani, Nju-Jork; shën Pjetri e Shën Pavli, Roçester, Nju-Jork; Shën Elijah, Xhejmstaun, Nju-Jork; Shën Pjetri e Shën Pavli, Filadelfia, Pensilvani; Shën Gjon Gojarti, Filadelfia, Pensilvani; Shën e Premte, Kliveland, Ohajo; Shën Thomaj, Detroit, Miçigan.

Shërbesat kryhen në të dyja gjuhët, shqip dhe anglisht.

Dioqeza qeveriset nga statuti, i miratuar më 1947. Kishat vendore qeverisen nga një statut unik, i miratuar më 1952. Primat i dioqezës është mitropolit Fan S. Noli, diplomuar në Boston, doktor në filozofi. Një kuvend i përbërë prej klerikëve dhe delegatëve të kishave vendore mblidhet çdo vit për të diskutuar problemet e zakonshme të dioqezës. Vendimet e këtij kuvendi janë të detyrueshme për të gjitha kishat vendore.