Historia e mauzoleumit të Durrësit dhe kush ishte arkitekt Kristo Sotiri që murrosi 300 heronj

Mark Brunga    

Durrësi është i vetmi qytet që nuk ka as varreza dëshmorësh e as lapidar përkatës. Në vend të tyre, në kujtim të atyre që derdhën gjak e dhanë jetën për atdhe është një vepër unike, mauzoleumi i qytetit ku varret janë murale e ku në ballë të godinës është një mozaik i veçantë, në kuptimin teknik të fjalës, me temën e luftës. Sipas statistikave në këtë varrezë monumentale prehen rreth 251 dëshmorë të luftës dhe 43 patriotëve të zonës të Durrësit të rënë që nga shpallja e pavarësisë. Kjo ndërtesë e veçantë në llojin e vet është vepër arkitektit Kristo Sotiri.

Ai e projektoi në vitin 1947 dhe ka përfunduar së ndërtuari në vitin 1949, duke përfshirë dhe lulishteen para saj.

Lidhur me vendosjen e eshtrave të dëshmorëve të luftës në këtë mauzoleum, po paraqesim një foto të veçantë  të vitit 1949.  Aty tregohet momenti kur arkivolet po dalin nga salla e Komitetit Ekzekutiv të K.P të Rrethit ku u ishin bërë homazhet e rastit.

Në mes të sheshit ku shtrihet varreza murale, ka qenë vendosur nje vepër monumentale e Odise Paskalit, “Partizani i plagosur”. Në fillim të viteve ‘70, kjo vepër është transferuar në Përmet.

Dhe në faqen ballore të ndërtesës përballë shkallëve ngjitëse, është punuar nga 2 piktore të shquar durrsakë , Gavril Priftuli dhe Nikolet Vasija, mozaik mbi festën e çlirimit që është një vepër arti e rrallë pasi është punuar mjeshtërisht me teknikën e gurëve të zallit të luçiduara. Mozaiku ka një sipërfaqe prej 15 m katror, me dimensionet 5 X 3 m. Dhe është krejtësisht i veçantë në llojin e tij. Të dy autoret tashmë nuk jetojnë më.

Kush ishte arkitekti Kristo Sotiri, i preferuari i Nolit dhe i Zogut

Arkitekti Kristo Sotiri  lindi në 1870 në Pogradec. Në vitin 1880 shpëngulet në Rumani. Pasi kryen studimet e mesme në Galats të këtij vendi vazhdon studimet e larta universitare në degën e inxhinierisë civile në Padova të Italisë, ku diplomohet në vitin 1898. Vazhdon studimet në Akademinë e Arteve të Bukura në Venecia ku laureohet Prof. Arkitekt në vitin 1904.

Në vitin 1903 ai martohet me contessinën Bianca Querini me të cilën lind një vajzë (e cila largohet nga Shqipëria në vitin 1946 pasi ishte martuar me një drejtor banke italiane). Po në vitin 1904 emërohet asistent/inspektor i monumenteve antike të Venecias dhe në vitin 1909 pranon ofertën e mbretëreshës Elisabeta Varmen Silva të Rumanisë për të punuar në pallatin mbtetëror.  Në vitin 1920, kthehet në Shqipëri dhe vendoset në Korçë ku punon pranë bashkisë dhe profesor i jashtëm në lice. Më pas arkitekti martohet me nje vajzë  shqiptare, Julianën me te cilin lindi dy djem, Salvadorin dhe Vangjelin. Në vitin 1924 thirret nga kryeministri Fan Noli, me të cilin ish njohur në mërgatën shqiptare, për të punuar  në Ministrinë e Punëve Botërore. Në vitin 1925 thirret nga Ahmet Zogu për të punuar arkitekt personal i Oborrit Mbretëror, ndërsa në vitin 1928 emërohet pranë bashkisë së Durrësit, qytet ku ishte vendosur familjarisht që në vitin 1925. Në vitin 1939 me pushtimin e vendit nga Italia fashiste pushohet nga puna si arkitekt i bashkisë. Mbas çlirimit në vitin 1945 emërohet në ndërmarrjen nacionale Rruga-Ura me qendër në Shkozet të Durrësit, për  të vazhduar me punë të kësaj natyre në Ministrinë e Punëve Botërore, Drejtorinë e Përgjithshme të Porteve. Përvecse ideoi dhe ndërtimin e dy objekteve në krahet te lulishtes së mauzoleumit , ai projektoi dhe  muzeun arkeologjk-historik dhe bibliotekën e qytetit, si dhe një sërë objektesh të tjera në qytet. Ndahet nga jeta në vitin 1953.